بخشی از مقاله
1مقدمه و طرح مسئله
جوامع بشری همواره با خطر سقوط در گردابهای فساد و ظلم و تباهی مواجهند و انسانها در معرض
تیرهای هوای نفس و شیطان قرار دارند. اسالم در مبارزه با فساد و استمرار آن و هوشیاری نسبت به دشمنان
از یکسو و محافظت و رهایی پیروان خویش، آموزهها و راهبردهایی را پیش بینی کرده است که هم
از جنبهپیشگیرانه بدان توجه میشود و هم از جنبه مصون ماندن آنان در برابر خطرات و آفات فردی
ّ
و گروهی، مورد اهتمام جدّی قرار میگیرد که فریضۀ امر به معروف و نهی از منکر یا همان مشارکت
عمومی و نظارت همگانی از جملۀ این راهبردهاست.
امر به معروف و نهی از منکر از اصول عملی اسالم و از اساسیترین و بنیادیترین فرائض دینی است
که از یک طرف ضامن گسترش ایمان و ارزشهای اخالقی در میان جامعه بشری بوده که بدون آن
سایر احکام عبادی نیز اقامه نخواهد شد و از طرف دیگر مایه حیات، نشاط، پویایی و احساس امنیت
اجتماعی جامعه اسالمی بهشمار میرود، به گونهای که در انبوهی از آیات قرآن و احادیث پیشوایان
معصوم)ع( اهمیت، جایگاه و کارکردهای گوناگون این فریضۀ و همچنین عواقب و پیامدهای جبران
سال ناپذیر ترک فعل و یا فراموشی آن به وضوح بیان شده است.
این در حالی است که با وجود اذعان صریح متون مقدس دینی آیین اسالم به نقش برجسته و بیبدیل
-دوازدهم
فریضۀبزرگ امر به معروف و نهی از منکر در فرایند حیات فردی و اجتماعی جامعه اسالمی و نیز
شماره33 هشدار قاطع آن نسبت به تعطیلی و یا کمرنگ شدن این واجب شرعی، همچنان شاهد مهجوریت و
- مظلومیت این تکلیف دینی در میان جوامع اسالمی از جمله در جمهوری اسالمی ایران میباشیم. هر
تابستان1394
چند که در سالهای اخیر قوانینی چند از سوی قانونگذاران ذیربط در بارهضرورت احیاء هرچه بیشتر
امر به معروف و نهی از منکر و نیز لزوم حمایت از آمران به معروف و ناهیان از منکر در کشورمان به تصویب رسیده است؛ ولی به صراحت میتوان گفت که هم خود فریضهامر به معروف و نهی از منکر
و هم آمران به معروف و ناهیان از منکر همچنان در غربت و مهجوریت شکنندهای بهسر میبرند
و همواره مورد بیمهری و بیتوجهی زائدالوصفی قرار گرفتهاند.
این روند نگران کننده تا آنجایی به پیش رفت که عدّه قابلتوجهی از دلسوزان و دلواپسان دینی
Archive of SID
3
و غیرتمند اعم از مردم و مسئوالن کشوری از لزوم حضور و نقش آفرینی کارکنان خدوم و فداکار ناجا نامبه پلیس امر به معروف و نهی از منکر سخن به میان آورده ، بر آن پای فشردهاند.
در مقابل این دسته از طراحان و پیشنهاد دهندگان، عدهای دیگر نیز به مخالفت برخاسته و ادله خود
را در مواضع مختلف و به اشکال گوناگون بیان نموده و به دفاع از آن برخاستهاند. در همین راستا، مقاله حاضر قصد دارد تا با نگاهی دوباره به منزلت و اهمیت واالی فریضهامر به معروف و نهی از منکر و تبیین ابعاد گوناگون کارکردهای این فریضۀ و پیامدهای ترک فعل آن از یکسو و تقریر ادلّه موافقان و مخالفان نقش پلیس در اجرای امر به معروف و نهی از منکر از سوی دیگر، ضرورت نقش آفرینی مثبت و همافزایی پلیس ناجا را با اتخاذ راهبردها و شیوههای علمی و اثربخش در اجرای
فریضۀامر به معروف و نهی از منکر، مورد بررسی و مداقه قرار دهد.
