دانلود مقاله بررسی روند تحولات الگوی نظام شهری استان مرکزی و چشمانداز آینده آن

بخشی از مقاله

برخی از منابع

بهفرو، ف. 1374، زمینههاي غالب در جغرافیاي انسان،. انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول.

بهفـروز ف. 1371، تحلیلی نظري- تجربی براي متعادلسازي توزیع فضایی جمعیـت در سیسـتم شـهرهاي

ایران، پژوهشهاي جغرافیایی، شماره 28، مؤسسه جغرافیاي دانشگاه تهران.

حبیبی ل. 1384، تحلیل و ارزیابی الگوي نظام سلسله مراتب شهري مازندران، پایان نامـه کارشناسـی ارشـد در رشته جغرافیا و برنامه ریزي شهري، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران.
حکمتنیا، ح.، موسوي، م. 1385، کاربرد مدل در برنامهریزي شهري و ناحیهاي، انتشارات علم نوین، چـاپ اول، . یزد.

مقدمه

یکی از پیش شرط هاي لازم براي برنامه ریزي در سطح منطقه، شناخت نظام سکونتگاهی بهویـژه نظـام شـهري آن است. نظام شهري که واژه آن اولین بار توسط "بریان بري" بهکار برده شد، درواقع نظامی است که در پرتـو ارتباط گریزناپذیر متقابل بین شهرها شکل می گیرد (عظیمی، .(11:1381 هر نظام شـهري داراي ویژگـیهـاي اساسی و زیادي است و در ارتباط با ویژگی هاي آن نظریهها، مدلها و روشهاي مرتبط فراوانـی بـراي تحلیـل نظام شهري وجود دارد. یکی از ویژگیهاي نظام شهري در هر منطقه نحوه توزیع جمعیت شهرهاي آن منطقـه استکه اصطلاحاً "توزیع اندازه شهر" نامیده میشود. درواقع اگر انـدازه هـر شـهر را بـا جمعیـت آن تعریـف کنیم، توزیع اندازه شهري در هر منطقه داراي ویژگیهاي خاص خـود خواهـد بـود (درکـوش، .(93-94:1382 نظام شهري مطلوب و بهتبع آن توزیع اندازه شهري مطلوب یکی از عوامل توسعه در یک منطقه و کشور است.

باتوجه به اهمیت موضوع نظام شهري، این مبحث در ادبیات جغرافیـایی و برنامـهریـزي منطقـهاي داراي جایگاه ویژه اي است. از اولین تحلیل هاي جغرافیایی بر توزیع اندازه شهرها در اوایل قرن بیستم توسـط آوربـاخ (1913)، لتکا (1924)، گودریخ (1926) و بعدها توسط زیپف (1949) انجام شد. آنها بیان مـیکردنـد، توزیـع اندازه شهرها از توزیع پارتو تبعیت می کنند2 (جعفري، .(13:1385 کارهاي تجربی روي اندازه شـهري در دهـه 50، با کار آلن (1954) شکوفا شد. او کار خود را با مطالعه روي توزیع اندازه شـهري 58 کشـور انجـام داد. در اواخر دهه 90، مطالعات باعث مقبولیت عمومی مدل رتبه- اندازه بهمنزله ي توصـیف مصـنوعی سلسـلهمراتـب شهري در یک کشور شد. مباحث این دهه روي نیازهاي روششناسی مربوط بـه تـأثیر تعریـف شـهر و حـداقل اندازه شهر روي تخمین پارامتر پارتو و همچنین انحراف از توزیع رتبه- اندازه متمرکـز شـد. آخـرین مطالعـات مانند سو (2002)، بلک و هندرسون (2003) بیشتر بر رابطه بین توزیع اندازه شهري و تئوريهاي مکانی رشد اقتصادي متمرکز شده اند. بیشتر مطالعات یادشده دو رویه متفاوت را در پیش گرفتهاند: (1 مطالعه مقایسـه اي کشورها؛ (2 مطالعه روي یک کشور. تعداد معدودي از مطالعات وارد بحث منطقه در درون یک کشور شدهانـد (جعفري، .(1385

