بخشی از مقاله
بررسی موتیف های رایج در فرش ترکمن
در دنياي كشفيات پيشرفته هنردست بشريت، تكنيك توليد فرش جايگاه ويژه اي دارد. درگستره تاريخ،تكامل و توسعه فرش يكي از نشانه هاي هنر دست شرق شد. در شرق هيچ فرآوردهً ديگري جز فرش اين چنين با اين شدت بر غرب تسلط نيافت. امروزه اين فرش در محيط جغرافيايي گسترده اي بافته مي شود. دراين عرصه اگر شرق آسيا را مستثني كنيم، توليد آن از آسياي صغير شروع و تا سمرقند و مرزهاي چين پايان مي يابد. تعيين دقيق اينكه توليد فرش در شرق درچه زماني، كجا و به دست چه كسي براي نخستين بار بافته شده يا در حقيقت اختراع شده، معلوم نيست.
فرش تركمن
چادرنشينان تركمن ازگذشته هاي دور در منطقه اي از افغانستان تا مرزهاي ايران و در امتداد تركستان كه تا درياي مازندران وسعت داشت، سكني گزيدند. هسته اصلي اين خلق در دوران نوين درجمهوري تركمنستان ، ازبكستان ، جمهوري هاي خودمختارسابق قاراقالپاق ، منطقه جنوبي درياي آرال و بخش ديگري درايران زندگي مي كنند.
تركمن ها در منطقه بسيار گسترده آرال زيست داشتند. اين منطقه شامل فلات وسيع و مناطق كوهستاني كه ارتفاع آن تا هشتصد متر نيزمي رسيده بود. دراين دوران تنها دركناره هاي رودخانه ها وجود يك اقتصاد ساده شباني امكان پذير بود كه با مهاجرت ازچراگاهي به چراگاه ديگرعملي مي شد. پايه وزمينه تغذيه تركمن ها را ،كه گوسفندان دنبه دار و دركنار آنها تعدادي شتر و اسب تشكيل مي داد، اما زيست آنان با يك جنگ مداوم با طبيعت و قهر آن تعيين شده بودند.
آنان به كشاورزي روي آورده واز يورت نشيني بيرون آمده و درشهرها و دهات اسكان يافتند و با شهرهاي بزرگ و مناطق وسيع چون بخارا، مرو، پنده و خيوه كه مراكز تجاري بودند، ارتباط پيداكردند و شروع به تبادل كالاي خود يعني فرش دربرابر نمك، غله، شكر، چاي و ... كردند.
اين فرش هاي تعويض شده از طريق كاروان ها به شهرهاي قديمي و بزرگ روسيه و از آنجا به اروپا نفوذ مي كردند. در مناطق ديگر شرق كه بافت فرش توسط مردان و زنان انجام مي شد، در نزد
تركمن ها تنها زنان بودندكه به توليد فرش مي پرداختند. مردان تركمن به گله و رمه ها رسيدگي مي كردند و زنان بمثابه حاكمان يورت (چادر) به امور يورت ، خانه داري و رسيدگي به فرزندان و دركنارآن به توليد فرش پرداخته و تمام كارهاي اوليه فرش اعم از تهيه و تدارك پشم و افكندن طرح فرش را انجام مي دادند. فرش بافي در نزد تركمن ها كه توسط زنان انجام مي گرفت، فاكتور
مركزي وعمده زندگي اجتماعي _ اقتصادي آنان بود،كه از اهميت بسياري برخوردار بوده است. بويژه دراين عرصه براي بافت زين اسب كه بمثابه سمبول قدرت ارزش داشت، دقت بيشتري به كاربرده مي شد.
واقعيت اين است كه كهن ترين فرش تركمنِ شناخته شده كمتر از هزار و هشتصد سال نيست، اما اين به آن معني نيست كه پيش از اين زمان هم نزد تركمن ها فرش وجود نداشته است. زيرا دليل آن وجود موتيف ها و طرح فرش هايي مانند، هشت ضلعي ها ي تركمني است كه خود را در فرش هاي صد ها سال پيش از ميلاد نشان مي دهند.
