بخشی از مقاله
مقدمه
انسانها علاوه بر تأمين مواد غذايي بسياري از نيازهاي روزمره زندگي خود را از گياهان تأمين مي كنند. شايد بتوان گفت كه نقش گياهان در تأمين اينگونه نيازهاي جامعة انساني، كمتر از نقش آنها در تأمين محصولات غذايي نيست.
از جملة اين مواد كاغذ، پلاستيك، چسب، داروهاي گياهي و نوشيدني هايي مثل چاي و كاكائوست كه گياهان مختلفي را ما در تهية و توليد اين مواد استفاده مي كنيم.
آنچه كه در انتخاب گياهان زراعي جهت كشت در يك منطقه اهميت دارد سازگاري با عوامل محيطي و با صرفه بودن از نظر اقتصادي مي باشد كه باعث مي شود كه يك گياه زراعي در يك منطقه مورد كشت كار قرار گيرد.
زيرة سبز بعنوان گياهي ارزشمند از نظر دارويي داراي ويژگيهاي است كه جايگاه آنرا در الگوي كشت مناطق خاصي از كشورمان تثبيت نموده است. مهمترين اين ويژگيها عبارتند از:
1) فصل رشد نسبتاً كوتاه زيرة سبز (100 تا 120 روز) باعث مي شود پس از برداشت محصول زمين را زير كشت محصولاتي نظير ذرت علوفه اي، سويا، هويج، ارزن، كنجد و برد و يا اقدامات اصلاحي روي خاك انجام داد.
2) زيرة سبز نياز آبي كمي دارد. علاوه بر آن، قسمت عمدة آب مورد نياز خود را از نزولات جوي تأمين مي كند.
3) فصل كاري زيرة سبز در مناطق كشت با فصل كاري محصولات ديگر تلاقي نداشته و تعادلي در توزيع زماني كار زارعين و ماشين آلات كشاورزي ايجاد مي كند.
4) زيرة سبز در مقايسه با ساير محصولات زراعي از توجيه اقتصادي بالايي برخوردار است، خصوصاً در مناطقي كه آب عامل محدود كننده است.
5) از آنجا كه زيرة سبز گياهي صادراتي است، قيمت آن كمتر دچار نوسانات شده و موجب اطمينان خاطر كشاورز از فروش محصول خود به قيمت مناسب مي شود. (م 9)
حال با توجه به اين ويژگيها در اين پايان نامه به تحقيق و جمع آوري اطلاعات در مورد اين گياه ارزشمند پرداخته ايم.
فصل اول: تاريخچة و مبدأ زيرة سبز
زيرة سبز بعنوان يك گياه دارويي و ادويه اي از روزگاران كهن مورد استفاده قرار مي گرفته بطوريكه در كتاب مقدس Ebers Papyrus (1550 قبل از ميلاد) به شناخت بذر زيره اشاره شده است. (م 1)
در مبدأ جغرافيايي زيره سبز اختلاف نظر وجود دار د. بعضي آنرا بومي مناطق جنوبي مديترانه و عده اي بومي ناحية علياي مصر و سواحل نيل مي دانند. (م 9)
قديمي ترين اثري كه از زيره سبز در تاريخ بدست آمده مصرف آنرا به 5000 سال قبل مي برد كه مصريان براي موميايي فراعنه از آن به همراه باديان و مرزنجوش استفاده مي كردند. از زيره درپاپيروس ها به عنوان يك ضد تشنج، ملين، مسكن و محرك نامبرده و در طب سنتي هند محرك و مفيد براي اسهال و ورم روده بكار برده مي شده است. (م 9)
نظر به قدمت و وسعت كشت و تنوع نمونه هاي وحشي زيره سبز بخصوص گونة Cuminum Setifolium در ايران، اين احتمال تقويت مي شود كه منشاء تكامل و اهلي شدن اين گياه غلات ايران باشد.
در ايران نمونه هاي نيمه وحشي اين گياه از سبزوار، سرخس و صالح اباد، سرخه سمنان، گرمسار، غرب كاشمر، بين خواف و تايباد، سرخس و درياچة بزنگان و جنوب تربت حيدريه گزارش گرديده است.
فصل دوم: گياه شناسي زيرة سبز
براي آشنايي بيشتر با زيرة سبز ابتدا گياه شناسي تيرة جعفري كه زيرة سبز متعلق به اين خانواده است بررسي كرده و سپس جنس زيره و بويژه زيره سبز را مورد بحث قرار مي دهيم.
