بخشی از مقاله
چکیده
به منظور ساماندهی فضایی مطلوب بافتهای فرسوده شهری، می-بایست پتانسیلها، قابلیتها و نارساییهای موجود در بافتها به منظور استفاده بهینه و جلوگیری از اثرات نامطلوب آن ها در بافت شناسایی شوند تا روشهای مناسب و متناسب با نوع بافت و نوع فرسودگی جهت ساماندهی بافت اتخاذ گردد. روشهای مختلفی برای ساماندهی بافتهای فرسوده شهری در ایران در پیش گرفته شده که بررسی ها حاکی از آن است طرحهای مورد عمل در بافتهای فرسوده نتوانسته به نتیجه مورد انتظار دست یابد به همین دلیل ارزیابی اقدامات و روشهای مداخله جهت شناسایی نقاط قوت و ضعف اقدامات و ارائه راهبردهای تکمیلی مداخله ضروری است.اقدامات صورت گرفته در حوزه بهسازی و نوسازی بافتهای فرسوده شهر قزوین نیز از جمله مواردی است که نیار به ارزیابی و آسیبشناسی دارد. پژوهش حاضر میکوشد تا به ارزیابی اقدامات و روشهای مداخله در بافتهای فرسوده شهر قزوین بپردازد.
نوع پژوهش حاضر به لحاظ ماهیت اکتشافی- تحلیلی و به لحاظ هدف کاربردی است. ابتدا با مطالعات اسنادی و کتابخانهای شیوه های مطلوب مداخله در بافتهای فرسوده ایران و جهان استخراج، و پس از شناسایی بافتهای فرسوده موجود در قزوین، روشهای مداخله جهت ساماندهی بافت-های فرسوده شهر قزوین شناسایی گردید و در مرحله ارزیابی اقدامات از تکنیک SWOT استفاده گردید که مطالعات نشان داد طرحهای مورد عمل در بافتهای فرسوده قزوین تاکنون بدون مطالعه و تعیین الگوی مداخله متناسب با بافت صورت گرفته و نتوانسته به نتیجه مورد انتظار دست یابد. در پایان نیز جهت اصلاح اقدامات آتی بهسازی و نوسازی الگوهای بهینه مداخله در بافتهای فرسوده شهر قزوین تدوین و ارائه گردید.
مقدمه
بهبود و ساماندهی بافتهای فرسوده شهری جزء لاینفک هر جامعه شهری است و اجرای مطلوب برنامههای بهسازی و نوسازی شهری مستلزم آگاهی از عوامل بوجود آورنده فرسودگی بافتها و بهرهگیری مناسب از قوانین مرتبط است. روشهای ساماندهی بافتهای فرسوده دارای ماهیتی چند بعدی در بخشهای اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی، حقوقی و کالبدی است و به طور کلی در دو بخش اجتماع و بافت قابل مطالعه است. بهسازی و نوسازی بافتهای فرسوده شهری از جمله مهمترین برنامههایی است که در حوزه شهرسازی و معماری در دهه های اخیر در دست انجام بوده است.
روشهای مختلفی از آغاز این برنامه در پیش گرفته شده و از رویکرد صرفاً کالبدی تا نگاه منظر شهری و حتی رویکرد توجه به مشارکت اجتماعات محلی در این اواخر در آن مدنظر بوده است. اما مشکلات و ویژگیهای موجود در جوامع ما موجب گردیده که همه آرمانهای مورد نظر مسئولین تحقق نیافته و به نتیجه مورد انتظار نائل نیاید. به همین دلیل ارزیابی اقدامات و روشهای مداخله جهت شناسایی نقاط قوت و ضعف اقدامات و ارائه راهبردهای تکمیلی مداخله ضروری است. این مطالعه تلاش میکند تا با تشخیص مشکلاتی که بر سر راه تحقق طرحها وجود داشته، در جهت ارائه راهکارهای بهبود وضعیت و تحققپذیری بیشتر اقدامات گام بردارد.
روش تحقیق
پژوهش حاضر از نوع تحلیلی- توصیفی بوده است. این پژوهش، علاوه بر مطالعات کتابخانه ای و اسنادی، بیشتر مبتنی بر روش مطالعات پیمایشی است. اطلاعات با استفاده از منابع کتابخانه ای، مرور سوابق موضوع و کار میدانی گردآوری شده و در جمع آوری اطلاعات از روشهای مشاهده و توزیع پرسشنامه استفاده گردیده است. در مرحله تجزیه و تحلیل اطلاعات نیز از تکنیک تجزیه و تحلیل نقاط قوت و ضعف، فرصت ها و تهدیدها - - SWOT استفاده شده است.
پیشینه تحقیق
موضوع بهسازی و نوسازی بافتهای فرسوده شهری، همواره یکی از مسائل و چالشهای شهرهای امروزی است، که اندیشمندان حوزه های مختلف و مدیران شهری را به حیطه تلاش در جهت بهسازی و نوسازی آن کشانده است. در این راستا رویکردهای مخت لفی چون بازسازی، بهسازی، نوسازی، توانمندسازی و ... در چند دهه اخیر مطرح شده و مورد آزمون قرار گرفته است.
در مورد مداخله در بافت های فرسوده نظرات و دیدگاه های بسیار مختلفی مطرح شده است که از جمله آنها میتوان به موارد زیر اشاره کرد.
