بخشی از مقاله
فعاليتهاي علمي‌اصلاح نباتات
مقدمة گردآورنده :
تحقيقات يكي از مهمترين عوامل تعيين كننده توسعة كشاورزي است. فناوريهاي جديد در زمينة توليدات كشاورزي حاصل از تحقيقات دانشمندان و محققان در موسسات تحقيقات دولتي در گوشه وكنار جهان مي‌باشد.هدف از تحقيقات كشاورزي دستيابي به راهكارهها و روشهاي نوين علمي‌به منظور حل مشكلات و موانع موجود بر سر راه توليد مي‌باشد.
فعاليتهاي علمي‌اصلاح نباتات در ايران عملاّ از اولين دهة 1300 هجري شمسي شروع به صورت پراكنده در مناطق محدودي از كشور انجام مي‌گرديد.
با تأسيس مدرسة عالي فلاحت در سال 1306 اين كوشش ها سامان يافت و با گذشت زمان تحقيقات در زمينة محصولات زراعي عمده از جمله غلات گسترش چشمگيري پيدا نمود. در سال 1339 موسسة تحقيقات اصلاح و تهية نهال و بذر تأسيس و مسوليت اصلاح بذر و نهال محصولات عمده زراعي و باغي از نظر كمي‌و كيفي به عهده آن واگذار گرديد. مسير تحول تحقيقات اصلاح نباتات ايران به طور مختصر به سه دوره تقسيم مي‌شد:
دورة اول:
اين دوره با تأسيس مدرسه فلاحت و سپس دانشكده كشاورزي كرج زير نظروزارت كشاورزي آغاز و 20 سال به طول انجاميد.اين دوره بيشترين موانع را در خود داشته است زيرا براي تغيير روشهاي قديمي‌مالكان و كشاورزان آن زمان نياز به افراد تحصيل كرده و آشنا به كشاورزي نوين بود.
در همين دوره تأسيسات فني در مزارع آزمايشي در جنب دانشكده ايجاد شد. از حدود سال 1310 تهيه بذر مرغوب آزمايشي باغ فردوس مدرسة عالي فلاحت آغاز و در زمينه غلات،حبوبات، سبزيجات، و انواع بذر و پنبه نمونه هائي از كل كشور جمع آوري و در مزارع كاشته و مطالعه گرديد.
از اواخر سال 1311 آزمايشات مقدماتي چغندر قند، غلات، پنبه و ازدياد بذر در مزارع باغ فردوس مدرسة فلاحت شروع و اولين بنگاه اصلاح نباتات در ايران در سال 1314 در كرج تأسيس گرديد؛ كه وظيفة اصلي آن اصلاح و تهية بذر چغندر قند بود. در همان تاريخ مقدمات اصلاح نباتات و تهية بذر غلات در كرج فراهم شد. در اواخر سال 1315 بنگاه اصلاح نباتات ورامين تأسيس و نسبت به تهية بذر اليت پنبه و همچنين انواع گندم اقدام نمود.
دورة دوم:
اين دوره با خاتمة جنگ جهاني دوم آغاز تأسيس مؤسسه تحقيقات اصلاح و تهية نهال بذر در سال 1339 ادامه يافت كه در واقع اين دوره با آغاز پيشرفت و گسترش سريع روشها و ابزارهاي كشاورزي نوين در كشورهاي پيشرفته شروع گرديدكه در اين دوره مي‌توان دوران آمادگي و تلاش كادر متخصصين تحصيل كرده در جهت رفع وضع نابسامان بذر و نهال در كشور اقدام به انجام يك رشته مطالعات و آزمايشات مقدماتي نمودند و اين امر در مراكز اصلاح و تهية نهال و بذر كرج و ورامين كه امكانات بهتري داشته آغاز شد.از سال 1325 تحقيقات
باغباني و نيز با جمع آوري گونه هاي مختلفي از ميوه جات سردسيري داخلي و خارجي و احداث باغ كلكسيون در كرج آغاز شد و اين امر در مورد مركبات در شمال و خرما در جنوب انجام گرديد.از سال 1327 با جدا شدن دانشكده كشاورزي كرج از وزارت كشاورزي امكانات مربوطه به جمع آوري و آزمايش توده هاي بومي‌گندم موجود در بنگاه اصلاح نباتات كرج متمركز گرديد.
