بخشی از مقاله
امنيت اجتماعي و نقش امر به معروف و نهي از منكر
مقدمه
برقراري امنيت اجتماعي در هر كشوري يكي از مهم ترين دغدغه هاي مسئولين و مردم به شمار مي آيد. در اين رابطه عوامل و متغيرهاي متعددي دخيل و موثر هستند كه هر كدام در جايگاه خود بايد مورد بحث و بررسي قرار گيرند. در مقاله حاضر نويسنده در مقام اثبات كاركردهاي امر به معروف و نهي از منكر با مولفه هاي امنيت اجتماعي برآمده و نقش اين فريضه حياتي را كه يكي از مهم ترين واجبات اجتماعي دين اسلام است در ايجاد و برقراري امنيت اجتماعي مثبت ارزيابي نموده و براي آن جايگاه والايي قايل شده است اينك با هم آن را از نظر مي گذرانيم.
فرآيند نهادينه شدن ارزش ها
بشر از آغاز زندگي اوليه خود به اين نتيجه رسيد كه براي تامين نيازهاي اساسي خود احتياج به همراهي همنوعان خود دارد؛ بنابراين به تدريج گروه هاي مختلفي بين انسان ها به وجود آمد كه رفته رفته گسترده تر شد و باعث پيچيده شدن روابط گرديد. اين پيچيدگي روابط بشر را بر آن داشت كه براي هر موقعيتي حد و مرزي قرار دهد.
مرزها و حدود مذكور به تقسيم كار بين گروه هاي انساني انجاميد و اجتماع بشري سازماندهي شد. بدين ترتيب مي توان يك گروه اجتماعي نظم يافته (سازماندهي شده) را «سازمان اجتماعي» نامگذاري كرد. اما لازمه حيات سازمان اجتماعي تعامل متقابل اعضاي آن است و براي پايداري و دوام اين تعامل، اعضاي سازمان اجتماعي بايد الگوهايي معين و شناخته شده داشته باشند. به الگوهاي معين و مورد توافق براي عملكرد «هنجار» مي گويند.(1)
بنابراين براي اينكه يك جامعه بتواند حيات خود را حفظ كند و از بي نظمي و نقصان ايمن باشد، نياز به حفظ و بقاء ويژگي هاي بنيادي و اساسي گروه هاي اجتماعي دارد؛ كه اين همان حفظ هنجارها و ارزشهاست. به اين ترتيب مقوله امنيت اجتماعي فرايند حفظ ارزش ها و هنجارها در جامعه است. اين فرآيند در اجتماع از طريق «كنترل اجتماعي» به وقوع مي پيوندد. «كنترل اجتماعي» عمدتا از طريق دروني كردن يا نهادينه كردن ارزش ها و هنجارها انجام مي گيرد و در مراحل بحراني تر و پيچيده تر از طريق مجازات ها.
دروني كردن يا نهادينه كردن در فرآيند جامعه پذيري (كه تامين كننده همنوايي در جامعه است) از طريق نهادهاي مختلف اجتماعي چون خانواده، مدرسه و... صورت مي پذيرد. در اين فرآيند افراد جامعه بدون احساس فشار و اجبار از سر ميل و رغبت هنجارهاي اجتماعي را پذيرفته و با آن همنوايي مي كنند. لذا افراد جامعه به نظمي اخلاقي، خودجوش و خودانگيخته مجهز مي شوند.
فرايند دروني شدن يا نهادينه شدن هنجارها و ارزش ها نياز به ابزاري كارآمد و روشي دقيق و منسجم دارد، تا باعث تحقق اين امر يا پيشبرد سريعتر آن شود. فريضه امر به معروف و نهي از منكر كه يكي از مهم ترين واجبات اجتماعي دين اسلام است، اين نقش را در ايجاد و برقراري امنيت اجتماعي ايفا مي كند. اين مسئله از طريق بررسي ارتباط كاركردهاي امر به معروف و نهي از منكر با مولفه هاي امنيت اجتماعي قابل اثبات مي باشد.
