بخشی از مقاله
مقدمه
ســیگار به خاطر سهولت تهیه در دسترس عموم افراد است و قبح اجتماعی بـرای مصـرف آن نیـز بسـیار اندک اسـت. بنابراین مـردم بـه ویـژه نوجوانـان و جوانـان بـهآسـانی بـه استعمال سیگار روی میآوردند و در اثر تداوم مصـرف، بـه آن معتاد میشوند .(1-2) مصـرف سـیگار یکـی از عوامـل خطر مهم و افـزایشدهنـده بـار کلـی بیمـاریهـای قلبـی
* نویسنده مسئول: علیرضا حیدرنیا؛ تهران، تقاطع بزرگراه شهید چمران و جلال آل احمد، دانشگاه تربیت مدرس، گروه آموزش بهداشت.
تلفن: 021 -82883590، ایمیل Hidarnia@modares.ac.ir
عروقی، تنفسی، سرطان و سکته مغزی میباشـد. کشـیدن سیگار افزون بر زیان های جسمی، سـلامت روانـی افـراد را نیز به مخاطره میاندازد و زمینه ساز اعتیاد به مواد افیـونی نیز میباشد .(3)
در حال حاضر در کل جهان، حدود یک میلیـارد سـیگاری وجود دارد که برآورد شده است تا سال 2030 یک میلیارد نفر دیگر از بزرگ سالان جوان تر شروع به کشـیدن سـیگار خواهند کرد .(4) شاخص مصرف سیگار در کـل کشـور در
http://jech.umsha.ac.ir
29 پیشگوییکنندههای مصرف سیگار در نوجوانان پسر
افراد بالای 15 سال 11/9 درصد بوده کـه روزانـه بـه طـور
میانگین هرکدام 13/2 عدد سـیگار مصـرف کـردهانـد .(5)
وضعیت سیگار در ایـران نیـز بسـیار قابـلتأمـل اسـت، تـا
جائیکه سن شـروع آن در ایـران بـین 13 تـا 18 سـالگی
گزارش شده است .(6) مطالعه رمضـانخانی در بـین دانـش
آمــوزان شــهر تهــران نشــان داد کــه 25/5 درصــد از
شرکت کنندگان سابقه مصرف سیگار را گزارش کردند .(1)
همچنین مطالعات بشیریان و معینی در بین دانش آمـوزان
شهر همدان و شیراز نیز نشان داد کـه بـه ترتیـب 11/1 و
15 درصد از واحدهای موردپژوهش سابقه مصرف سیگار را
گزارش کرده بودند .(7-8)
در میان مراحل مختلف زندگی، نوجوانی دوره ای است کـه
طی آن فرد ازیک طرف با تغییرات سریع و ناگهانی جسمی
روبه روست، از طرف دیگـر تحـولات روانـی نیـز بـه وقـوع
میپیوندد که موجی از تلاطم و تشـویش فکـری را بـه راه
میاندازد .(5) شمار بسیاری از نوجوانان آسیب پذیر گمـان
میکنند که میتوانندصرفاً به طور تفریحی و یا برای کسب
تجربه، سیگار را مصرف کنند، اما بهزودی درمـییابنـد کـه
مصرف سیگار به صورت تکیه گـاه روانـی آنهـا درمـیآیـد و
نمــیتواننــد آن را کنــار بگذارنــد .(9) مصــرف ســیگار در
نوجوانان در آغاز به صورت تفننی بـوده، پـس از مـدتی بـه
الگویی اجباری برای مصرف تبـدیل مـیشـود، درایـنبـین
یافته های مطالعات اخیر نیز دلالت بر تغییر الگو و نوع ماده
مصرفی در سالهای اخیر دارد .(9)
با توجه با ساختار جمعیت فعلی کشورمان و فـراهم بـودن
بسترهای شیوع مصرف سیگار در بین نوجوانـان، ضـروری
است تـا راهکـار مناسـبی جهـت مصـون سـازی جوانـان و
نوجوانان و پیشگیری از مصرف سیگار ارائه گردد در همین
راستا، سازمان جهانی بهداشت آمـوزش را بـه عنـوان یکـی
اساسیترین ارکان برنامه های پیشگیری اعلام نموده اسـت.