از سال 1330 تحقيقات پنبه نيز شكل جدي تر گرفته و به طور وسيع تر در مراكز ورامين آغاز گرديد.
از سال 1335 فكر تأسيس ادارة تهية بذر گواهي شده در وزارت كشاورزي شكل گرفته و اين اداره تأسيس گرديد تا نسبت به كنترل مزارع غلات و پنبه در كرج، ورامين اقدام نموده و بعد از كنترل و صدور گواهي بذر مادري بين كشاورزان توزيع گرديد.
از سال 1336 تحقيقات برنج در بنگاه كشاورزي لاهيجان آغاز و با ايجاد ايستگاه برنج رشت در سال 1338 توسعه مي‌يابد.
دورة سوم:
با توجه به پراكندگي تحقيقات در دستگاههاي مختلف كشاورزي از يك طرف و با توجه به اينكه اداره كل زراعت وقت با تشكيلات محدود و امكانات ناچيز مستقيما قادر به هدايت اين امر ضرورت تأسيس موسسه اي مستقل با اختيارات وسيع قانوني احساس گرديد.
بنابراين تشكيل مؤسسه اصلاح و تهيه نهال بذر بر اساس لايحه قانوني مصوب مجلس شوراي ملي كه در تاريخ 3/8/1338 به تصويب مجلس سناي وقت رسيد مشتمل بر 6 ماده و تبصره موردموافقت قرارگرفت.
ـ وظايفي كه موجب قانون به عهده مؤسسه قرار گرفت به شرح زير بوده است:
1ـ بررسيهاي نژادي و به زراعي براي اكثر محصولات مهم زراعي مثل گندم، جو، پنبه، برنج، دانه‌هاي روغني، ذرت، حبوبات، نباتات علوفه اي و كنف.
2ـ توليد بذور مادري و تهيه بذور گواهي شده به منظور تكثير وتهيه بذر مورد نياز كشور و نيز ازدياد وتوزيع نهالهاي پيوندي از ارقام انتخابي متناسب با شرايط آب و هوايي مختلف كشور.
3ـ كنترل و گواهي بذرهائي كه توليد كنندگان بذر بر اساس ضوابط تعيين شده در وزارت كشاورزي و منابع طبيعي وقت توليد مي‌كنند .
ـ مؤسسه در راستاي ايفاي وظايف موله اقدام به تشكيل 4 اداره كل به شرح زير نمود:
1ـ اداره كل بررسيهاي باغباني به منظور ازدياد اوليه ارقام ميوه، سبزي و صيفي و سيب زميني.
2ـ اداره كل بررسيهاي زراعي به منظور بررسي وازدياد اوليه بذور پنبه، گندم، جو، ذرت، برنج و علوفه و حبوبات و ساير نباتات زراعي.
3ـ اداره كل كثير و گواهي بذر به منظور كنترل بذور توليدي و صدور گواهي بذر.
4ـ اداره كل تكثير و توزيع بذر جهت تهيه و توزيع بذور اصلاح شده.
در مرحله بعدي به منظور تجهيز و تكميل امكانات ايستگاهها از نظر ماشين آلات تأسيسات و تجهيزات، اداره كل امور ايستگاهها نيز در مؤسسه تشكيل گرديد.
در همين راستا مؤسسه اقدام به تشكيل لابراتور اصلاح غلات كرج، لابراتور اصلاح بذر چغندر قند در كرج، لابراتور اصلاح ميوه در كرج، لابراتور اصلاح بذر در ورامين، لابراتور اصلاح برنج در رشت، لابراتور اصلاح خرما در اهواز و گلخانه‌هاي مخصوص بذر در كرج و ورامين نمود.