مفهوم امنيت
معناي لغوي امنيت در فرهنگهاي لغات عبارتند از: در امان بودن، آرامش و آسودگي، حفاظت در مقابل خطر (امنيت عيني و مادي) احساس آزادي از ترس و احساس ايمني (امنيت ذهني و رواني) و رهايي از ترديد و اعتماد به دريافت هاي شخصي مي باشد. (2) «امنيت را مي توان شرايط عدم خطر يا تهديد نسبت به تواناييها و برخورداري هاي شخصي تعريف كرد. » (3)
امنيت اجتماعي
همان طور كه ذكر شد، يكي از ابعاد مهم امنيت ملي كه كمتر به آن پرداخته شده امنيت اجتماعي است. در تعريف امنيت اجتماعي ديدگاه هاي مختلفي وجود دارد. محققان تعاريف گوناگوني در اين مورد ارائه مي دهند؛ از جمله «مولار»خاطرنشان مي سازد: «امنيت اجتماعي زماني مطرح مي شود كه جامعه تهديدي در باب مولفه هاي هويتي خود احساس كند. » (4) «ويور» امنيت اجتماعي را توانايي هاي جامعه براي حفظ ويژگي هاي اساسي اش تحت شرايط تغيير و تهديدات واقعي و محتمل تعريف مي كند، وي خاطرنشان مي سازد كه اعضاي جامعه نمي توانند نسبت به چيزهايي كه هويتشان را تهديد مي كند، احساس مسئوليت نكنند و آنهارا تنها به دولت واگذارند. (5) امنيت اجتماعي از نظر «بوزان» به حفظ مجموع ويژگي هايي ارجاع دارد كه بر مبناي آن افراد خودشان را به عنوان عضو يك گروه اجتماعي قلمداد مي كنند؛ يا به بيان ديگر معطوف به جنبه هايي از زندگي فرد مي گردد كه هدايت
گروهي او را سامان مي بخشد. (6) به اين ترتيب «بوزان» امنيت اجتماعي را قابليت حفظ الگوهاي سنتي زبان، فرهنگ، مذهب، هويت و عرف ملي با شرايط قابل قبولي از تحول مي داند. (7) «توينس» دراين مورد معنقد است كه امنيت اجتماعي عدم ترس، خطر و هراس درحفظ و نگهداري ويژگي هاي مشترك گروه اجتماعي چون مذاهب، زبان و سبك زندگي است. (8)
امنيت اجتماعي در واقع فرآيند حفظ الگوهاو هنجارهاي جامعه با توجه به نقش تعيين كننده گروه ها و نهادهاي اجتماعي از جمله قبيله، سازمان هاي مذهبي وغيره است. هدفي كه اين بعد دنبال مي كند حفظ ارزش هاي اجتماعي توسط گروه هاي اجتماعي است. «به اين ترتيب اصل موضوعه امنيت اجتماعي معطوف به حفظ و بقاي ويژگي هاي بنيادي و اساسي گروه هاي اجتماعي است كه تحت عنوان «هويت» از آن ياد مي شود. » (9)
به اين ترتيب تعريف امنيت اجتماعي به صورت زير ارائه مي شود.
«فقدان ترس وتهديد نسبت به ارزشها و هنجارهاي پذيرفته شده درجامعه. »
مولفه هاي امنيت اجتماعي
براساس تعاريفي كه در بالا ارائه گرديد، برقراري امنيت اجتماعي منوط به حفظ ويژگي هاي بنيادين جامعه بشري مي باشد.