آموزش باعث تغییـر پایـدار در نگـرش و عملکـرد افـراد و
درنهایت تغییـر در نحـوه زنـدگی آنهـا خواهـد شـد .(10)
برخی از صاحب نظران معتقدند یکی از علل عـدم موفقیـت
برنامه های آموزشی، عدم توجه به مطالعات سبب شـناختی
و پیریزی آنهـا بـدون در نظـر گـرفتن مـدل هـای روانـی
http://jech.umsha.ac.ir
مجید براتی و همکاران
اجتماعی به عنوان چارچوب فکری مشخص در برنامهریـزی آموزشی است .(11) نظریههای متعددی درزمینه ٔ نقـش باورها و عقاید نوجوانان و جوانان در مورد عوارض ناشی از مصرف مواد مخدر، بهمنزله عاملی برای شروع مصرف مواد مطرحشدهاند که غالب آنهـا بـر ایـن دو فرضـیه اسـتوارند: اساسیترین دلیـل نوجـوان در مصـرف مـواد، انتظـارات و برداشتهای او دربـاره مـواد مخـدر اسـت، عـواملی نظیـر صفات شخصیتی نوجوان یا ارتباط با همسـالانی کـه مـواد مخدر مصرف میکنند، بر شـناخت، ارزیـابی و تصـمیمات وی در مورد مواد مخدر اثر میگذارند .(10)
در این مطالعه،از میان نظریه های تبیین کننده رفتار، نظریه
رفتار برنامهریـزیشـده (Theory of Planned Behavior)
توسط فیشبن و آجزن (12) بـهعنـوان چـارچوب نظـری انتخاب شد که با توجه به باور محور بـودن آن در تبیـین عوامل مـرتبط بـا رفتارهـای پرخطـر، مـیتوانـد از سـایر نظریهها مؤثرتر باشد. این نظریه وقوع یـک رفتـار ویـژه را پیش بینی میکند؛ مشروط بر اینکه فرد قصـد انجـام آن را داشته باشد. افراد اطلاعات در دسترس درباره رفتار هـدف را جمعآوری و بهطور منظم ارزیابی میکنند، همچنین اثر و نتیجه اعمـال را در نظـر مـیگیرنـد، سـپس بـر اسـاس استدلال خود تصمیم میگیرند که آن رفتار را انجام دهند یا انجام ندهند .(12) طبق ایـن نظریـه، قصـد انجـام یـک رفتار توسط سه عامل پیش بینی مـیشـود: (الـف) نگـرش (Attitude) که ارزشیابی مثبت یا منفی فرد در مورد انجام یک رفتار میباشـد؛ (ب) هنجارهـای ذهنـی ( Subjective (Norms به فشار اجتماعی درکشـده توسـط فـرد بـرای انجام یا عدم انجام رفتار هدف اشاره دارد. افـرادغالبـاً بـر مبنـای ادراکاتشـان از آنچـه دیگـران (دوسـتان، خـانواده، همکاران و غیره) فکر میکننـد بایـد انجـام دهنـد، عمـل میکنند و قصد آنها جهت پذیرش رفتار بهصورت بـالقوه، متأثر از افرادی است که ارتباطات نزدیکـی بـا آنهـا دارنـد (12)؛ (پ) کنتـــرل رفتـــاری درکشـــده ( Perceived (Behavioral Control کــه عبــارت اســت از درجــهای از احساس کنترل ارادی فرد بر انجام یا عدم انجام یک رفتـار میباشد. طبق تئوری رفتار برنامهریزیشده زمانی که هـیچ
نوع محدودیتی برای پذیرش یک رفتار خاص وجود نـدارد، فرد ممکن است کنترل کاملی برای رفتـار داشـته باشـد و برعکس ممکن است هیچ کنترلی بر رفتـار وجـود نداشـته باشد چراکهاحتمـالاً آن رفتـار نیـاز بـه عـواملی همچـون منابع، امکانات، مهارت ها و غیـره دارد کـه فـرد فاقـد آنهـا میباشد .(12) در همین راستا، نتـایج مطالعـات مشـابه در رابطه با رفتارهای پرخطر، حاکی از اثربخشی نظریـه رفتـار برنامه ریزیشده در پـیش بینـی رفتـار مصـرف دخانیـات و سوءمصرف مواد مخدر در بـین نوجوانـان مـیباشـد -14) 7،9،.(13
با توجه به مطالب بیان شده و ازآنجاییکه عوامل شـناختی مرتبط بـا رفتارهـای اجتمـاعی نقـش تعیـین کننـدهای در تصمیم نوجوانان برای شروع مصرف سیگار دارنـد، مطالعـه حاضر باهدف بررسی عوامل پیشگوییکننده مصرف سـیگار در بین نوجوانان شهر همدان با بهره گیری از نظریـه رفتـار برنامهریزیشده انجام گردید.