-2 اهمیت و جایگاه امربه معروف و نهی از منکر
بهطور قطع باید گفت که آیین اسالم تنها آیینی است که نگاهی کالن و جامع در عین حال ظریف و منعطف به مسئله امر به معروف و نهی از منکر داشته و از زوایا و مناظر گوناگونی مقوله نظارت همگانی و مشارکت عمومی مردم را احیاء و اجرای ارزشهای انسانی و دینی را مورد مداقه قرار داده است و هیچ کیش و آیین دیگری تا این اندازه به مقولهامر به معروف و نهی از منکر نپرداخته؛ بلکه سهم پرداخت سایر ادیان الهی در این امر مهم مکتبی در مقایسه با دین اسالم، بسیار ناچیز و ناتمام است. از همین روی، قرآن کریم بهعنوان آخرین سروش وحی آسمانی و کالم مقدس ّربانی
جلوهگاه تام و تمام اهتمام و اعتنا به فریضۀ تمدّن ساز امر به معروف و نهی منکر قرار گرفته و از سوی دیگر، در سیره و سنت تابناک پیامبر اعظم)ص( و امامان معصوم)ع( ضرورت مسئله نظارت همگانی در راستای حاکمیت ارزشهای الهی و انسانی و نیز آسیبها و تهدیدهای پیش رویّامت اسالمی در صورت اهمال و یا ترک این واجب دینی و عقلی، به روشنی تبیین و تحلیل شده است. این در حالی است که در بیش از پنجاه آیه از قرآن کریم موضوع امر به معروف و نهی از منکر به طور مستقیم و یا غیرمستقیم مورد مداقه و محاجّه قرار گرفته و اهمیت و جایگاه، ضرورت
و فلسفه، شرایط، کارکردها و راهکارهای توسعه فرهنگ نظارت همگانی و همچنین پیامدها،
مردم با مواجهه در منکر از نهی و معرف امربه فریضۀ اجرای در پلیس بخش اثر و علمی های شیوه
Archive of SID
4
آسیبها و تهدیدهای ترک این فریضهشرعی با کالمی شیوا و بلیغ، بیان گردیده است. قرآن کریم در نخستین گام، از ترسیم جامعه دینی امر به معروف و نهی از منکر را مأموریت عمده و سرلوحه رسالت اساسی پیامبر اکرم)ص( معرفی نموده و پیروان آن حضرت را نیز به تأسی از این سیره نبوی و الگوی
حسنه دعوت نموده است تا در سایهآن به حیات طیبه و رستگاری نائل آیند:
َِّ ِ َ ِ ُْ َِّ ِ ْ ًِ ِ ِ ْ ِ
«الذين يتبعونَ الرســولَّالنبي المــي الذي يجُدونَُه مکُتوبا عَْندُهم فــيَّالتورات و الِْنجيلِ
ْ ََُّ َُّ َّ َِّّ َ َ ْ ْ َ
ْ ِ ْ َ َُِّ َّ ِ َ ْ ِ
يأمرهمِبالمعروف و ينهاهم عِن المنکِر و يحل لهم الطيبات و يحرم علِيهم الَخبائَث و يَضع
ُ َُْ َُْ َ ْ َُ ُ ََُُِّ َ َ ََ ُ
َُُ ْ ََ ْ ُ ُ َِّ ْ ُ
َْ ت عَلِيهم...(»اعراف،.)157
عنهمِإصرهم و الْغَالَّلِالتيَ
َُْ ْ ُ کَانْ َ
ْ َ َْ ْ ْ
تابستان-1394شماره -33دوازدهم سال
