بخشی از مقاله
چکیده
ایجاد فضای رقابتی بین بانکهای خصوصی و دولتی ، رشد فناوری اطلاعات و فراهم سازی زیر ساختهای لازم در کشور به سمت بانکداری الکترونیکی ضرورت تدوین استراتژی مناسب را در این صنعت افزایش داده است. این مقاله بررسی روند تحول بانکداری با گسترش فناوری اطلاعات ، ضرورت تدوین برنامه استراتژیک بانکداری الکترونیکی ، راهبرد استراتژیک، چالشهای مدیریتی و مشکلات پیشروی برنامه ریزی استراتژیک فناوری اطلاعات پرداخته است. بانکداری الکترونیکی موجب کاهش فاصله جغرافیایی و هزینه های خدمات بانکی بین بانک و مشتری و افزایش رقابت و کیفیت خدمات بانکها و تغییر ساختار هزینه ای بانکها می گردد. در ادامه به بررسی میزان کارامدی الگوی تفکیک و رفع اشکلات آن میپردازیم. فرضیه مقاله طرح الگوی تفکیک کارآمد تر نسبت به الگوی فعلی بانکداری بدون ربا در ایران است. برای بررسی این فرضیه، 16 معیار فقهی،اخلاقی و اقتصادی به عنوان شاخصهای بانکداری اسلامی مطلوب طرح شده اند. نتایج تحقیق نشان میدهد که الگوی تفکیک مزبور معیارهای بانکداری مطلوب اسلامی را به میزان 93 درصد تامین میکندفل
واژههای کلیدی: بانکداری اسلامی ، فن آوری اطلاعات، بانکداری الکترونیک، معیار تفکیک عقود
-1 مقدمه
صنعت صمف هزاره سوم پس از میلاد را با چنان تحول عظیمی مواجه کرده است که میفتوان از آن به عنوان انقلاب دیجیتالی نام برد. این دگرگونی در شیوه های زندگی بشر تا جائی پیش رفته است که دولتمردان جوامع را به فکر اداره الکترونیکی امورکشورف واداشته است. نهاد بانک از جایگاه برجستهای در اقتصاد امروز برخوردار است. بر همین اساس، الگوهای مختلفی در بانکداری به منظور تجهیز و تخصیص بهینه منابع بانکی با یکدیگر در حال رقابت هستند. در این میان، الگویی موفق تر است که بتواند خود را با میزان بالاتری از شاخصهای بانکداری مطلوب مطابقت دهد. بانکداری اسلامی نیز از این امر مستثنا نیست . بنابراین، الگوهایی که در بانک داری اسلامی مطرح میشود، همگی از میزان مطلوبیت یکسانی برخوردار نیست، بلکه درجات گوناگونی از حیث مطابقت با شاخصهای بانکداری اسلامی مطلوب در بین آنها وجود دارد. در این میان، الگوی »تفکیک بانکها به قرضالحسنه، سرمایهگذاری و شرکتهای لیزینگ« به عنوان یکی از الگوهای بانکداری اسلامی مطرح گردیده است. طراحان این الگو معتقدند که این الگو به دلیل انطباق بیشتر با شاخصهای بانکداری اسلامی مطلوب، موجب افزایش جلب اعتماد عمومی مردم به بانکها و در نتیجه، افزایش سطح سپرده گذاری در بانکهای کشور میگردد. در این مقاله تلاش میکنیم تا این ادعا را با توجه به شاخصهای بانکداری اسلامی بررسی کنیم.
-25T سیر تحول تکنولوژی اطلاعات در صنعت بانکداری
تکنولوژی بانکها مشتمل بر تکنولوژی پردازش، ثبت، نگهداری، تغذیه وتبادل اطلاعات مشتریان است. این تکنولوژی طی دوره های چهارگانه ای به تکامل رسیده است. هر یک از دوره ها بر جنبه ای متفاوت از کار دلالت دارند. در هر دوره تا حدی رایانه و نرم افزار جایگزین انسان ها و کاغذ شده اند. تحول الگوهای اساسی تکنولوژی در صنعت بانکداری در چهار دوره در ذیل تشریح می گردد.
5Tدوره اول: اتوماسیون پشت باجه
این نخستین دوره کاربرد رایانه در صنعت بانکداری بود. با استفاده از رایانه های مرکزی،اطلاعات و اسناد کاغذی تولید شده در شعب به صورت بسته بندی شده به مرکز،ارسال و پردازش شبانه انجام می شود. در این دوره کاربرد اصلی رایانه محدود به ثبت دفاتر و تبدیل کاغذ به فایل های رایانه ای است. در این دوره عملیات اتوماسیون تاثیری در جهت رفاه مشتریان بانک ها ایجاد ننمود و تاثیر رقابتی نیز بین بانک ها بر جای نگذاشت.
