بخشی از مقاله
مقدمه بیماری کم خونی قلب ، سـکته، چـاقی، دیابـت، فشـارخون،
یکی از اصول اصلی رژیم غذایی سالم، مصرف میوه و سندرم - متابولیک و پوکی استخوان را کاهش میدهـد (2)
سبزیجات به میزان کافی است .(1) بهطوریکه افزایش مطابق گزارش سـازمان جهـانی بهداشـت، بـرای بهـره وری
میزان مصرف میوه و سبزی 20 درصد خطر بیماریهای از فواید حاصل از مصرف میوه و سبزیجات باید حـداقل بـه
مزمن ازجمله سرطان های قسمت فوقانی دستگاه گوارش، میزان 400 گرم در روز (معادل 5 وعده) مصرف شوند .(3)
* نویسنده مسئول: ملیحه طاهری ، گروه بهداشت عمومی، دانشکده بهداشت،
دانشگاه علوم پزشکی همدان، همدان، ایران
تلفن: 081-34250380 ایمیل: ma.taheri@umsha.ac.ir
http://jech.umsha.ac.ir
11 میزان تبعیت دختران دبیرستانی شهر همدان از برنامه پنج نوبت مصرف میوه و سبزیجات ملیحه طاهری و همکاران
رعایت رژیم غذایی سالم در دوران مختلف زندگی، بـهویـژه در نوجوانی که تغییرات جسمی ایجادشده نیازهای تغذیهای را تحت تأثیر قرار مـیدهـد، از اهمیـت بسـزایی برخـوردار میباشد و این در حالی است که تغییرات در سبک زنـدگی فرد در نوجوانی میتواند عادات و انتخابهای تغذیـهای او را تحــت تــأثیر قــرار دهــد. در طــول دوران نوجــوانی، جهــش رشدی تأثیر زیـادی بـر نیازهـای کلـی تغذیـه ای در مـورد ریزمغذیهـا بخصـوص در دختـران نوجـوان دارد (4) و در مطالعــات مختلــف عــدمکفایــت دریافــت ویتــامینهــای اسـیدفولیک، اســیدپنتوتنیک، امــلاح کلســیم، ویتـامینC، منیزیم، مس و آهن در رژیم غذایی دختران نشان داده شده اســت .(5) بــه همـین دلیـل دختــران نوجــوانمعمــولاً از گروه هایی محسوب میگردند کـه عـادات غـذایی نامناسـب داشته و نیاز به آموزش تغذیه دارند.
عادات غذایی نامناسب، با توجـه بـه مطالعـات انجـام شـده، تحت تأثیر عواملی ازجمله آگاهی پایین، وضعیت اقتصـادی
و اجتمــاعی، مــزه، مســائل بهداشــتی و عــادت 7)،6 و (8 میباشد علاوه بر ایـن خودکارآمـدی، نگـرش و هنجارهـای انتزاعی بر انتخاب غذا اثرگذارنـد (9) و جهـت تأثیرگـذاری مطلوب بـر انتخـاب غـذا، تئـوری رفتـار برنامـه ریـزیشـده به عنوان یکی از تئوریهای مهم مطرح است. این نظریه فرد را بــهعنــوان یــک عمــلکننــده منطقــی فــرض مـیکنــد، به طوریکه فرد قبل از انجام یک رفتار به پردازش اطلاعـات میپردازد. طی این فرایند ممکن است باورهای بنیادی فـرد
و درنتیجــه رفتــار او تغییــر کنــد. بــر اســاس ایـن تئــوری، مهم ترین عامل پیش بینیکننده انجام یک رفتار، قصد افـراد برای انجام آن رفتار است .(10) چنانچه نتیجه مطالعاتی که بر اساس تئوری رفتـار برنامـهریـزیشـده انجـام گرفتـهانـد مشخص نموده اند که در خصوص مصرف میوه و سـبزیجات، نگرش، باورهای کنترل، هنجارهای ذهنـی و قصـد رفتـاری بیشترین نقش پیشگوییکنندگی را در رفتار مصرف میـوه و سبزیجات داشتند 12)،.(11