2-1 تيرة جعفري Apiaceae=Umbellifereae
تيرة جعفري از نظر داشتن گياهان دارويي و تغذيه اي اهميت زيادي دارد. پودر يا دانة بسياري از گياهان اين خانواده را بعنوان ادويه و بصورت افزودني وارد غذاها مي كنند و يا به شكلهاي مختلف مثلاً ضد نفخ، مقوي معده، اشتها آور و ... بكار مي برند (م 2)
گياهان تيرة جعفري گياهاني هستند يكساله، دو ساله يا چند ساله، بندرت بوته اي يا درختچه اي، كه در حالت درختچه اي با چوب نرم و گاهي نيز با رشد غيرطبيعي چوب پين همراه مي باشند. در اغلب گياهان خانواده ساقه شياردار بوده و داراي بافت كلانشيم محيطي كاملاً توسعه يافته است.
برگها متناوب، بندرت متقابل يا فراهم، ساده با مركب بصورت پري، پنجه اي، سه تايي و يا رشته اي. گل آذين از نوع محدود و به صورت چتر مركب و گاهي بصورت چتر ساده است.
گلها كوچك، منظم، گاهي نامنظم و جز مادگي 5 قسمتي (Pentanerous) بالايي و دوجنسي يا يك جنسي است. به ندرت ممكن است گياه دوپايه (Dioecious) باشد. پرچمها متناوب با گلبرگها و معمولاً 5 عدد هستند كه بوسيلة ميله هاي مجزا برروي ديسكي شهددار قرار دارند.
پرچمها معمولاً زودتر از مادگي مي رسند (Rrotendri) و همين مورد سبب گرده افشاني غيرمستقيم مي باشد. مادگي معمولاً شامل 2 برچه پيوسته است كه از تخمداني 2 خانه و يا پاييني مي دهند.
ميوه 2 فندقه شيروكارپ (Schizocarp) است كه هر قسمت را مري كارپ مي گويند. ميوه هاي شيزوكارپ صاف يا شياردار بوده و گاهي توسط كرك، فلس و يا خار پوشيده شده اند.
(منايع 7 و 2 و 9)
تيرة جعفري را مي توان به زيرتيره هاي زير تقسيم بندي كرد.
زيرتيره جعفري (Apiodeue)، ساني كولوتئيده (Saniculoideau) آراليوئيده (Araliodeae)
آنچه بطور سنتي در تيره جعفري جاي مي گيرد به مفهوم ويژه شامل گونه هاي علفي با دو برچه است كه از پهلو پهن شده و شيزوكارپ دارند، د اراي كاپوفور بوده و مجراي ترشحي آنها داراي روغنهاي فرار است. (م 7 م 1 م 2)
2-2 جنس زيرة سبز Cuminum
گياهاني هستند يكساله، معطر، بدون كرك (جز ميوه)، ساقه علفي با انشعابات 2 تايي و گاهي 3 تايي كه ارتفاع آن 10 تا 50 سانتي متر است.
برگها متناوب، داراي انشعابات دو بار سه قسمتي و رشته اي شكل اند. گل آذين از نوع چتر مركب مي باشد. كاسبرگها و گلبرگها هركدام 5 عدد است و به تخمدان گل متصل مي شونمد، پرچمها 5 عدد مي باشند كه به قسمت داخل باز مي شوند، مادگي شامل 2 برچه پيوسته است كه تشكيل تخمداني دوخانه و پاييني را مي دهد، ميوه دوكي شكل بوده و در دو سر باريك مي شود و از نوع دوفندقه شيزوكارپ است كه شامل دو مريكارپ مي باشد، پريكارپ ميوه تانن زيادي داشته و بر اثر املاح آهن رنگين مي شود، رنگ ميوه زرد يا خرمايي مايل به خاكستري است. (م 1 و 2 و 7)
2-3 زيرة سبز Cuminum Cyminum (14= n2)
گياهي است يكساله كه ارتفاع آن بر حسب شرايط محيطي 10 تا 5 Cm متغير است نام انگليسي آن Cumin و در عربي به آن كمون مي گويند. در برخي مناطق خراسان اين گياه كراويه ناميده مي شود.
ريشة آن دراز، باريك و سفيد است و ساقة آن علفي، راست، منشعب با تقسيمات دوتايي و به ندرت سه تايي است كه اين انشعابها در نهايت به گل آذين چتر مركب ختم مي شود.
رنگ برگها تيره و ظاهر آن شفاف و بي كرك است برگها رشته اي شكل و فاقد گوشوارك نيز مي باشد. زيرة سبز گياهي عمدتاً خود گشن و دگر گشني آن 2 تا 3 درصد مي باشد (و گرده افشاني آن عمدتاً توسط باد صورت مي گيرد تا حشرات). گلها كوچك و به رنگهاي سفيد، قرمز صورتي و يا بنفش ديده مي شود. كاسه گل شامل 5 كاسبرگ جدا نوك تيز و سبز و جام گل از 5 گلبرگ آزاد تشكيل شده است. تعداد پرچمها 5 عدد بوده و تخمدان آن 2 برچه اي است كه نهايتاً توليد ميوة 2 فندقه شيزوكارپي مي كند كه بصورت دو بذر به هم چسبيده مي باشد. ميوة ز يره سبز بطول 5 تا 6 mm قطر آن 5/1 تا 2 mm، كشيده و دوكي شكل است كه در دو طرف باريك مي شود. ميوه بسيار معطر و پوشيده از تارهاي خشن است.