مواد و روشها
این پژوهش یک مطالعه توصیفی تحلیلی از نوع مطالعـات مقطعی میباشد. جامعه پژوهش در این مطالعه، نوجوانـان پســـر شـــهر همـــدان بودنـــد کـــه در ســـال 1393 در دبیرستانهای شهر همدان اشـتغال بـه تحصـیل داشـتند. پس از اخذ مجوز از مسئولین آموزشوپـرورش شهرسـتان همدان و تهیه لیست مدارس ناحیـه یـک و دو ایـن شـهر، واحدهای پژوهشـی از طریـق نمونـه گیـری چندمرحلـه ای انتخاب و وارد مطالعه شدند. نحوه نمونه گیری بدین ترتیب بود که در مرحله اول از هر یک از نواحی آمـوزش پـرورش شهر همدان 7 دبیرستان پسرانه مجموعـاً 14 دبیرسـتان انتخاب گردید(کل دبیرستانهـای دوره دوم پسـرانه شـهر همدان به ترتیب 15 و 13 دبیرستان در مناطق یـک و دو میباشد). سپس در هر یـک از مـدارس، از هـر پایـه (اول، دوم و سوم) یک کلاس و درمجموع 3 کلاس انتخـاب و در هر کلاس 20 پرسشنامه بـهطـور تصـادفی در بـین دانـش آمــوزان توزیــع شــد. نهاتــاًی از مجمــوع 840 پرسشــنامه توزیــعشــده 30 پرسشــنامه بــه دلیــل نقــص در تکمیــل پرسشنامه، حذف شده و 810 فرم جمعآوری گردید (میزان
مجله آموزش و سلامت جامعه، دوره 1، شماره 3، پاییز 1393 30
پاسخ دهی 96 درصد). معیـار ورود در ایـن مطالعـه شـامل دانش آموزان پسری که در سـال اول تـا سـوم دبیرسـتان مشغول به تحصیل بودند و معیار خروج شامل عدم رضایت آگاهانــه و عــدم تمایــل بــه شــرکت در مطالعــه بــود. پرسشنامه ها به صورت خودگزارش دهی توسط نوجوانـان در سر کلاس درس و عـدم حضـور معلمـین تکمیـل گردیـد. میانگین مدت زمان پاسخ دهی به سؤالات 25 دقیقـه بـود. مطالعه حاضر مورد تائیـد کمیتـه اخـلاق دانشـگاه تربیـت مدرس بوده و کلیه شرکت کنندگان در پژوهش درزمینـه ٔ چگونگی انجام طرح، محرمانه بودن و عدم استفاده ابـزاری از اطلاعات و همچنین هدف از انجـام ایـن طـرح، توجیـه شده و در صورت تمایل به همراه اخذ رضـایت نامـه کتبـی وارد مطالعه شدند. قابلذکر است که کلیه اطلاعات مربوط به دانش آموزان این مطالعه بهصورت محرمانه در اختیـار گروه تحقیق محفوظ میباشد.
