بخشی از مقاله
چکیده
امر به معروف و نهی از منکر، از مهمترین واجبات دینی است، که شارع مقدس شرایطی برای تحقق وجوب آن، بیان کرده است.
چهار شرط اصلی امر به معروف و نهی از منکر، عبارتند از: علم و آگاهی، احتمال تأثیر، اصرار بر گناه و نبودن ضرر و مفسده؛ شرط پنجم نیز با عنوان عدالت، توسط برخی از فقها بیان شده است.
یکی از کاربردهای امر به معروف و نهی از منکر در عصر فناوری، فضای مجازی است . فضای مجازی در راستای فضای واقعی پیش می رود؛ به نحوی که بسیاری از مفاهیم واقعی، در فضای مجازی نیز عینیت می یابد. لذا شرایط وجوب امر به معروف و نهی از منکر در فضای مجازی، همان شرایط وجوب آن در فضای حقیقی است، که فقها بر آن تأکید دارند؛ هر چند تفاوت هایی نیز از حیث نحوه عملکرد، تذکر زبانی، فعلی و سایر موارد وجود دارد.
در این مقاله، سعی شده است شرایط امر به معروف و نهی از منکر در فضای واقعی و مجازی مورد بررسی قرار گیرد.
مقدمه
امر به معروف و نهی از منکر در اسلام از اهمیت والایی برخوردار است، تا جایی که قرآن کریم، امت اسلام را بهترین امت معرفی کرده است؛ به خاطر اینکه امر به معروف و نهی از منکر انجام در این دین، انجام میشود.3
امر به معروف و نهی از منکر، از فروعات دین، و از فرایضی است، که به خاطر برخی از ویژگی هایش، مایه قوام واجبات دینی خواهد بود.
در منابع تشریع اسلام، شارع مقدس شرایطی برای این فریضه بزرگ قرار داده است، که با تحقق آن، امر به معروف و نهی از منکر واجب میشود.
شرایط امر به معروف و نهی از منکر در فضای مجازی
شرایط و مصادیقی امر به معروف و نهی از منکر در فضای واقعی1، در فضای مجازی2 نیز منطبق میباشد، که عبارتند از:
-1 علم و آگاهی؛
-2 احتمال تأثیرگذاری؛
-3 اصرار بر گناه؛
-4 نبودن ضرر.
همچنین مفسده و شرط پنجمی نیز توسط برخی فقها تحت عنوان عدالت، بیان شده است.
بنابراین، هرگاه شرایط بالا محقق شود- چه در فضای واقعی و چه در فضای مجازی- امر به معروف و نهی از منکر واجب میشود.
شرایط امر به معروف و نهی از منکر در فضای مجازی نیز همان شرایط فضای واقعی می باشد. این فریضه آن قدر بزرگ است، که حتی انسان فاسق نیز نباید در مورد آن بیمسئولیت باشد.
حقیقت امر به معروف و نهی از منکر
تعریف مورد اتفاق فقها از امر به معروف، عبارت است از دعوت نمودن به کارهای نیک و شایسته و خوب، که آنها از نظر عقل و شرع و فطرت پاک، خوب و شایسته باشد.
نهی از منکر نیز عبارت است از دعوت به ترک کارهای زشت و ناشایست و ناشناخته و بد، که از نظر عقل، شرع، و فطرت پاک؛ بد و قبیح و ناشایست باشد.4فضای مجازی5 در اصل از دو واژه مجازی6 و فضا7 گرفته شده است.
شاید بتوان علم هدایت و کنترل یا خودفرمایی را برابر فارسی آن دانست. به هر حال، سایبرنتیک اکنون تا حدودی مفهوم قدیم خود را حفظ کرده، و بیانگر علمی است، که به انسان یا ماشین خود، کار، امکان حکومت کردن و فرمان دادن می دهد.
شرایط امر به معروف و نهی از منکر در فضای مجازی
بنابراین، فضای مجازی فضایی است، که در آن ارتباطات و کنش متقابل انسانها از راه شبکههای رایانهای، از جمله اینترنت شکل میگیرد؛ و به مجموعههای از ارتباطات درونی انسانها، که از طریق رایانه و مسائل مخابراتی، بدون در نظر گرفتن جغرافیای فیزیکی صورت میگیرد، اطلاق میشود.
معروف و منکر در فضای مجازی
نصیریفرد در »مجموعه مقالات همایش علمی« در مورد معروف و منکر در فضای مجازی، می نویسد:
معروف و منکر در فضای مجازی، همان مفاهیمی است، که در رفتارهای بیرونی ما ممکن است مصداق داشته باشد. فضای مجازی، جهانی موازی با جهان واقعی دارد، که همه وجوه تکرار شونده زندگی جهان واقعی را شامل می شود و فرایندی است، که به همگنسازی با جهان واقعی می انجامد.
در فضای مجازی نیز باید چنین باشد، و دستورهای کلی را با این مصادیق تطبیق دهیم. برای مثال: دروغ و تهمت، ارتباط با نامحرم و حتی موارد دزدی از مصادیق منکر در فضای واقعی و مجازی هستند.
وقتی امری دینی در فضای مجازی قرار می گیرد، موجودیتی است که در معرض همگان قرار می گیرد؛ البته میان امر مجازی و واقعی، رابطهای منطقی وجود دارد، که جدا از یکدیگر نیستند. انسان متعلق به جهان واقعی، و امروز متعلق به جهان مجازی است.
حسینعلی بای نیز در مورد تطابق معروف و منکر، می نویسد:
روابط نامشرع: روابط نامشروع با توجه به اینکه از نظر فقهی و حقوقی منحصر به رابطه فیزیکی نیست، در فضای مجازی قابلیت تحقق دارد؛ زیرا آنچه ملاک رابطه نامشروع است، فساد و فتنه است نه وسیله.
قمار: قمار، که شامل قماربازی و جرایم مربوط به قمار از جمله ساخت آلات قمار، حمل و نگهداری، خرید و فروش و در اختیار قرار دادن آلات قمار و دایر کردن قمارخانه میباشد؛ تحت شرایطی در فضای مجازی قابل تحقق است، و منطبق با قوانین سنتی و واقعی میباشد.
قوادی: قوادی از طریق رایانه، از نظر فقهی تفاوتی با قوادی سنتی ندارد؛ و از نظر حقوقی با ماده 139 قانون مجازات اسلامی، و قانون مبارزه با قاچاق انسان منطبق می باشد.
اختلاس و ارتشا: این اعمال از طریق رایانه تفاوتی با مفاهیم سنتی آنها ندارد، و میتواند در فضای مجازی ارتکاب یابد.
جرایم علیه مذهب: از جمله این جرایم سب النبی، ارتداد، توهین به مقدسات و تبلیغ علیه دین میباشد. ارتکاب این جرایم نیز در فضای مجازی قابل تحقق است، و از نظر ماهیت تفاوتی با جرایم سنتی ندارد.
به طور خلاصه: جاسوسی رایانهای، خیانت به کشور، که شامل طرح براندازی، قیام مسلحانه و قصد برهم زدن امنیت یا عضویت در این گروها میباشد، قابلیت ارتکاب از طریق رایانه را دارا بوده، و با قوانین سنتی نیز منطبق میباشد.