الگوها و هنجارهاي موجود در جامعه از قبيل الگوهاي زبان، فرهنگ، مذهب و عرف ملي اجزاء تفكيك شده ويژگي هاي بنيادين جامعه هستند. تفاوت ساختاري اين اجزاء در اجتماعات مختلف باعث شكل گيري جوامع متعدد با هويت جمعي متفاوت از هم شده است. پايه و مايه هر اجتماع انساني، اين ويژگي هاي بنيادي است و ايجاد هرگونه اختلال و تغيير ناهماهنگ
در هر يك از اجزاء مذكور، جامعه را درمعرض خطر قرار مي دهد و دچار ناامني مي نمايد؛ به طورمثال يكي از برنامه هاي استعماري جهت تسلط در كشورهاي ضعيف، واردكردن ادبيات و زبان كشور بيگانه به اين كشورها و ممنوع نمودن آموزش و تعليم زبان ملي آن كشور است كه به طور قطع باعث برهم زدن نظام اجتماعي خاص آن كشور مي شود.
بنابراين با توجه به مطالبي كه تاكنون ارائه گرديد مي توان مولفه هاي امنيت اجتماعي را چنين برشمرد: زبان، فرهنگ، مذهب و عرف ملي.
مفهوم معروف ومنكر
معروف به كاري اطلاق مي شود كه با عقل و شريعت نيكو شناخته شود. (10) به عبارت ديگر «معروف» يعني شناخته شده و مقابل منكراست، يا كار نيك مطابق فطرت «معروف» آن است كه مردم با ذوق آن را از حيات اجتماعي متداول مي دانند و به فطرت سليم آن را درمي يابند. (11)
طبق اين تعاريف معروف ها دربين ملتها فطري و همگاني هستند و معمولا با تفاوت بسيار اندك بين دسته هاي گوناگون بشر يكسانند. در واقعيات زندگي بشري، يك سلسله معيارهاي اصيل براي خوب وبد و زشت و زيبا وجود دارد وبشر با همان توان بشري قدرت تشخيص شايستگي ها و زيبايي ها را دارد.
بنابراين خوبي ها و بدي ها ذاتي هستند و انسان با بينش فطري و برداشت هاي نخستين خود مي تواند برخي از آنها را دريابد و مختصات كلي آنها را باز شناسد و در جزئيات و سطوحي كه عقل انسان از شناخت آن قاصر است، وحي به كمك انسان مي شتابد و در تشخيص خوبي ها از بدي ها او را راه مي نمايد. (12)
راغب اصفهاني در مفردات مي گويد: «منكر چيزي است كه به زشتي شناخته شده است. منكر ا ز «نكر» به معناي نشناختن ريشه دارد و انكار نوعي عدم قبول است. » (13) منكر هر كاري است كه عقل ها و خردهاي صحيح زشتي آن را حكم مي كنند، يا اينكه عقل ها در زشتي و خوبي آن كار سكوت مي كنند، سپس دين و شريعت بدي وزشتي آن را بيان مي كند. (14) كاري كه مردم در جامعه خود آن را نشناسند، يعني در جامعه متروك باشد، حال يا به خاطر زشتي اش يا به خاطر اينكه جرم و گناه است. (15)
ميزان تاثيرگذاري امر به معروف و نهي از منكر در ايجاد امنيت اجتماعي
امر به خوبي ها و نهي از بدي ها دو اصل پذيرفته شده همه اقوام و ملل در طول تاريخ زندگي انسان بوده است، زيرا اين دو اصل در بردارنده منافع انسان ها و منطبق با عقل و فطرت اند. از آنجا كه افراد يك جامعه سالم مانند اعضاي بدن، در راه زندگي اجتماعي و ايجاد حيات صحيح انساني سهيم و شريك مي باشند و هيچ يك از آنها نمي توانند در برابر قوت ها و كاستي هاي جامعه بي تفاوت باشند، مساله نظارت همگاني، امر به معروف و نهي از منكر، براي جلوگيري از فساد و سوق دادن جامعه به سوي اصلاح ضرورت مي يابد. (16)