افزونبر مطالعات خارجی در رابطه با نظام شهري، طی سنوات گذشته در کشور ایران نیز مطالعات چندي در این زمینه انجام شده است. بیشتر مطالعات در ایران به توصیف توزیع اندازه شهري پرداختهاند و کمتـر وارد تحلیل و ارزیابی آن شدهاند. مهمترین این مطالعات در سطح دانشـگاههـا و مراکـز علمـی و پژوهشـی کشـور و بهصورت پایان نامه هاي دانشجویی تهیه شده است. براي مثال، ابوذر جعفري (1385)، در پایاننامه خـویش بـا

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. مقاله حاضر مستخرج از نتایج طرحی باعنوان بررسی روند تحولات الگوي نظام شهري استان مرکزي و چشمانداز آینده آن است که از محل اعتبارات دانشگاه پیام نور استان مرکزي تهیه شده است.

2. توزیع پارتو توزیع احتمالی توانی است که بسیاري از پدیدههاي اجتماعی، علمی و ژئوفیزیکی را توصیف میکند.

بررسی روند تحولات الگوي نظام شهري استان مرکزي و چشمانداز آینده آن 19

عنوان "سیر تحول توزیع اندازه شهرها در منطقـه آذربایجـان 1335 تـا "1375 ابتـدا چـارچوبی نظـري بـراي مبحث توزیع اندازه شهر و رابطه میان آن و سایر ویژگیهاي نظام شهرها (مانند سلسلهمراتب شـهري، نخسـت شهري و ...) تهیه میکند و در ادامه با بررسی سیر تحول توزیـع انـدازه شـهرها در منطقـه آذربایجـان در دوره 1335-75، اشاره میکند که نظام شهري منطقه آذربایجان هیچگـاه داراي توزیـع رتبـه- انـدازه نبـوده اسـت. تعداد زیادي از شاخصهاي نخست شهري بیانگر کاهش میزان تسلط شهر نخسـت (تبریـز) بـا گذشـت زمـان هستند. همچنین مهاجرت بین شهري یکی از دلایل عمده رشد شهرها (بهویژه شـهرهاي متوسـط) در بیسـت ساله دوم دوره مورد مطالعه است. همچنین می توان به پایاننامه هاي لیلا حبیبی (1385)، درمـورد مازنـدران؛ احمد صداقت (1386)، درمورد منطقه ساحلی جنوب اشاره کرد که به بحث سلسلهمراتب شهري در یک حـوزه جغرافیایی از ایران پرداختهاند و در این مطالعات نیز نشانگر عدمتعـادل و پایـداري نظـام شـهري در آن حـوزه جغرافیایی بودهاند.

بهطورکلی و براساس تجارب مطالعاتی کشور، بررسی نظام شهري ایران طی نیم قرن اخیر نشان میدهد، برخلاف فزونی شهرهاي ایران از 200 شـهر در سـال 1335بـه 1012 شـهر در سـال 1385 و پیـدایش انـواع شهرهاي کوچک، میانی، بزرگ و کلانشهرها، نظام شـهري ایـران فاقـد همـاهنگی لازم در سـاختار، کـارکرد و سلسلهمراتب شهري بوده، عدمتعادل در سیستم شـهري ایـران متـأثر از عوامـل درونزاي طبیعـی و بـرونزاي (تصمیات سیاسی) بوده و این سیاستگذاري نقش مهمی در جابهجایی جمعیت از روستاها و شهرهاي کوچک به کلانشهرهاي بزرگ کشور در مقیاس وسیع و در سطح استانها داشـته اسـت. از سـويدیگـر عـدمارتبـاط منطقی شهرهاي سطوح مختلف با یکدیگر، باعث ناکارآمدي سیستمهاي شهري در مقیـاس منطقـهاي و ملـی شده است.

