بخشی از مقاله
-1 مقدمه
یکی از شیوههاي رایج برنامهریزي بلندمدت، استفاده از روش تهیه نقشه راه براي حوزه موردنظر است. در یـک تعریـف سـاده، میتوان گفت نقشه راه، روش کشف و توصـیف آینـده مطلـوب و تبیین راه رسیدن به آن به زبانی ساده و قابل فهم بـراي سـازمان است.[1] حوزه ها و زمینه هایی که امکان تهیه نقشه راه براي آنها وجود دارد، بسیار متنوع هستند. از این میان میتـوان بـه عنـوان مثال، به حوزه هاي فناوري، علم و دانش و بازار اشاره نمود. یکـی از پرکاربردترین نقشه هاي راه، نقشه راه فناوري3 است که به طور گسـتردهاي در صـنایع مختلـف بـراي برنامـهریـزي راهبـردي و درازمدت بکار میرود.
تدوین نقشه راه فنـاوري، یـک فراینـد برنامـهریـزي فنـاوري نیـازمحور4 بـه منظـور کمـک بـه شناسـایی، انتخـاب و توسـعه گزینــههــاي فناورانــه جهــت بــرآورده ســاختن مجموعــه اي از نیازمنديهاست. در این فرایند تیمی از خبرگان گرد هم آمده تـا چارچوبی را براي سازماندهی و برنامه ریزي فناوري(هاي) حیـاتی به نحوي ارائه نمایند تا اتخاذ تصمیمات مناسب سـرمایه گـذاري آسان گردد. با مجموعهاي از نیازهاي معین، فرایند تـدوین نقشـه راه فنــاوري، راهکــاري را جهــت تهیــه، ســازماندهی و نمــایش اطلاعـات پیرامـون نیازمنـدي هـاي حیـاتی سیسـتم5 و اهـداف عملکردي که میبایست در چـارچوب زمـانی مشخصـی بـرآورده شود، فراهم میآورد. همچنین فناوريهایی را که جهت دستیابی به آن اهداف نیاز به توسعه دارند، شناسایی مـیکنـد. در نهایـت، اطلاعاتی را که براي ارزیابی گزینههاي مختلف فناوري موردنیـاز است، ارائه میکند.[2]
نقشه هاي راه را می توان از منظر سطح تصمیم گیـري در سـه سطح بنگاه، صنعت و ملی طبقـه بنـدي نمـود.[3] گـاهی اوقـات ممکن است یک سازمان یا بنگاه به صورت داخلی اقدام بـه تهیـه نقشه راه کند (نقشه راه بنگاه). در سطح صـنعت تهیـه نقشـه راه فناوري دربرگیرنده چندین سازمان خواه به صورت کنسرسیوم یا کل صنعت اسـت. نقشـههـاي راهـی کـه در ابعـاد ملـی ترسـیم میشـوند،عمومـاً بـا هـدف آینـده نگـري و نیـز تسـهیل در امـر تصمیمگیري هستند. در سطح ملی با حوزهاي از دانش سر و کار داریم که به تعیین و اجـراي سیاسـتهـاي مربـوط بـه توسـعه و بکارگیري فناوري و نیز سیاستهاي مربوط به تاثیرات فناوري بر
3 Technology roadmap 4 Needs-driven technology planning 5 Critical system requirements
فصلنامه توسعه تکنولوژي صنعتی شماره شانزده، زمستان 1389 32
جامعه، سازمانها، افراد و محیط طبیعی میپردازد.
امـروزه اسـتفاده از روش نقشـه راه مـورد توجـه بسـیاري از مدیران و برنامهریزان در حوزههـاي مختلـف قـرار گرفتـه اسـت.
فال[4] در سال 2005 مروري را بـر نقشـه هـاي راه منتشرشـده انجام داده و در این خصوص بیش از 300 نقشه راه را شناسایی و معرفی نموده است. ایـن نقشـه هـاي راه، حـوزه هـاي مختلفـی را شامل میگردد. از این جمله می توان بـه حـوزههـاي علـوم پایـه، علـوم زیسـتی، فنـاوري اطلاعـات و ارتباطـات، صـنعت و حتـی سیاست اشاره نمود. حدود نیمی از این نقشه هـاي راه مـرتبط بـا حوزه صنعت است و لـذا نقشـه راه فنـاوري مـورد اسـتفاده قـرار گرفته است. موضوعاتی که در حوزه صنعت بـراي آنهـا نقشـه راه فنـاوري تهیـه گردیـده اسـت، نیـز متعـدد اسـت. فـال[4] ایـن موضوعات را در بخش هاي انرژي، وسـایل نقلیـه و حمـل و نقـل، الکترونیک، تولید، عمران، دفاعی (نظامی) و سـایر دسـته بنـدي نموده است. با مروري بر بررسی انجام شده توسط فـال، مشـاهده می شود اغلب نقشه هاي راه منتشرشـده مربـوط بـه سـال 2000
میلادي و سال هاي پـس از آن اسـت و بـا نزدیـکتـر شـدن بـه سال هاي اخیر، تعداد نقشه هاي راه منتشرشده، با رشـد بیشـتري همراه است. این امر حاکی از آن اسـت کـه کـاربرد نقشـه راه در برنامهریزي روز به روز در حال گسترش است.