مطالعات انجامشده در کشور بیشتر به بررسی میزان مصرف
میوه و سبزیجات و میزان آگاهی، نگرش و عملکرد دانش آموزان پرداختهاند نتایج این مطالعات نشان داد که فقط 8/7 درصد دانش آموزان میوه و سبزیجات در روز استفاده
کرده بودند و 37/5 درصد دانش آموزان در مورد تغذیه سالم آگاهی ضعیف و 90 درصد عملکرد تغذیهای نامطلوب داشتند 14)،.(13
با توجه به شواهد فوق، تاکنون مطالعهای برای بررسی تحقق برنامه پنج نوبت مصرف میوه و سبزیجات با استفاده از الگویی که با آن بتوان عوامل مؤثر بر مصرف میوه و سبزیجات را در بین دانش آموزان مشخص نمود در کشور انجام نگرفته است لذا تحقیق حاضر با هدف بررسی میزان تبعیت دختران دبیرستان شهر همدان از برنامه پنج نوبت مصرف میوه و سبزیجات بر اساس تئوری رفتار برنامهریزی شده، انجام گردید.
مواد و روشها
پــژوهش توصــیفی تحلیلــی حاضــر بــر روی 400 دختــر دانش آموز دبیرستان های شـهر همـدان در سـال تحصـیلی 92-91 انجام گردید. حجم نمونه با توجه به انحراف معیـار برگرفته از یک مطالعه مقدماتی توسط محققان، بـا ضـریب اطمینان 95 درصد و نسبت 0/5 و خطای قابل قبـول 0/05 تعیــین گردیــد. نمونــهگیــری بــهصــورت نمونــهگیــری چندمرحله ای خوشه ای بر اساس مـدارس و پایـه تحصـیلی بود. میزان اثـر طـرح بـر اسـاس رابطـه DEFF=1+r(n-1) حدود 1/22 برآورد گردیـد کـه جهـت دقـت بیشـتر و نیـز کاستن اثر هرگونه تجمع خوشه ای به عدد 1/5 افزایش داده شد. به این ترتیب دبیرستان های شهر همدان بـه سـه ناحیـه پایین شهر، مرکز و بالای شهر طبقـه بنـدی گردیـد و از هـر ناحیه دو مدرسه و در هر مدرسه از هر پایه یک کـلاس بـه تصادف انتخاب و کلیه دانش آموزان این ردهها وارد مطالعـه شدند. ابزار جمع آوری داده هـا در ایـن پـژوهش پرسشـنامه محقق ساخته شامل سؤالات مربوط به اطلاعات فردی (پایه تحصیلی، تعداد افراد خانوار، میزان تحصـیلات پـدر، میـزان تحصیلات مادر، شغل مادر، شغل پدر، میزان درآمد خانواده، نمایه توده بدنی و نوع مدرسه) و سـازه هـای تئـوری رفتـار برنامه ریزیشده بـا اسـتفاده از پرسشـنامه ارائـه شـده در سایت آجزن (15) بود. جهت تعیین پایایی، پرسشنامه بـین 20 دانش آموز که شرایط مشابه داشتند توزیـع و پـس از تکمیل آن توسط دانش آموزان، آلفا کرونبـاخ آن سـنجیده شد(.(0/72 روایی پرسشنامه از روش سنجش اعتبار محتـوا توسط پانل متخصصان آموزش بهداشت و 2 نفـر متخصـص
http://jech.umsha.ac.ir
مجله آموزش و سلامت جامعه، دوره 1، شماره 2، تابستان 1393 12
تغذیه دانشگاه علوم پزشکی همدان مورد تائید واقع گردیـد. پرسشنامه Surveillance Factor Behavioral Risk
لازم به ذکر است که در پرسشنامه طراحـیشـده، سـازه هـا Survey (BRFSS) استفاده شد که یک روش جهت