در استان مرکزي نیز بهمنزله ي یکی از مناطق مرکزي ایران، تمرکز بیش از حد صنایع و خدمات در شـهر اراك بهمنزله ي مرکز استان و چهارمین شهر صنعتی کشور، باعث ایجاد عدمتعـادل در سلسـلهمراتـب شـهري استان شده است؛ بهطوريکه اجازه هرگونه پرتوافشانی را از سایر شهرهاي استان گرفته، افزونبر افزایش تعـداد مطلق جمعیت شهرنشینی و تعداد شهرها، وضعیت و جایگاه شهرها در نظام شبکه شهري استان دچار خدشـه شده است؛ بهنحويکه در سال 1385، استان مرکزي داراي 27 شهر بـوده کـه جمعیـت بـزرگتـرین شـهر آن (شهر اول ) نسبتبه کوچکترین شهر در حدود 800 برابر بوده است.

درواقع عدمتوجه به نظام سلسلهمراتب شهري و نحوه پراکنش و توزیع کانونهاي شهري در پهنـه اسـتان مرکزي از یکطرف و رشد سریع شهرنشینی از طرفدیگر به عدمتعادل و گسیختگی در ساختار فضایی شهرها منجر شده، بهدنبال آن تصمیمات نادرست سیاسی، اقتصادي و برنامهریزيهاي غیراصولی به این موضوع دامـن می زند. مجموعه این تحولات، مانع مهمی در راستاي رشد و توسعه پایدار سکونتگاههاي انسانی اعـم از شـهر و

02 جغرافیا و پایداري محیط، سال دوم، شماره 4، پاییز 1391

روستا در منطقه خواهد شد و ادامه این روند بیشک رشد و توسعه پایدار جغرافیایی در سطح استان مرکزي را با چالش جدي روبرو خواهد ساخت. بهگونه اي که در این وضعیت و با ادامه این روند نابسامانیهـاي زیـادي در عرصه سکونتگاههاي این استان مشهود است مانند:

- مهاجرتهاي شدید روستاییان و ساکنین شهرهاي کوچک به شهرهاي بزرگ؛

- عدموجود امکانات و خدمات حداقلی در شهرهاي کوچک؛

- عدمپاسخگویی امکانات و تسهیلات موجود در شهرهاي بزرگ در مقابل سیل عظیم جمعیت؛

- گسترش حاشیهنشینی و اسکان غیررسمی در شهرهاي بزرگ؛

- افزایش بیکاري، ناهنجاريهاي اجتماعی و فقر در شهرهاي بزرگ؛

- گسترش بافتهاي فرسوده و متروك در سکونتگاهها و شهرهاي کوچک و ... .

با توجه به مسائل پیشگفته ضروري است کـه الگـوي نظـام شهرنشـینی در اسـتان، رونـد حرکـت آن و وضعیت نخست شهري تحلیل شده، در راستاي ساماندهی و طراحی چشمانداز آتی، راهبردهایی براي رسـیدن به الگوي مناسب رتبه و اندازه ارائه شود.

سؤالهاي پژوهش به ترتیب زیر هستند:

- آیا توزیع رتبه- اندازه شهرهاي استان مرکزي در طی دوره مطالعاتی ( سرشماري 55 تا ( 85 متعادل بوده است؟ و روند آن چگونه است؟

- آیا استان مرکزي طی سالهاي 1385-1355، با نخست شهري مواجه بوده است؟ و میزان آن با گـذر زمان چه وضعیتی داشته است؟