با توجه به تنوع نقشه هاي راه فنـاوري موجـود، هـدف اصـلی مقاله حاضر، شناسایی شـباهت هـا و تفـاوت هـاي نقشـه هـاي راه فناوري به منظور تحلیل فرایند تدوین نقشه راه فناوري است. در این راستا در بخش دوم، هفت نقشه راه فنـاوري انتخـاب شـده و فرایند تهیه و خروجی آنها به اختصار بررسـی گردیـده اسـت. در بخش سوم مقایسه اي میان نقشه هـاي راه معرفـی شـده صـورت پذیرفته و بر ایـن اسـاس مـوارد تشـابه و تفـاوت نقشـه هـاي راه فناوري تحلیل گردیده است. در بخش چهارم نیـز جمـعبنـدي از مطالب طرح شده در این مقاله ارائه گردیده است.
-2 معرفی برخی کاربردهاي نقشه راه فناوري
در این بخش جهـت بررسـی کاربردهـاي مختلـف نقشـه راه فناوري، هفت نقشه راه جهت معرفی انتخاب گردیده اسـت. ایـن نقشه هاي راه پس از مرور و بررسی بیش از 20 نقشه راه مختلـف انتخاب شده اند. مبـانی انتخـاب، جامعیـت محتـوایی نقشـه راه و پوشش دادن موضوعات متنوعی اسـت کـه بـراي آنهـا نقشـه راه فناوري تهیه گردیده است. البته لازم به ذکـر اسـت از آنجـا کـه تمرکز اصلی مقاله حاضر بـر تهیـه نقشـه راه فنـاوري بـراي یـک صنعت است، تمامی نقشه هاي راه بررسی شده در این بخش نیـز
در سطح صنعت هستند. دو مورد از این نقشه هـاي راه، داخلـی و مابقی مربوط به خارج از کشور اسـت. در ادامـه هـر یـک از ایـن نقشههاي راه به صورت جداگانه و به اختصار معرفی میشود.
-1-2 برنامه عملیاتی سند راهبرد ملی توسعه فناوري پیل
سوختی کشور[5]
این برنامه توسط سازمان انرژي هاي نو ایران (سـانا) در سـال
1385 تهیه گردیده است و هدف از آن تـدوین برنامـه عملیـاتی پانزده ساله جهت توسعه فناوري پیل سوختی کشور است.
فرایند تهیه: با توجه به اینکه در گذشته راهکـار توسـعه فناوري پیل سوختی در کشور و پیش نـویس سـند راهبـرد ملـی توسعه فناوري پیل سوختی کشور تدوین شده است، این سند به دنبال تبدیل راهکار به برنامه عملیاتی است. لذا ابتدا منطق هـاي علمی پیاده سازي راهکار و برنامه عملیاتی بررسی و از میـان آنهـا منطق مناسب انتخاب گردیده است. سـپس بـراي تمـام سـطوح سند از چشم انداز، اهـداف کـلان، راهکارهـا و اقـدامات، شـاخص دستیابی تعریف و هریک از سطوح نیز به فعالیت هـاي جزئـیتـر شکســته شــده و در نهایــت بــراي آخــرین ســطح فعالیــت هــا، شاخص هاي دستیابی، شاخص هاي پیشرفت، هزینه هاي مسـتقیم
و غیرمستقیم، مجري پیشنهادي و زمان مورد نیاز تعیین گردیده
و براي هر اقدام، برنامه زمان بندي طراحی شده اسـت. در نهایـت براساس نتایج بدست آمده از فعالیت ها و برنامه زمان بندي، نقشه راه سه فناوري راهبردي سند تهیه گردیده است. هر یـک از ایـن نقشه هاي راه در دو سطح تهیه گردیده اسـت: سـطح اقـدامات و سطح فعالیت ها. سـطح فعالیـت هـا در واقـع جزئـی شـده سـطح اقدامات است. همچنین با توجه به این که این سند بر پایه نظـام ملی نوآوري تهیه و تنظیم شده، نقشه راه نیز شامل سـه مرحلـه اصلی نظام ملی نوآوري است کـه عبارتنـد از: تحقیـق و توسـعه، نمایش و ترویج و پیش از تجاريسازي.
مرحله تحقیق و توسـعه شـامل انجـام تحقیقـات بنیـادین و سپس تحقیقات کاربردي در حوزه نـوآوري مـورد نظـر اسـت. در مرحلــه نمــایش و تـرویج، مـدلهـاي نمونــه اولیــه در مقیـاس آزمایشگاهی ارائه گردیده و در ادامه تعداد محـدودي از محصـول نهایی که شامل همه جزئیات و ویژگی هاي واقعی محصول باشـد، نصب میشود. مرحله پیش از تجاري سازي، آغاز حرکت به سـوي تجاري سازي نـوآوري اسـت و شـامل اقـداماتی اسـت کـه بـراي نخستین بار نصب محصول در مقیاس بالاتر را دنبال میکند.