قرآن کریم در گام دوم، اجرای امر به معروف و نهی از منکر را وظیفه خطیر و شاخصه روشن مؤمنین از مردان و زنان که برخی نسبت به سایر اهل ایمان از شأن والیت برخوردارند، میداند و در عین حال، انجام این فریضۀ را در ردیف سایر واجبات شرعی همچون اقامه نماز و اداء زکات و نیز اطاعت از خدا و رسول او قرار داده است که این همسویی و همگرایی، خود به صراحت بر وجوب این فریضۀ اسالمی داللت میکند. همچنان که قرآن در بیان مواعظ و وصایای لقمان حکیم به فرزندش، مسئله امر به معروف و نهی از منکر را جزء اصول بنیادین رسالت آن پیامبر در برابرّامت خویش، معرفی مینماید:
َ َ ْ ِْ ِ ْ َ ِ َ َ َ ِ َِ ِ ُْ ِ
ِ
«يا بني أِقمَّالصةال و أمر بالمعروف وْانَهَعِن الْمنکِر و اصبرَعلى ما أصابکَّإن ذلک منَعْزِم المور(»لقمان،.)17
ََُّ َُْ َُْ َ ُ َ ْ ْ َ ََ ْ ُ
در گام سوم، قرآن مجید اجرای این فریضۀ را بهطور خاص و مشخص برعهده گروهی معین و ستادی ویژه مینهد تا زمینهها و بسترهای الزم را برای دعوت عموم مسلمین به سوی خیرات و
نیل به فالح و نیکبختی فراهم سازند: ُْ ُِ ُ َِ ْ ْ ِْ ِ
«وَلتکن ْمنکم أمٌة ْيدعونَ إلى الَخِير و يأمرونَ بالمعروف وْينهوَن عِن
ُ َ َ ْ َّْ َ ُ ْ ََُُ َُْ َََْ َ
ْ َ ْ ِ ِ
الْمنکِر و أولکُهم المْفلحونَ» )آلعمران،)104
در آیه مزبور، بیشتر مفسرین «من» را به معنای تبعیض، اعتبار
ُ َ ُ ُ ُ
کردهاند و بر این باورند که مقولۀ امر به معروف و نهی از منکر وظیفۀ طایفة خاصی )نامعینی( از مسلمانان است و داللت بر آن دارد که این فریضۀ، واجب کفایی است.)زمخشری، بیتا: )452/1ّاما برخی دیگر همانند ّزجاج «من» را در آیۀ مربوط بیانیه دانستهاند که برای مشخص نمودن مخاطبان از دیگر اشخاص مردم ذکر شده است که معنای تقدیری آن «و لتکن جمیعکم» است. لذا بر این
Archive of SID
5
فرض، امر به معروف و نهی از منکر واجب عینی است که با انجام بخشی از مردم، تکلیف آن از عهده سایرین ساقط نمیشود)طوسی، التبیان، 548/2 :1409؛ راوندی، .)356/1:1405
صرفنظر از وجوب عینی یا کفایی مسئله امر به معروف و نهی از منکر، مخاطب این آیه ، عموم مؤمنان هستند که موظف شدهاند از میان خود، گروهی را برگزینند که از یکسو مردم را به سوی خیر و نیکی فراخوانند و از سوی دیگر، آنان را به سوی معروفها و ارزشها، امر و از ارتکاب معاصی و منکرات نهی کنند؛ زیرا راه خوشبختی و رستگاری از مسیر دعوت به خیر و امر به معروف و نهی از منکر، میگذرد وگاهآن که این واجب الهی در جامعه دینی نهادینه و محقق شود، در این صورت این گروه ویژه و دغدغهمند، بهعنوان الگو و تراز سازمانهای تبلیغات دینی و ّفعاالن اسالمی با شاخصه «بهترینّامت» جلوهگر خواهد شد که در میان جامعه اسالمی ظهور و بروز پیدا نموده است و البته ریشه و مایهآن را
باید در احیا و اجرای تام و تمام فریضهامر به معروف و نهی از منکر جستجو نمود:
ُ ٍُُ ِ ْ ِْ ِ ْ َ ِ ِ َ َ ُ ِْ
«کُْنتمَخيرَّأمة ْأخِرجتَّْللناسَِتأمرونَ بالمعروف وََْتنهونََعِن المْنکِر وُْتؤُمنونَ باهلل و لو آمن ْأهل الکتابَِ