رنگ بذر از سبز تا قهوه اي تغيير مي كند. بذر سالم و رسيده زرد است ولي هرچه از عمر آن بگذرد رنگ آن تيره تر مي گردد و وزن هزار دانه حدود 3 گرم مي باشد.
بذر اين گياه قسمت مهم مورد استفادة اين گياه مي باشد، ميوه شامل (7%) روغن، (13%) رزين (5/2 تا 4%) اسانس و آلورون است. بوي مخصوص اسانس و ميوة گياه مربوط به كومينول است. (م 1 و 2 و 5 و 7 و 9)
فصل سوم: زيرة سبز و نيازهاي آن براي رشد و نمو
3-1 محيط رشد زيره سبز
با توجه به منشاء اصلي شدن زيرة سبز مناسبترين منطقه رشد براي آن منطقة معتدله مي باشد مناسبترين محدودة دمايي مورد نياز اين گياه 26-9 درجة سانتي گراد است كه اين دما در اكثر مناطق زيره كاري در ماههاي آخر زمستان و اوايل بهار تأمين مي گردد.
در كشور ما نيازهاي محيطي زيرة سبز در اكثر مناطق كشور قابل تأمين است و شايد عامل محدود كننده زراعت آن رطوبت نسبي بالا در مناطق شمالي كشور باشد به اين دليل است كه زيرة سبز مورد حملة چندين قارچ قرار مي گيرد و محدود شدن زراعت زيره سبز به حاشية كوير نظير استانهاي خراسان، اصفهان و كرمان نيز شايد به همين دليل باشد (م 2 و 7)
3-1-1 نيازهاي حرارتي زيرة سبز
دماي آب و هواي مديترانه يا براي رشد و نمو زيرة سبز مناسبتر است. تجربيات نشان مي دهد كه بذر زيره سبز در دماهاي نزديك به صفر درجه جوانه نمي زند.
حداقل دماي رشد زيرة سبز 9 درجه و حداكثر آن 26 درجه سانتي گراد اعلام كرده اند و در مورد حداكثر دماي قابل تحمل گياه گزارشي موجود نمي باشد.
در تستهاي تعيين قوة ناميه محدود حرارتي 20-30 درجه سانتي گراد براي زيرة سبز پيشنهاد شده (م 2 و 7)
3-1-2 نيازهاي رطوبتي زيرة سبز
مطالعة مناطق كاشت و زيستگاههاي طبيعي اين گياه بيانگر اين است كه رطوبت نسبي بالا مناسب رشد گياه نمي باشد. رطوبت نسبي بالا موجب ابتلاي زيره به دو بيماري بلايت آلتراناريايي و بوته ميري مي شود. (م 2 و 7)
3-1-3 خاك مناسب زيره سبز
گياهچة زيرة سبز بسيار ظريف و ضعيف است، سبز شدن آن در خاكهاي سنگين خصوصاً در صورت تشكيل سله در لاية سطحي خاك بسيار مشكل مي باشد.
لذا خاكهاي شني – لومي براي زراعت زيرة سبز پيشنها مي گردد، همچنين وجود تهويه كافي و اكسيژن فراوان خاك براي زراعت موفق اين گياه توصيه مي گردد و PH خاكها نيز بايد در محدودة 3/8-5/4 باشد.
3-1-4 نياز نوري زيرة سبز
زيرة سبز بدليل دارا بودن برگهاي رشته اي، در صد كمي از نور رسيده به سطح زمين را دريافت مي كند. لذا بحث سايه اندازي و رقابت بر سر جذب نور در اين گياه منتفي است، روزهاي آفتابي و خشك شرايط مطلوبي را بريا فرار گياه از ابتلا به بيماريهاي قارچي فراهم مي كنند.
3-2 اجزاي عملكرد زيره سبز
اجزاي عملكرد زيرة سبز عبارتند از تعداد بوته در واحد سطح، تعداد دانه در بوته و وزن دانه است با توجه به حساس بودن زيره سبز به عمق كاشت و خصوصيات فيزيكي و شيميايي خاك، ايجاد تراكم مطلوب در اين گياه از اهميت ويژه يا برخوردار است. پس از تعداد بوته تعداد چتر در بوته در درجه اهميت بعدي قرار دارد كه حدوداً از 1/16 تا 1/55 در گزارشهاي مختلف فرق مي كند. متوسط تعداد دانه در چتر نيز 11 عدد ذكر شده كه اين عدد به عوامل مختلف زراعي وابسته است و بسته به شرايط تغيير مي كند.