مواد و روشها

در این پژوهش براي بررسی سؤالهاي پژوهش و پاسخگویی به آنها از روشهـاي توصـیفی و تحلیلـی اسـتفاده شده است. در گردآوري اطلاعات از روش کتابخانـهاي و مطالعـات اسـنادي اسـتفاده شـده اسـت. مهـمتـرین اطلاعات موردنیاز این پژوهش، میزان جمعیت شهرهاي استان مرکزي در یک دوره زمـانی سـیسـاله -1355) (1385 است. اطلاعات جمعیتی شهرها از سالنامه آماري استان مرکزي منتج از سرشماريهاي عمومی نفـوس و مسکن استان استخراج شده است. فنون مورداستفاده براي تحلیل نظام شهري استان، در این پژوهش شـامل توزیع رتبه اندازه، رتبه و اندازه تعدیلیافته و شاخصهاي نخست شهري مانند روش مهتا، گینزبـرگ و... بـوده است. همچنین براي انجام بهتر پژوهش از نرمافزارهاي آماري مانند Excel وSPSS استفاده شده است.

به طورکلی در فرآیند این پژوهش، وضعیت موجود و گذشته، سلسلهمراتب شهري، توزیع انـدازه شـهرها و میزان تمرکز و تعادل نظام شبکه شهري استان مرکزي بررسی و ارزیابی شده است و در انتها به ارائه راهبردهـا

بررسی روند تحولات الگوي نظام شهري استان مرکزي و چشمانداز آینده آن 21

و پیشنهادهایی براي توزیع مناسب و بهینه اندازه شهرها در این استان پرداخته شده است.

شاخصها و مدلهاي نظري و تجربی سنجش نظام شهري

در یک ارزیابی کلی مدل هاي مطرح درباره ي شاخصهاي بررسی توزیع اندازه شـهر و نظـام شـبکه شـهري در قالب "شاخص هاي نخست شهري"، "شاخصهاي توزیع تعادل" و "شاخصهاي تمرکـز و تمرکزگرایـی" قابـل دستهبندي هستند که تعدادي از مدلهاي مربوطبه هر یک از این شاخصها در این بخش ارائه شده است:

شاخصهاي نخست شهري

نخست شهري بهمنزلهي یک نوع توزیع بوده و برخی اندیشمندان این شاخص را از تقسیم جمعیت شهر اول به مجموع جمعیت شهرهاي دوم و سوم یا مجموع چهار شهراول بهدست میآورنـد. هـدف تمـام ایـن شـاخصهـا شناخت درجه نخست شهري و میزان تمرکز در نظام شهري است. در این مدلها هرچه عدد بهدست آمده بالاتر باشد، نشاندهنده غلبه نخست شهري و تمرکز بیشتر در کل نظام شهري است (عظیمی، .(67-66 :1381 براي اندازهگیري نخست شهري مدلهاي مختلفی ارائه شده است:

مدل نخست شهر دو شهر

یکی از مدلهاي ساده و کلی نسبت جمعیت شهر نخست به جمعیت دومین شهر بزرگ در درون یک سیسـتم است :(Mutlu, 1989)
رابطهي P  P1 (1
P2
از نقدهاي وارد بر این مدل عدمتوجه به کلیه شهرها و تأکید بر شهر اول ودوم در کل نظان شهري است.

شاخص سه شهر

مدل دیگر، نسبت جمعیت بزرگترین شهر به دو شهر بزرگ دیگر (دومین و سـومین شـهر) در درون سیسـتم شهري است. این مدل در مواردي بهکار میرود که شهرهاي بزرگ در درون سیستم شهري انـدازه نزدیـک بـه همی دارند (جعفري، 41 :1385؛ .(Moomaw & Alwosabi, 2003
رابطهي P  P1 (2
P2  P3

مدل موما و الوصابی

مدل بعدي نسبت مجموع جمعیت دو شهر اول را نسبت به دو شهر بعدي (شهرهاي سوم و چهارم) میسـنجد. این شاخص اهمیت شهر اول را در میزان نخست شهري کاهش میدهد:

22 جغرافیا و پایداري محیط، سال دوم، شماره 4، پاییز 1391

رابطهي P  P1 P 2 (3
P3  P4

مدل کلارك گینزبرگ

شاخصی را "کلارك1 "پیشنهاد کرد که در آن نیز چهار شهر اول در نظر گرفته مـی شـود بـا ایـن تفـاوت کـه نسبت شهر نخست به سه شهر بعدي میسنجد (عظیمی، :(66:1381
رابطهي (4 P1
P 

P2  P3  P4
شاخص اخیر به شاخص چهار شهر2 معروف است.