بــهصــورت مســتقیم بــا اســتفاده از لیکــرت 7 گزینــهای جمعآوری اطلاعات ریسک فاکتورها بهصورت شفاهی
موردسنجش قـرار گرفـت ایـن پرسشـنامه شـامل 7 سـؤال (تلفنی) است ولی به دلیل محدودیت در این مطالعه
آگاهی (مانند"میزان توصیه شده مصرف میـوه در روز چنـد بهصورت کتبی یک هفته پس از تکمیل پرسشنامه اول،
بار است؟" به صورت چهارجوابی که به جواب درست امتیـاز توسط دانش آموزان تکمیل گردید و فقط 363 دانشآموز
1 و بــه ســؤال غلــط امتیـاز صــفر تعلــق گرفــت)، 3 ســؤال پس از یک هفته این پرسشنامه را تکمیل نمودند و 37 نفر
ارزشیابی پیامد به صورت لیکرت 7 گزینه ای مانند "به دست که پرسشنامه عملکرد را تکمیل نکرده بودند از مطالعه
آوردن درک درست از فواید مصرف سبزیجات برای مـن ..... خارج گردیدند. برای اینکه پرسشنامه دوم نیز دققاًی توسط
است" 7) بینهایت خوب، 1 بینهایت بد)، 3 سؤال کنتـرل همان دانش آموزان سری اول تکمیل شود بر روی
رفتاری درک شده مانند" اکثـر دانـشآمـوزانی کـه در ایـن پرسشنامه اول، سه رقم آخر شماره دانشآموزی ثبت
کلاس مـن بـا آنهـا آشـنایی دارم هـرروز 3 بـار سـبزیجات گردید. پس از تکمیل پرسشنامه اول مقدار متوسط از میوه
به صورت منظم مصرف میکنند." ( 7قطعاً درست، 1قطعـاً و سبزیجات بر اساس پرسشنامه Food Frequency
نادرست) ، 3 سـؤال قصـد رفتـاری ماننـد "مـن قصـد دارم Questionnaire (FFQ) به دانش آموزان آموزش داده شد
هرروز 3 بار سبزیجات مصرف نمایم" 7) بسیار محتمـل، 1 (برای مثال مقدار متوسط مصرف گوجهفرنگی برابر با نصف
بسیار نامحتمل)، 3 سؤال هنجار ذهنی مانند" اکثر افـرادی فنجان گوجهفرنگی خردشده خواهد بود) تا در تکمیل
که نظر آنها برایم مهم است مصرف3 بـار سـبزیجات در روز پرسشنامه دوم دچار مشکل نشوند. این پرسشنامه حاوی 6
را تائید میکنند" 7)کاملاً موافق،1کاملاً مخالف)، 3 سؤال سؤال ازجمله در طی هفته گذشته شما بهطور متوسط
نگرش مانند "برای من مصـرف3بـار سـبزیجات بـه صـورت روزانه چند بار -1آبمیوه نوشیدهاید -2میوه خوردهاید -3
روزانه ..... است 7)"کـاملاً مطلـوب، 1کـاملاً نـامطلوب)، 4 سالاد با سبزیجات سبز مصرف کردهاید -4سیبزمینی
سؤال انگیزش برای پیروی مانند "چقدر به نظـر دبیرانتـان مصرف کردهاید (شامل سیبزمینی سرخکرده و چیپس
در مورد میزان مصرف سبزیجات، اهمیـت مـیدهیـد؟" 7) نمیشود) -5هویج خوردهاید -6سبزیجات بدون در نظر
خیلی زیاد، 1اصلاً)، 4 سؤال باورهای رفتاری مانند مصـرف گرفتن هویج، سالاد و سیبزمینی مصرف کردهاید، بود که
3 بار سبزیجات در روز باعث میشـود ویتـامین هـا و امـلاح بعد از تکمیل توسط دانش آموزان مقدار مصرف در هر
موردنیاز بدنم تأمین شود 7) بسیار احتمـال دارد، 1 بسـیار پرسشنامه جمع زده شد و میزان مصرف هر دانشآموز در
بعید است)، 3 سؤال باورهای کنتـرل ماننـد"چقـدر در روز یک هفته مشخص گردید و جهت به دست آوردن مقدار