وزن دانه آخرين جزء عملكرد است كه تابعيت آن از عوامل ژنتيكي بيشتر از عوامل محيطي است. وزن هزار دانة زيرة سبز در گزارشهاي مختلف در حدود 04/3 تا 20/5 گرم ذكر شده است.
3-2-1 عملكرد دانة زيرة سبز
پتانسيل عملكرد دانه زيره سبز از طريق تعداد بوته در واحد سطح، تعداد چتر در بوته، تعداد دانه در چتر و وزن دانه تعيين مي شود.
چنانچه حداكثر اعداد گزارش شده از هر يك از اجزاي فوق را در نظر گرفته و در هم ضرب كنيم. عملكرد دانه بيش از 2000kg در هكتار نخواهد شد.
بيشترين عملكرد گزارش شده به ميزان 1800kg در شرايط 4 بار آبياري در اصفهان بوده است. در بقية گزارشات عملكرد كمتر از 1000kg در هكتار گزارش شده.
3-3 مراحل نمو زيرة سبز
نمو عبارت از وقوع تغييرات موروفولوژيكي، فيزيولوژيكي و فنولوژيكي است كه در طول فصل رويش گياه باعث عبور از يك مرحلة رشدي و ورود به مرحلة بعدي مي گردد.
اين مراحل از جوانه زني شروع و به رسيدن دانه روي گياه مادري خاتمه مي يابد.
مراحل قابل تشخيص در طول نمو زيره سبز شامل جوانه زني، سبز شدن گياهچه، ظهور برگ واقعي، توليد انشعابات يا بريدگي هاي برگ، شاخه دهي تشكيل چتر، تشكيل چتركها، ظهور گلها، گرده افشاني، پر شدن دانه و رسيدگي مي باشد كه اين دوره حدوداً 100 تا 170 روز طول مي كشد (م 2 و 7 و 6)
3-4 واكنش زيرة سبز به تنشهاي محيطي
3-4-1 اثر تنش كم آبي بر مولفه هاي عملكرد بذر در زيرة سبز
در مورد اين اثر به تحقيقي كه در اين زمينه انجام شده اشاره مي كنيم:
در اين مطالعه اثر تنش كم آبي بر توليد گياه زيرة سبز مورد بررسي قرار گرفت.
تيمارهاي اعمال شده شامل رطوبتهاي در حدود FC3/2 و FC3/1 بودند. ويژگيهاي مورد بررسي عبارت از عملكرد بذر، وزن هزار دانه، تعداد چتر در بوته، وزن اندام هوايي، وزن شير و نسبت وزن هوايي به ريشه بودند.
اين آزمايش در قالب طرح بلوكهاي كامل تصادفي با 4 تكرار اجرا شده است.
مكان تحقيق مزرعة گياهان داروئي مجتمع تحقيقاتي البرز بود. (اين مجتمع در جنوب شرقي شهر كرج در عرض جغرافيايي 35 درجه و 48 دقيقه شمالي و 51 دقيقة شرقي، در ارتفاع 1320 متري از سطح دريا قرار گرفته است). متوسط بارندگي در منطقه 230mm، حداقل و حداكثر درجة حرارت به ترتيب 20- و 38 درجة سانتيگراد مي باشد خاك مزرعة تحت آزمايش داراي بافت لومي – شني و ظرفيت زراعي 17% بود.
بذور مورد استفاده از مركز تحقيقات منابع طبيعي و امور دام استان خراسان تهيه گرديد، قوة نامية بذور 90% و وزن هزار دانه 2/2 تا 8/2 گرم بود.
زمين مزرعه بعد از آماده سازي بصورت كرتهايي با ابعاد 5/2×5 متر درآمد و در داخل آن جوي پشته هايي با فاصله 30Cm ايجاد گرديد.
براي تعيين حد FC و FC3/2 و FC3/1 با توجه به نتايج آزمايش خاك، بعد از اولين آبياري كامل، هر روز از 3 نقطه مختلف كرت نمونه از اعماق مختلف، از كنار پشته ها معادل منطقه ريشه برداشته و در آون با 105 درجه سانتي گراد به مدت 24 ساعت قرار داده شد.
سپس نمونه ها توزين گرديد و درصد رطوبت هر نمونه محاسبه شد. به محض رسيدن ميزان رطوبت در حد تيمار مورد نظر آبياري در كرت مربوطه انجام گرفت و اين عمل تا كامل شدن دورة رشد گياه انجام گرفت. پس از رسيدن كامل، بوته ها همراه با ريشه با دقت برداشت هر بوته جداگانه در پاكت قرار داده شد و ويژگيهاي مورد نظر اندازه گيري و يادداشت گرديد.