مدل مهتا

مهتا3 در سال 1964 با اصلاحاتی در فرمول کلارك، بهترین روش را براي تشخیص نخسـت شـهري را نسـبت اندازه شهر نخست به چهار شهر اول نظام شـهري دانسـته، مـدل را بـهصـورت زیـر پیشـنهاد کـرد (عظیمـی، :(66:1381
رابطهي (5 P1
P 

P1  P2  P3  P4

شاخصهاي تمرکز و تمرکزگرایی

با توجه به اینکه شاخص هاي نخست شهري و مدلهاي چهارگانه قبلی میزان نخست شهري و یا تسـلط شـهر نخست بر نظام شهري را بررسی می کردند، شاخصهایی نیز لازم است تا میزان تمرکز در کـل نظـام شـهري و اینکه آیا در مقاطع مختلف زمانی از شدت تمرکز کاسته شده و نظام شـهري بـه سـمت تعـادل نسـبی پـیش می رود یا نه را بررسی کند. براي این کار از شاخص هاي هرفیندال، مدل هندرسـون و مـدل تقـوایی اسـتفاده میشود.

مدل هرفیندال

مدل هرفیندال از طریق زیر بهدست میآید (زبردست، (35 :1386

pi n
رابطهي (6 ] 2 [ Hi  

p i 1
که در آن (Pi)، جمعیت شهر؛ i و p، کل جمعیت شهري منطقع مورد مطالعه است. اشکال وارده بـر سـایر روشهاي بحثشده در این روش تقریباً صادق نیست؛ زیـرا در ایـن روش نسـبت هـر شـهر را نسـبت بـه کـل

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. Clarke 2. Four City index 3. Mehta

بررسی روند تحولات الگوي نظام شهري استان مرکزي و چشمانداز آینده آن 23

جمعیت شهري موردبررسی قرار می دهد اما به مبناي یک ختم نمیشـود و همچنـین نسـبت شـهرها بـه کـل جمعیت شهري موجب میشود رتبه شهرها و اصول قاعده رتبه- اندازه در آن دخیل نباشد.

مدل عدمتمرکز هندرسون

شاخص عدمتمرکز هندرسون که از فرمول زیر قابلمحاسبه است، نشاندهنده کاهش تمرکـز در نظـام شـهري است (رهنمایی و سایرین (6: 1390
pi n
رابطهي (7 ) 2 ]  1 UD  [ (
p
i 1
که در آن (Pi)، جمعیت شهر؛ i و p، کل جمعیت شهري و n، تعداد شهرها در نظام شهري است.

شاخصهاي توزیع تعادل

مدل ضریب آنتروپی

از آنتروپی شانون میتوان براي اندازهگیري درجه تمرکز و پراکندگی فضایی پدیدههاي جغرافیایی استفاده کرد. آنتروپی یک معیار ناپارمتري براي براي نشان دادن تعادل یک سیسـتم در توزیـع اسـت و هرچـه میـزان ایـن شاخص بیشتر شود، توزیع به سوي تعادل در حرکت است ( زبردست، (35 :1386
ایده این روش آن است که هرچه پراکندگی در مقـادیر یـک شـاخص بیشـتر باشـد، آن شـاخص اهمیـت بیشتري دارد. با استفاده از این مدل، می توان به میزان تعادل فضایی استقرار جمعیت و تعداد شهرها در سطح شبکه شهري، استانی، منطقهاي و ملی پی برد. فرمول آنتروپی بهشرح زیر است:

رابطهي (8

که در آن:

pi، نسبت جمعیت شهر؛ i، به کل جمعیت شهري؛ :G ضریب آنتروپی؛

:K تعداد طبقات؛ :Pi فراوانی نسبی؛

:LnPi لگاریتم نپري فراوانی؛

:H مجموعه فراوانی در لگاریتم نپري فراونی.

n
H  Pi  Lnpi
i1

رابطهي (9 H G 

Lnk

ضریب آنتروپی دامنهاي بین صفر و یک دارد؛ هرچه مقدار آن به یک نزدیکتر باشد، نشانگر توزیع عادلانه و هرچه به صفر نزدیکتر باشد، نشاندهنده عدمتعادل در توزیع جمعیت است.