خروجی: یک برنامه عملیـاتی شـامل سـی و شـش اقـدام کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت است که در آن ریـز هزینـه هـا،
سید محمدرضا حسینی نسب، حسن جوادي و بهروز ارباب شیرانی
شاخص هاي دستیابی و زمان مورد نیاز تدوین گردیده و مجریـان و متولیان پیشنهادي هر یک از اقدامات معرفی شدهاند. نتـایج در قالب سه نقشه راه فناوري براي فناوريهاي راهبردي سند و یـک نقشه راه کلی سند ارائه شده است. شکل شماره 1 نشـان دهنـده طرح کلی این نقشه هاي راه است. همچنین با توجـه بـه الزامـات نظام ملی نوآوري به عنـوان مـدل مناسـب پیـاده سـازي راهکـار توسعه فناوري، نقشه راه دیگري نیز با نام »ره نگاشت توسعه نظام ملی نوآوري پیل سوختی کشور« جهت فعالیـت هـاي پشـتیبانی، زیرساختی و حمایتی توسعه فنـاوري پیـل سـوختی تهیـه شـده است.
شکل :1 طرح کلی نقشه راه توسعه فناوري پیل سوختی
-2-2 نقشه راه صنعت افتا[6]
نقشه راه توسعه و تقویت صنعت امنیت فضاي تبادل اطلاعات
(افتا) به سفارش مرکز صـنایع نـوین وزارت صـنایع و معـادن در سال 1386 تهیه گردیده اسـت. ایـن نقشـه راه بـا هـدف انجـام مطالعات امکان سنجی فنی-اقتصادي درخصوص انتخاب صـنعت افتا به عنوان فناوري پیشتاز تدوین شده است.
فرآیند تهیه: این نقشه راه بر اساس رویکـرد »نقشـه راه مبتنی بر متن« تهیه شده است. فرایند تهیه این نقشه راه شـامل هشت گام اصلی به شرح ذیل است:
- تعیین وضعیت فعلی صنعت افتا در سطوح اصلی نقشه راه؛
- پیش بینی روندها و محركها در سطوح مختلف نقشه راه؛
- تعریف چشم انداز در هر یک از سطوح؛
- تعیین نقاط قوت و محدودیت ها، فرصت ها و تهدیدات مـرتبط با اجزاي چشم انداز؛
- تعریف شاخص هاي عملکـردي و تعیـین اهـداف زمـان بنـدي شده براي آنها؛
فصلنامه توسعه تکنولوژي صنعتی شماره شانزده، زمستان 1389 33
مرور و مقایسه برخی کاربردهاي نقشه راه فناوري
- تعریف اقدامات اولیه موردنیاز جهت دستیابی به اهداف تعیین شده در هر سطح نقشه راه؛
- تجزیه و تحلیل اقدامات از ابعـاد مختلـف و تعریـف مجموعـه نهایی اقدامات؛
- نهایی کردن نقشه راه با استفاده از نظرات افراد خبره.
خروجی: مطابق شکل شماره 2، نقشه راه ارائه شـده از سه سطح تشکیل شده است: بازار، محصولات و فناوري ها و منابع
و زیرساخت هـا. در سـطح بـازار، اهـداف مرحلـهاي و پیشـرانهـا
(محركها) مشخص گردیده است. در دو سطح دیگر نیز اقـدامات لازم در طول دوره برنامهریزي تعیین شده است.
شکل :2 طرح کلی نقشه راه صنعت افتا
-3-2 نقشه راه صنعت فولاد آمریکا[7]
این نقشه راه در سال 2001 توسط وزارت انرژي آمریکا و بـه منظور تعیین اولویت هاي تحقیقاتی صنعت با توجه به چشمانـداز تعیین شده، تهیه گردیده است.
فرآیند تهیه: با توجه بـه چشـم انـداز، چهـار حـوزه کلیـدي صنعت شناسایی شده که عبارتند از: توسعه فرآیند، بازیافت آهن، محیط زیست و کاربردهاي محصول. در هر یک از این چهار حوزه ابتدا اهداف کلی عملکرد تعیین شدهاند. هر بخش جداگانه مـورد بررسی قـرار گرفتـه اسـت و در ایـن بررسـی، محـركهـا، رونـد، چالش هاي فناوري، فناوري هاي جدیـد و درحـال ظهـور مطالعـه گردیده و در نهایت نیازها و فرصت هاي تحقیق و توسـعه تعیـین شدهاند. در برخی موارد نیز اهداف جزئی بـه صـورت کمـی بیـان شدهاند.
خروجی: خروجی نهایی این نقشه راه، نیازمندي هاي تحقیـق
و توسعه براي موضوعات مرتبط با هر یـک از چهـار حـوزه مـورد اشاره است. این نقشه راه فاقد نمایش گرافیکی است.