فرش هاي تركمن كه در حكومت تزار مورد استفاده گرفت، اشرافيت روس را به سرعت شيفته خود كرد. فرش تركمن توسط تجار روس كه اكنون به اين منطقه رفت وآمد مي كردند به روسيه برده شد. اروپايي ها نيز كه اين فرش را در روسيه شناخته بودند، كمتر از اشراف روس شيفته فرش تركمن نبودند. در اين منطقه بزودي فرش تركمن تبديل به يك مسئله سياسي شد. روسيه امكاناتي را مي شناخت كه اين فرش را بصورت درجه يك با كيفيت بالا صادركند و بخاطر مسائل سياسي با ايران درآن دوران ، مرز ايران و هند را بست.
آنچه كه تركمن ها با سرزمين هاي همجوارخود معاوضه مي كردند، ماده رنگي بود كه خود توليد نمي كردند. اما بعدها دولت روسيه ازطريق راه حل دولتي، رنگ هاي موردكاربرد فرش را از اروپا به روسيه وارد كرد وتجار روس اين رنگ ها را در قبال تعداد معين فرش تركمن تعويض مي كردند.
تركمن ها رنگ هاي مورد نياز خودرا ازگياهان مي گرفتند. پس از انقلاب اكتبر در روسيه و سال هاي پس ازآن، تحول بزرگي درفرش بافي تركمن رخ داد كه درآن فرش تركمن با هدف صادركردن آن بافته شد. تنها تفاوتي كه اين فرش هاي جديد داشت ، اندازه آنها بودكه با فرش هاي قديمي تركمن ، آنهم به علت تقاضاي بازار فرش،اختلاف داشت. نام فرش هاي تركمن ، نام قبايلي است كه درآنجا بافته مي شود.
درفرش تركمن مشخصه هاي ويژه اي وجود دارندكه براي كاربرد مخصوص فرش خوانده مي شوند مانند، اِنگسي Engsi يا اِنِسي Enessy ويا تكه اِنگسي جهت پردهً درِ ورودي يورت (چادر) به كار مي رود، يا اُسمولدوق Osmolduk فرش پنج ضلعي زينتي كه در عروسي ها روي شتر انداخته مي شد، يا اينكه وارد يورت (چادر) ميشدي اِنگسي آويزان بود يا هاچلو (هاچلي _ خاج لي ) روي زمين قرارداشت. گِرمِچ كه براي پادري بود يا گهواره كودك كه از فرش به اين منظور تهيه شده بود.
تركمن ها كه ازقبايل گوناگون متشكل شده بودند، هركدام موتيف هاي فرش خودرا داشتند، ولي چيزي كه مي توان گفت اين است كه همه فرش هاي تركمن داراي رنگ استاندارد سرخ هستند، گرچه درآن رنگ قهوه اي يا آبي به كاربرده باشند.
رنگ شني و قهوه اي تيره براي گوُل Gül و موتيف هاي گوًل Göl به كار مي روند. گوًل Göl به موتيف هايي گفته مي شود كه درطرح هندسي هشت ضلعي تمركز يافته. گوُل Gül (گُل ) كه خود واژه اي فارسي است، طرح هندسي اي است براي شكوفه هاي گل.
گوًل Göl سالورها شناخته شده ترين و مشهورترين نشان قبيله تركمن ه
ا است.
همين گوًل ها كه به صورت قلاب هاي دندانه دار ستاره اي شكل هستند، موتيف خاج شكل وجود دارد كه آن را آينا قوشاق مي خوانند.
برخي نام هاي گوُل Gül فرش در تركمن ها :
1- ساريق 2- سالور 3- تكه 4- يمود 5- كِپسه ، يمود 6- ديرناق ، يمود 7- ارساري 8- تاوق نوسقا 9- بوخارا ( بخارا ).
نام هاي تركمن Göl در فرش تركمن :
1- تكه 2- يمود 3- ساريق 4- پنده / سالور 5- قيزل- آياق 6- كِركي 7- در تركمن هاي افغانستان، افغان گوًل Göl .
برخي مفاهيم در فرش هاي تركمن:
آينه قاپ : جلد يا پوشش آينه
آيات ليق : فرشي براي مراسم تدفين
اُسمولدوق يا آسمالديق: فرش زينتي پنج ضلعي براي شتر عروس درمراسم ازدواج (يمود)
توربا : Torba :كيف يا كيسه كوچك در يورت تركمن (مانند، تكه توربا)
تايناق چا : پوششي براي اسب .