با اقزايش حجم فعاليت‌ها و ضرورت تمركز روي محصولات خاص و افزايش كارايي و بازده تحقيقات به تدريج تشكيلات مؤسسه تغيير يافت بطوريكه در سال 1348 بخش تحقيقات دانه‌هاي روغني و در سال 1349 بخش تحقيقات ذرت (ذرت و يونجه) و در سال 1350 اداره كل بررسيهاي باغباني به بخش تحقيقات باغباني تغيير يافت و از سال 1357 واحد سبزي وصيفي از آن جدا شد و بصورت بخشي جداگانه به فعاليت خود ادامه داد. در سال 1359 بخش تحقيقات حبوبات و در سال 1362 بخش تحقيقات فيزيولوژيكي و بيوشيمي‌و تكنولوژي تاسيس شد و در نيمه دوم همين سال بخش ژنتيك و آمار نيز در مؤسسه تأسيس گرديد. در سال 1337 بخش تحقيقات سيب زميني، پياز، حبوبات آبي از اين بخش تفكيك و بخش سبزي وصيفي به ورامين منتقل گرديد.
با افزايش روند توسعه فعاليتهاي تحقيقاتي مؤسسات تحقيقات مستقل تأسيس و از مؤسسه تحقيقات خرما در اهواز و در سال 1357 مؤسسه تحقيقات مركبات در رامسر تأسيس و اين محصولات از موسسه تحقيقات نهال و بذر جدا گرديدند. از سال 1371 موسسه تحقيقات ديم در مراغه تأسيس و كلية فعاليتهاي تحقيقاتي فيزيزلوژي و بيوشيمي‌و تكنولوژي به موسسه تحقيقات بيوتكنولوژي در سال 1378 از ديگر مواد منفك شده از موسسه تحقيقات اصلاح و تهية نهال و بذر مي‌باشد.
لازم به ذكر است كه در تشكيلات اين موسسات به جزء بيوتكنولوژي در سال 1379، در سال 1376 به تصويب رسيده است.
ـ در حال حاضر موسسة تحقيقات اصلاح و تهية نهال بذر شامل بخشهاي تحقيقاتي زير است :
1 – بخش تحقيقات غلات.
2- بخش تحقيقات ذرت و گياهان علوفه‌اي.
3- بخش تحقيقات دانه هاي روغني.
4- بخش تحقيقات باغباني.
5- بخش تحقيقات سبزي وصيفي (در ورامين)
6– بخش تحقيقات سيب زميني و پياز.
7 – بخش تحقيقات ژنتيك و ذخائر تواژي (بانك ژن گياهي ايران).
8 – بخش تحقيقات كنترل و گواهي بذر.
ـ بخش تحقيقات غلات :
سرزمين ايران از نظر مناسبت اقليمي‌براي زراعت غلات مي‌توان به چهار اقليم (zone) مشخص تقسيم نموده:
1- اقليم گرم و مرطوب سواحل درياي خزر(zoneI) كه شامل استانهاي مازندران، گيلان، گلستان و قسمتهايي از استانهاي اردبيل ( مغان) و خراسان (شمال غربي بجنورد) مي‌شود. اين ناحيه نوار باريكي از خاكهاي حاصلخيز بين درياي مازندران و رشته كوههاي البرز را در بر مي‌گيرد و مقدار بارندگي آن بين 500 تا 2000 ميليمتر در سال است. داراي آب و هواي نيمه گرمسيري با زمستانهاي ملايم وتابستان هاي گرم مي‌باشد.
2- اقليم گرم و خشك جنوب (zoneII) كه در جنوب رشته كوههاي زاگرس و شمال خليج فارس واقع شده است و شامل استانهاي خوزستان، هرمزگان و قسمتهاي جنوبي استانهاي فارس، كهكيلويه و بوير احمد، لرستان، سيستان و بلوچستان و بخشي از استان خراسان (طبس) مي‌باشد. ميزان بارندگي آن بين 40 تا 200 ميليمتر در سال است. داراي آب و هواي گرمسيري با زمستانهاي ملايم بهار كوتاه و تابستانهاي بسيار گرم و طولاني مي‌باشد.