42 جغرافیا و پایداري محیط، سال دوم، شماره 4، پاییز 1391

قانون رتبه- اندازه1 و فرمول تعدیل یافته آن

در برابر الگو یا قانون نخست شهري در سیستم شهرهاي یک کشـور، قـانون مرتبـه- انـدازه مبتنـیبـر نظـم و ترتیبی در این سیستم را زیپف (1949) ارائـه کـرده اسـت. سـاختار ایـن فرمـول براسـاس جمعیـت و مرتبـه شهرهاي مورد مطالعه متکی است.
رابطهي (10 P1  Pr

R
= Pr جمعیت شهر موردنظر؛ = P1 جمعیت بزرگترین شهر؛ = R مرتبه شهر مورد نظر.

این قانون وجود همبستگی بین جمعیت شهرها و مرتبه آنها بهصورت خط مستقیم یا همبسـتگی خطـی مطرح میشوند. هر اندازه سیستم شهرهاي یک کشور توسعه پیدا کنند، رابطه بین انـدازه جمعیـت شـهرها از الگوي نخست شهري دور شده، به حالت حد واسط میرسد و بالاخره بـه الگـوي توزیـع نرمـال یعنـی مرتبـه-اندازه تبدیل میشود (بهفروز، .(321 : 1374

با توجه به این مدل، در یک شبکه شهري متعـادل و همگـن همـه گـروههـاي شـهري از رتبـه و جایگـاه متناسب با جمعیت خود در میان سایر شهرهاي منطقه برخوردارند. به این ترتیـب کـه جمعیـت دومـین شـهر منطقه، نصف یا 1/2 جمعیت شهر اول و جمعیت شهر سوم 1/3 خواهد بود تا الی آخر. کشـورهایی کـه توزیـع فضایی جمعیت شهري آنها در کانونهاي شهري بهصورتی متعادل باشد، درواقع قانون مرتبـه- انـدازه در آنهـا حاکمیت خواهد داشت؛ بهطوريکه شهر اول دو برابر شهر دوم جمعیـت دارد. لـیکن در کشـورهایی کـه داراي الگوي نخست شهري هستند، مدل یادشده کاربرد چندانی ندارد؛ زیرا بخش عظیمی از جمعیت شهري کشـور در شهر اول قرار میگیرد و چون مبناي این این مدل جمعیت شهر اول اسـت، پـس نتـایج مـدل بـه واقعیـت نزدیک نیست؛ زیرا این سؤال مطرح است که آیا جمعیت شهر اول در نظام شـهري کشـور مطلـوب هسـت یـا خیر؟ آیا در توزیع جمعیت تعداد شهرها و مرتبه آنها ملاك نیست؟

براي رفع این مشکل میتوان از قانون مرتبه- اندازه تعدیلشده آن بهـره گرفـت کـه توسـط بهفـروز ارائـه شده است و از رابطه زیر حاصل میشود:
P1nRrth  Prth
رابطهي (11 1 1 1
  
n R 2 R R
1
= prth جمعیت شهري که در رتبه r قرار دارند؛
= p1n مجموع جمعیت واقعی شهرهاي موردمطالعه؛

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. Rank size rule

بررسی روند تحولات الگوي نظام شهري استان مرکزي و چشمانداز آینده آن 25

=p1n مجموع جمعیت واقعی شهرهاي موردمطالعه؛
= Rrth مرتبه شهر موردنظر.
مجموع نسبتهاي مرتبهاي تمام شهرهاي موردمطالعه: R R R