ساختار فرش ترکمن
تار و پود قالیهای ترکمنی در بعضی از موارد از پشم است و آنها از پشم گوسفندان خود برای بافتن چنین فرشهایی استفاده می کنند. قالی ترکمن را زنان بر روی دار افقی و در درون چادر می افند، در نتیجه بافت قطعات کوچکتر، رواج دارد.
نوع گره قالیهای ترکمنی هم ترکی و هم فارسی است. ایل تکه
بیشتر از گره ترکی استفاده می کند ولی در سایر مناطق گره فارسی هم استفاده میشود.
شیرازه متصل در قالیهای ترکمنی به کار می رود و گلیم بافی فرشهای آنها از نوع فارسی است. بیشتر قالیهای ترکمن از نوع درشت باف هستند. به طور کلی می توان گفت فرش های ترکمن تخت باف هستند.
طرحهای رایج
نقشه های ترکمنی اصیل همه تکراری هستند، یعنی از تکرار یک یا چند نقشمایه شکل می گیرند. یک نظریه این است که نقش های ترکمن از طرح های در هم رفته و رایج دوره ی تیموری گرفته شده است. این نظریه مبتنی بر شباهت گل های ترکمنی است با نقش های قالی هایی که در مینیاتورها تصویر شده است.
نقش های تمرکز یافته از جمله نیلوفر آبی، شقایق، ابر، موج و نمونه های دیگر رایج هنری از شرق به هنر آسیای مرکزی راه یافته اند.
گل های قالی ترکمن
مهم ترین گلهای قالی ترکمن چنین است:
1- فیلپی گول Filpay gül به معنی نقش کف ای فیل. نام گل بزرگی است
(قابل مقایسه با چپات اشتر در سیستانی به معنی کف پای شتر).
2- چمچه čemče به معنی چمچه یا چمچه. چمچه لغت فارسی است به معنی قاشق گود.
3- کجبه kejebe به معنی کجاوه و گرفته از تلفظ بسیار قدیم واژه یعنی کجابه
4- گولی گول Gulli gül به معنی نقش گل گلدار و آن نقش مایه یی است دارای گل های ریز
5- دغا doqā به معنی طلسم. در ترکی ریشه ندارد و همان دعاست.
6- سکیز کله Sekiz kelle به معنی هشت کله. ترجمه از فارسی است.
7- سکیز قاپی Sekiz gāpi به معنی هشت در. ترجمه ی نادرست هشت بر است.
8- چرخ پلک Čarx palak به معنی چرخ فلک.
9- آینا؛ آینا گل āynā göl به معنی نقش آینه.
10- آت ایاقی āt ayāqi پای اسب به تقلید از فیلپی گول
دسته یی از گل های ترکمن به نام ایل معروفند و معمولاً با نام ایل به کار می روند، مثل سالور گل، تکه گل و ... این گل ها اساساً هشت ضلعی هستند اما گاه تغییراتی می کنند.
تصویر شمارۀ 1: تزیینات گل در هشت ضلعی ها
تزیینات گل در حوض
نقش که در میان همه ی ترک زبانان هم به گول (gül) معروف است و در میان عشایر و روستاییان فارسی زبان حوض نامیده می شود. گل ترکمنی همان ترنج ایرانی است و در نقشه ی قالی های ترکمنی تکرار می شود. این نوع نقشه، یعنی نقشه ی با گل های تکراری (ترنج ترنج) تا پیش از دوره ی تیموری در قالی های گرانبها و درباری ایران رایج بوده است و در مینیاتورهای قرن های هشتم و نهم و اوایل قرن دهم هجری دیده می شود.
تصویر شمارۀ 2: گل های ترکمن که کاربرد ترنج دارند
نقش ساندوق
نقش ساندوق (صندوق) را هم باید از انواع حوض شمرد:
تصویر شمارۀ 3: نقش ساندوق
نقش خمتاز
عده یی از نقش مایه های معروف به خمتاز (در متن: chamtos)؛ لیوف (lyuf) و مارك (در متن: morak) يکی هستند.