امام باقر (ع) فرموده اند: «بوسيله امر به معروف و نهي از منكر راهها ايمن مي شود. » (17) در صفحات قبل از امنيت اجتماعي به فقدان ترس و تهديد نسبت به ارزش ها و هنجارهاي پذيرفته شده در جامعه تعبير شد. امنيت اجتماعي به ميزان زيادي به پيروي از هنجارها و ارزش هاي موجود در جامعه و عدم انحراف از آنها بستگي دارد. بررسي جوامع مختلف در طول تاريخ حاكي از آن است كه زندگي اجتماعي انسان ها همواره دستخوش ناملايمات و حوادث است و در همه جوامع بدون استثنا انحراف در همه اشكال آن موجود است و ناامني به طرق گوناگون اجتماع بشر را تهديد نموده است. اما نكته اي كه در اينجا مهم مي باشد نوع جلوگيري و به كنترل در آوردن اين انحرافات و رسيدن به امنيت نسبي است. هر چه كنترل
تهديدها وانحرافات در جوامع با نيروهاي قوي تر و كارسازتر صورت بگيرد، ميزان برقراري امنيت نيز گسترده تر خواهد بود. به عبارت ديگر راه تحقق امنيت در جامعه و جلوگيري از بزه كاري و انحرافات اجتماعي، وجود يك سيستم كنترل اجتماعي موثر و كارآمد است. از سويي ديگر امر به معروف و نهي از منكر فرايند ايجاد شناخت و شكل دهي بايدها و نبايدهاست. ايجاد شناخت و آگاهي نسبت به معروف ها (ارزش ها) و فوايد عمل به آنها و بدست آوردن بينش صحيح نسبت به منكرات يا همان عوامل تهديد ارزش ها و مضرات وآسيب هاي آن در ساختار اجتماع مي باشد. اين شناخت كه صفت برانگيزاننده و محرك بودن را در خود دارد، باعث بيدار شدن ميل يا ذوق فطري انسان ها در جذب نيكي ها و طرد بدي ها و احيا و
حفاظت از هنجارهاي مقبول و همنوايي اعضاي جامعه در اين امر مي شود. به اين ترتيب امر به معروف و نهي از منكر با شناختي كه در افراد جامعه نسبت به نيكي ها و بدي ها ايجاد مي كند به حفظ ارزش ها و هنجارهاي موجود در جامعه و تحقق امنيت اجتماعي ياري مي رساند.
در نگاهي ديگر مي توان به توجه خاصي كه به اين فريضه در آيات و روايات شده اشاره نمود كه خود نشان دهنده ابعاد مهم آن مي باشد و نتايج عيني و عملي زيادي از آيات و روايات متعدد قابل برداشت مي باشد كه به گزارش گونه اي از آن بسنده مي شود:
- اجراي احكام اسلامي
- نشان دادن راه و سلوك انبياء و اولياء و صلحا
- معرفي مؤمنان واقعي
- بينش عقيدتي و تفكر سالم
- امنيت راهها
- اقتصاد سالم
- عمران و آباداني كشور
- محكوميت دشمنان
- استحكام و استواري امور كشور و نظم و انضباط و وظيفه شناسي
- گسترش عدل و داد
- تقويت نيروهاي صالح و تضعيف منافقان و دشمنان(18)
كاركردهاي امر به معروف و نهي از منكر
براي روشن تر شدن نقش فريضه امر به معروف و نهي از منكر در ايجاد امنيت اجتماعي در اين بخش به تبيين كاركردها و آثار امر به معروف و نهي از منكر پرداخته مي شود و در خلال بحث به نقاطي كه تأثيرگذاري اين فريضه را با امنيت به خوبي نشان مي دهد، اشاره خواهد شد. موارد نامبرده در صفحات قبل كه آثار عيني و عملي امر به معروف و نهي از منكر بودند، را مي توان تحت عنوان كاركردهاي امر به معروف و نهي از منكر دسته بندي و ارائه نمود. اين ها در دو بخش قابل بررسي مي باشند:
از آنجا كه امر به معروف و نهي از منكر پديده اي اجتماعي و نظارتي همگاني است و ارزنده ترين آثار آن نيز در اجتماع نمود مي يابد، لذا نتايج و آثار امر به معروف در اين بخش، يعني اجتماع مورد كاوش قرار مي گيرد.