سیر روند مداخله نشان می دهد که این رویکردها از سیاست تخریب در دوران جنگ جهانی دوم تا سیاست نوزایی و توانمند سازی در قالب طرح های بهسازی و نوسازی ادامه داشته است که متناسب با سیر تاریخی خود به رویکردهای مشارکتی ختم شده است. در کشور ایران نیز رویکردهای مداخله از سیاست نوگرایی قبل از انقلاب تا سال 1357 تا سیاست نوسازی و بازسازی بافت فرسوده از سال 1384 تاکنون ادامه داشته است. با این وجود در حال حاضر الگو های مداخله در بافت های فرسوده شهری در قالب سه رویکرد بهسازی، نوسازی و بازسازی مطرح است که الگوی رایج مداخله در کشور ایران نیز است.[1]
انواع مداخله
بهسازی1 شامل سلسله اقداماتی است که به منظور بهبود کالبد که نتیجه فرسایش فعالیت تحقق یافته است در کوتاه مدت صورت میگیرد. فعالیت بهسازی با هدف استفاده از امکانات بالقوه و بالفعل موجود و تقویت جنبه های مثبت، و تضعیف جنبه های منفی از طریق حمایت، مراقبت، نگهداری، حفاظت، احیا، استحکام بخشی، و تعمیر صورت می پذیرد.[2] نوسازی زمانی انجام میشود که فضای شهری، مجموعه یا بنا از کارکردی مناسب و معاصر برخوردار بوده ولی فرسودگی نسبی کالبدی - فضایی سبب کاهش بازدهی و کارآیی آن شده است. فعالیت نوسازی با هدف افزایش کارآیی و بهره وری، بازگرداندن حیات شهری به بافت می باشد و از طریق نو کردن، توان بخشی، تجدید حیات، انطباق و دگرگونی صورت می پذیرد.
[3] بازسازی2
بازسازی زمانی صورت میگیرد که در بنا، مجموعه یا فضای شهری فرسودگی به صورت کامل - کالبد+فعالیت - ایجاد شده باشد. در این نوع مداخله نه تنها هیچ الزامی برای حفظ گذشته وجود ندارد بلکه با هدف ایجاد شرایط جدید زیستی و کالبدی - فضایی و از طریق تخریب، پاکسازی، دوباره سازی صورت می پذیرد.[3] الگوی بهینه مداخله و پهنهبندی محدودههای مطالعاتی بافت-های فرسوده الگوهای مداخله در بافتهای فرسوده شهری از بعد میزان مداخله به سه دسته تقسیم میشود:
. الگوی حفاظت
. الگوی مداخله نسبی
. الگوی فعال بافتهای شهری نیز بر اساس میزان پویایی به سه دسته تقسیم می-شوند.
. بافتهای پویا
. بافتهای نیمه پویا
. بافتهای غیر پویا[4]
مطالعات وضع موجود و معرفی بافتهای فرسوده شهر قزوین استان قزوین از شمال به استان گیلان، از جنوب به استان مرکزی از مشرق به استان تهران و از مغرب به استان زنجان و همدان محدود است و 1304 متر از سطح دریا ارتفاع دارد. استان قزوین با توجه به موقعیت جغرافیایی خود، مانند پلی، پایتخت کشور را به مناطق شمالی و غربی و کشورهای قفقاز و اروپا متصل میکند و به دلیل موقعیت مناسب، ضمن توسعه کشاورزی، صنعتی و خدماتی به یکی از قطبهای مهم توسعه کشور تبدیل شده است.
شکل :1 نقشه سلسله مراتب شهر قزوین
بافتهای فرسوده مشخص شده برای شهر قزوین شامل سه قسمت جداگانه از شهر میباشد که هر کدام از این سه بخش از شهر دارای پیشینه توسعهای میباشند.
-محدوده بافت فرسوده دارای ارزش تاریخی - میراثی:
در این محدوده اکثراً فرسودگی از نوع فرسودگی نسبی کالبدی است و در بعضی نقاط فرسودگی کالبد و فرسودگی فعالیت همزمان رخ داده است.
-محدوده بافت فرسوده فاقد ارزش تاریخی - میراثی :
در این محدوده بیشتر فرسودگیها از نوع فرسودگی نسبی کالبدی هستند ولی در بافت شرقی حاشیه خیابان آبشار فرسودگی کامل - کالبدی و فعالیت - در بعضی مناطق رخ داده است.
- محدوده بافت فرسوده حاشیه ای :
در این محدوده فرسودگیهای رخ داده از نوع فرسودگی نسبی کالبدی میباشد. - مهندسان مشاور طرح محیط پایدار, - 1385 شناخت نمونه اقدامات صورت گرفته در زمینه نوسازی و بهسازی بافت های فرسوده قزوین اهم اقدامات صورت گرفته - از مجموعه طرحهای پیشنهادی طرح توسعه و عمران - در بافتهای فرسوده شهر قزوین:
1 اجرای پروژه مشارکتی شهید انصاری غربی
2 اجرای طرح بازسازی بافت فرسوده محله هادی آباد
3 اجرای کفسازی سواره رو و پیاده رو خیابان شهدا - سپه -
4 احیاء و مرمت تک بناهای تاریخی و میراثی - مرمتی -
. مرمت واحیاء بازار - حاج چروک -
. مرمت واحیاء حمام میر حسن
. مرمت واحیاء حمام قجر
. مرمت واحیاء حمام بلور