فراموش میکنید میوه مصرف نمایید؟" 7) اغلب اوقـات، 1 تقریبی مصرف روزانه بر عدد هفت تقسیم گردید
به ندرت)، 3 سؤال قدرت درک شده مانند" برای من بسـیار درصورتیکه این میزان از عدد 5 کمتر بود در گروه کم،
مشکل است به صورت روزانه سـبزیجات مصـرف نمـایم 7)" درصورتیکه مساوی عدد 5 بود نرمال و در صورت مصرف
بسیار موافقم، 1 بسیار مخالفم) و 4 سؤال باورهای هنجاری بیشتر از 5 در گروه زیاد طبقهبندی گردید. پرسشنامه
مانند "نظر همکلاسیهایم این است که مـن بایـد 2 بـار در BRFSS در مطالعه بلانچارد که تحقیقی مشابه مطالعه
روز میوه مصرف کنم" 7)کاملاً محتمل، 1کاملاً بعید) بود. حاضر در آمریکا انجام داده است مورداستفاده قرارگرفته
پرسشــنامههــا بــهصــورت جداگانــه بــرای مصــرف میـوه و است .(11) لازم به ذکر است قبل از انجام مطالعه و پس از
سبزیجات توسط دانش آموزان تکمیل گردید. تصویب طرح توسط کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی
عملکرد در خصوص مصرف میوه و سبزیجات با استفاده از همدان، موافقت اداره آموزشوپرورش شهر همدان جهت
http://jech.umsha.ac.ir
13 میزان تبعیت دختران دبیرستانی شهر همدان از برنامه پنج نوبت مصرف میوه و سبزیجات ملیحه طاهری و همکاران
تعیین وقت مناسب برای تکمیل پرسشنامهها کسب شد ضمناً رضایتنامه کتبی از دانش آموزان انتخابشده و والدین آنها جهت ورود به مطالعه اخذ و به آنها در مورد
محرمانه بودن اطلاعات، اطمینان داده شد.
اطلاعات جمعآوریشده با استفاده از ویرایش 16 نرمافزار آماری SPSS و آزمونهای آماری مناسب مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. برای بررسی ارتباطات هریک از فاکتورهای جمعیت شناختی با مصرف میوه و سبزیجات از آزمونهای کایدو، آنالیز واریانس یکطرفه استفاده شد. همچنین ارتباط بین سازههای تئوری با آزمون همبستگی پیرسون و تاثیر پیشبینیکنندگی سازهها با رگرسیون خطی به روش قدم بهقدم (step wise) محاسبه گردید. سطح معنیداری برای همه آزمونها کمتر از 0/05 در نظر گرفتهشده بود.
یافتهها
از میان 400 پرسشنامه BRFSS توزیع شده در مرحلـه اول تعداد 363 پرسشنامه 90) درصـد) بـه طـور کامـل تکمیـل نمودنــد و 37 پرسشــنامه بــه دلیـل عــدم تکمیـل کامــل پرسشنامه دوم حذف گردید. میانگین سـنی دانـش آمـوزان 16/7 2/3سال و میزان مصرف میوه و سبزیجات در بـین دانش آموزان دختر دبیرستان های شهر همـدان3/4 بـار در روز، مصرف میوه 1/7 بار و مصرف سبزیجات 1/6 بار در روز بود.
از بین متغیرهـای جمعیـت شـناختی شـرکت کننـدگان در مطالعه متغیرهای بعد خـانوار، تحصـیلات پـدر، تحصـیلات مادر، شغل پدر، میزان درآمد، نوع مدرسه محـل تحصـیل و نمایه توده بدنی با مصرف 5 بـار میـوه و سـبزیجات در روز رابطه آماری معنیدار داشت. (جدول شماره (1