ْ َْ َ ُُ َُْ َ ْ ُ َ َ ْ ََ
ََ ًَ ِ ْ ِ َْ ْ ِ
لکانَخيرا لهم منهم المْؤمنون و هم َالفاسُقون(»آلعمران.)110/
َ ْ ُ ُْ ُ َ َ أکَثرُ َ
ْ ُ ُ ُ ُ
اهمیت این آیه که امر به معروف و نهی از منکر در ردیف ایمان به خدا در آن قرار داده شده، آنجاست که از یکسو خداوند، مؤمنان را به واسطه انجام این فریضۀ اسالمی ستایش نموده و از سوی دیگر، چنین القاء مینماید که مؤمنان هر چند که در سایۀ اخالص و تقوا، تمام واجبات دینی را ادا و از ارتکاب محارم نیز اجتناب مینمایند، مادامی که به تکلیف نظارت همگانی خویش قیام نکرده باشند، شایسته تمجید و ستایش مذکور در این آیه نخواهند بود. همچنان که خداوند، عالمان یهود و نصاری را که از خواص طبقات اجتماعی محسوب میشوند بهخاطر ترک این فریضۀ به
شدت مورد انتقاد قرار داده، توبیخ مینماید: «لَو َالَْيَنهُاهمَّالربِانيونََو ْالَْحبارَعْنَقوِِلهم ْالِْثمَوَْأکِِلهم
ْ ُ ُّ َُ ْ ُ َ ُ ُّالسْحَتَِلْبئَسَما َکُانواَيْصَُنعونَ(»مائدة،)63 و حتی قوم بنیاسرائیل از ّامت حضرت داوود)ع( و حضرت عیسی بن مریم)ع( را به سبب ترک نهی از منکر مستحق لعن و نفرین، برشمرده است:
مردم با مواجهه در منکر از نهی و معرف امربه فریضۀ اجرای در پلیس بخش اثر و علمی های شیوه
«لُِعنَّالِذينَکَفرواِمن ِبنيِإسرِائيلََعَلىِلسانَِداوَد وِعيسى ابِن مريم ِذلکَِبماَعصوا وَکُانوا يَعُتدونَ* َ َ ُ َْ َْ َ ُ َ َ ْ َََْ َ َْ َ َْ
َکُانوا َالََيَتنَاهْوَنَعْنُْمَنکٍرََفُعلوهَُِلْبئَسَماَکُانواَْيَفُعلونَ(»مائدة.)79-78/
Archive of SID
6
قرآن کریم در گام چهارم، اجراء و انجام فریضۀ امر به معروف و نهی از منکر را وظیفه و متوجه متمکنین از قدرت و اقتدار در جامعه بشری میداند و آنان را بهخاطر قیام به این فریضۀ بزرگ در
َِّ ِ َّ ِ َْ ِ َ
سایه تشکیل حکومت و دولت اسالمی، تمجید مینماید: «الذين ْإن َّمکنُاهم في الرضَأقامواَّالصالةَ و
َ ِْ ِ ْ َ ِ ِ ُْ ِ َ َ ْ ْ ُ َ
َآتوَّاالزکاةَ و أمروا بالمعروف وََنهواَعِن الْمنکِر و هللَعاقُبة المور(»الحج،.)41روشن است که بر طبق آیه فوق،
ُ ََُ َُْ َ ْ ُ َ َ ُ
حاکمان و دولت مردان در جامعۀ دینی نسبت به اقامه نماز و اداء زکات به همان اندازه مسئولیت و قدرت دارند که نسبت به مقولۀ امر به معروف و نهی از منکر نیز با همان ابزارها و مکانیزمهای تعیین شده در شرع و قانون دارند و البته این بدان معناست که حاکمیت میبایست در ایجاد بسترها و زمینههای الزم برای تحقق فرائض الهی از جمله فریضۀ امر به معروف و نهی از منکر به مانند سایر واجبات، غایت خدمات و امکانات خویش را بسیج نموده و آنها را بهطور متعادل و متوازن در
راستای انجام این دست از تکالیف دینی بهکار گیرد.