ابـــزار گـــردآوری اطلاعـــات: اطلاعـــات بـــا اســـتفاده از پرسشنامه های کتبـی بـه روش خـودگزارشدهـی تکمیـل گردید. پرسشنامه هـا شـامل دو بخـش اطلاعـات جمعیـت شناختی و سازه های نظریه رفتار برنامه ریزیشده بود. برای طراحی و ساخت پرسشنامه مربوط بـه متغیرهـای تئـوری رفتار برنامه ریزیشده از نمونه پرسشنامه های بکـار گرفتـه در مطالعــات بشــیریان (13)، کریمــی (14) و براتــی((10 استفاده گردید. به طوریکه سازه نگرش مثبـت نسـبت بـه مصرف سـیگار در رابطـه بـا باورهـایی همچـون فراموشـی مشکلات، رفع خستگی و ملالت و افزایش اعتمادبه نفس بـا 6 سؤال به صورت لیکرت 5 گزینه ای از )1خیلـی مخـالفم) تا 5 (خیلی مـوافقم) طراحـی گردیـد. کسـب نمـره بـالاتر نشان دهنده نگرش مثبت تر نسبت به مصـرف سـیگار بـود. سازه نرم های انتزاعی ترغیب کننده مصرف سیگار در رابطه با تأثیر بهترین دوست، سایر دوسـتان، خـانواده و معلمـین اندازه گیری شده بود؛ برای مثال برای هر یک از موارد فوق یک سؤال" نظر بهترین دوستم این است کـه مـن سـیگار مصرف کنم" وجود داشت که با مقیـاس 5 گزینـه ای از 1 اصلاً() تا 5حتماً() اندازه گیری شده بود، همچنـین جهـت سنجش انگیزه اطاعت از فرد نیز برای هر عامل یک سـؤال
http://jech.umsha.ac.ir
31 پیشگوییکنندههای مصرف سیگار در نوجوانان پسر مجید براتی و همکاران
"من نظر بهترین دوستم که فکر میکند مـن بایـد سـیگار میــانگین ســازههــای تئــوری رفتــار برنامــهریـزیشــده در
مصرف کنم را میپذیرم" وجـود داشـت کـه بـا مقیـاس 5 متغیرهای جمعیت شناختی دو حالتی از آزمون تی مستقل
گزینــهای از 1 (خیلــی مخــالفم) تــا 5 (خیلــی مــوافقم) و در بیش از دو حالت از آزمون آنالیز واریـانس یـک طرفـه
اندازه گیری شده بود، درمجموع این بخـش دارای 8 سـؤال استفاده شد، همبستگی بین سازه های نظریه نیز با ضـریب
بود که کسب نمـره بـالاتر نشـان دهنـده بـالا بـودن فشـار همبستگی پیرسون مورد بررسی قرار گرفت. در بخش دوم
همسالان و هنجارهای ترغیب کننـده مصـرف سـیگار بـود. آنــالیز مســیر دادههــا در ویــرایش 18 نــرمافــزار Amos بــا
سازه کنترل رفتاری درک شده امتناع از مصرف سیگار نیـز استفاده از شاخص های برازش مدل از قبیل مجذور کایدو
با 10 سؤال با مقیاس 5 گزینه ای از 1 (بـه احتمـال خیلـی تقسـیمبــر درجــه آزادی (χ2/df)، ریشــه خطــای میــانگین
زیاد) تا ) 5 به احتمال خیلی کم) انـدازه گیـری شـده بـود، مجذورات تقریـب (RMSEA)، شـاخص برازنـدگی (GFI)،
برای سؤال "اگر از نظر روانی به هم ریختـه باشـم؛احتمـالاً شاخص تعدیل شده برازندگی (AGFI)، شـاخص برازنـدگی
سیگار مصرف خواهم کرد". در این بخش کسب نمره بالاتر تطبیقی (CFI)، شاخص نرمال برازش (NFI) و غیره انجـام
نشان دهنده کنترل رفتاری درک شـده بـالاتر در امتنـاع از گردید. در همه آزمون ها سطح معنـیداری کمتـر از 0/05
مصرف سیگار بود. سازه قصد رفتاری با 3 سؤال با مقیـاس در نظر گرفتهشده بود.