3- اقليم معتدل فلات مركزي (zoneIII ) كه از شمال به رشته كوههاي البرز ،از مغرب و جنوب به رشته كوههاي زاگرس و از طرف شرق به افغانستان و پاكستان محدود مي‌شودو شامل استانهاي تهران، يزد و قسمتهايي از استانهاي فارس، لرستان، كرمانشاه، كرمان، خراسان و سيستان و بلوچستان مي‌شود. در اين ناحيه شرايط آب و هوايي با توجه به دوري و نزديكي از كوير بسيار متفاوت است و ميزان بارندگي ساليانه از صفر ميليمتر تا 300 ـ 200 ميليمتر به طرف ارتفاعات مي‌باشد.
4- اقليم سرد كوهستاني (zoneIII ) كه در غرب و شمال غربي در امتداد شمال رشته كوههاي زاگرس و در شمال شرق در امتداد رشته كوههاي بينالود و آلاداغ واقع شده است و شامل استانهاي آذربايجان شرقي و غربي كردستان، همدان، چهارمحال بختياري و قسمتهايي از شمال استانهاي خراسان و اصفهان و كهكيلويه و بوير احمد مي‌باشد. در اين ناحيه تفاوتهاي فاحشي ازنظر آب و هوا و خاك در مناطق مختلف وجود دارد كه بستگي به ارتفاع از سطح درياي آزاد، وضع قرار گرفتن در معرض تابش آفتاب، جهت بادها وساير عوامل جفرافيايي ـ اقليمي‌دارد. تابستانها از گرم تا خيلي خشك و زمستانها از سرد تا خيلي سرد مي‌باشند. ميزان بارندگي در اين ناحيه با توجه به ارتفاع منطقه از 200 تا 1800 ميليمتر در سال تغيير مي‌نمايد.
گندم وجود محصول عمده زراعي ايران مي‌باشند كه در شرايط آبي وديم كشت مي‌شوند. از مجموع اراضي زير كشت كشور حدود 43% يعني هشت ميليون هكتار به كشت گندم وجود اختصاص مي‌يابد كه 37% آن در شرايط آبي و 63% در شرايط ديم است.
تحقيقات غلات در ايران از سال 1309 هجري شمسي با عمليات سلكسيون و اصلاح بذر در توده هاي بومي‌گندم به وسيله وزارت فوائدعامه در مدرسه فلاحت كرج، با هدايت و نظارت مرحوم مهندس عدل آغاز گرديد و تا سال 1315 منجر به انتخاب ومعرفي حداقل 4 رقم گندم از جمله كوسه حنائي، شاه پسند، عطائي شد. اين فعاليت ها توسط مرحوم مهندس
عطائي ادامه يافت. از سال 1327 پس از جدا شدن دانشكدة كشاورزي كرج از وزارت كشاورزي و پيوستن آن به دانشگاه تهران اصلاح بذر غلات زير نظر وزارت كشاورزي ادامه يافت و با مطالعه روي توده هاي بومي‌گندم وجود بنگاه اصلاح نباتات كرج كه رياست آن بر عهدة مرحوم مهندس قره باغي بود متمركز گرديد. ايشان اولين دو رگ گيري در ايران را بين دو رقم گندمي‌عطائي و شاه پسند انجام داد. از سال 1332 كه همكاري هاي وزارت كشاورزي با سازمان خوار و بار كشاورزي جهاني FAO شروع شد فعاليتهاي تحقيقاتي وسيعي روي گندمهاي بومي‌انجام و ارقام زيادي از گندم خارجي وارد مورد مطالعه قرارگرفت.
اقدامات دكتر كوك اولين كارشناس FAO و دكتر مودا در پايه گذاري تحقيقات علمي‌غلات بسيار ارزشمند است. در سال 1337 واحد آزمايشگاهي با وسائل مدرن آن روز ايجادگرديد.