5Tدوره دوم: اتوماسیون جلوی باجه
این دوره از زمانی آغاز می شود که کارمند شعبه در حضور مشتری عملیات بانکی را به صورت الکترونیکی ثبت و دنبال می کند. ترمینال هایی که به ظاهر شبیه به رایانه های شخصی امروزی بودند، از طریق خطوط مخابراتی به رایانه های بزرگ مرکزی متصل می شدند و امکان انتقال اطلاعات به صورت موثر در بین شبکه های بزرگ رایانه ای و ترمینال های ورودی و خروجی به وجود آمد. در این دوره کارمندان شعب قادر شدند به صورت لحظه ای به حساب های جاری دسترسی داشته باشند. در این دوره نمی توان کارکنان بانک ها را کاهش داد چرا که هنوز نیاز به افرادی که پاسخگوی مراجعین به بانک ها باشند وجود دارد.
دوره سوم: متصل کردن مشتریان به حساب هایشان
١٦٨
در این دوره که از اواسط دهه 1980 آغاز شد امکان دسترسی مشتریان به حساب هایشان فراهم می گردد. یعنی مشتری از طریق تلفن یا مراجعه به دستگاه خودپرداز و استفاده از کارت هوشمند یا کارت مغناطیسی یا رایانه شخصی به حسابش دسترسی پیدا می کند و ضمن انجام عملیات دریافت و پرداخت، نقل و انتقال وجه را به صورت الکترونیکی انجام می دهد. سالن بانک ها به مرور خالی از صف های طولانی مراجعین می شود. پول کاغذی هنوز در جریان است و از این رو دریافت پول هنوز یکی از فشارهای کاری است. در این دوره مشتری کماکان برای دریافت دیگر خدمات بانکی مثل وام، خدمات بیمه ای و غیره باید به شعب مراجعه کند و فقط عملیات بانکداری شعبه ای شامل دریافت های مشتریان بدون مراجعه به بانک انجام می شود.
5Tدوره چهارم: یکپارچه سازی سیستم ها و مرتبط کردن مشتریان با کل عملیات بانکی
لازمه ورود به این مرحله داشتن امکانات و تکیه گاه مخابراتی و ارتباطی پیشرفته و مطمئن است.این دوره با جمع بندی بخش های نرم افزاری و سخت افزاری در دوره های پیشین به صورت واقعی ارتباط بین بانک و مشتریانش را به تصویر می کشد. در این دوره مشتری در انجام فعالیت بانکی مشارکت دارد، در این دوره پول کاملا حالت الکترونیکی پیدا می کند و ابزار تعامل دو طرف،یعنی مشتری و بانک،خدمات الکترونیک است.
-3 روش شناسی ارزیابی الگوهای بانک داری اسلامی
شاخصهای بانکداری اسلامی مطلوب، در سه بخش فقهی، اخلاقی و کارامدی تعریف گردیده است. شاخصهای فقهی شامل میزان سلامت معاملات بانکی از ربا، میزان صوری نبودن معاملات، میزان ضرری نبودن معاملات، میزان سلامت معاملات از غرر و میزان حرام نبودن معاملات بانکی میگردد. شاخص اخلاقی به جایگاه قرضالحسنه در تجهیز و تخصیص منابع بانکی توجه دارد و به میزان ترویج قرضالحسنه در بانکداری اشاره دارد .شاخصهای کارامدی نیز مواردی مانند میزان استفاده از نیروهای متعهد و متخصص، میزان استفاده از فناوریها، میزان سرمایهگذاری در فعالیت های پربازده، میزان جذب منابع بانکی، میزان گستردگی شعب و مطلوبیت مکانی آنها، میزان مشتریمداری، میزان پایین بودن مطالبات معوق بانکی، میزان تأثیرگذاری در رشد و توسعه اقتصادی کشور، میزان واقعی بودن معاملات بانکی و میزان سادهبودن متن قراردادهای بانکی را شامل میشود.
-4 تبیین الگوی تفکیک در عقود
طرّاحان الگوی »تفکیک«با مد نظر قرار دادن اهدافی مانند حذف کامل ربا به عنوان اولین و اساسیترین محور بانکداری اسلامی، گسترش فرهنگ قرضالحسنه و تأمین نیازهای ضروری مردم از این طریق، هدایت صحیح منابع مالی به سمت سرمایهگذاری و تولید، ارتقای کارایی نظام بانکی از طریق تسهیل امور و افزایش نظارتهای دقیق، برقراری قسط و عدل و حرکت نظام بانکی در جهت تحقق عینی عدالت و تحصیل سود از طریق مشارکت واقعی در فرایند سرمایهگذاریP5P، و برشمردن مزایایی مانند حذف رانت بانکی و بازگشت بانک به جایگاه اصلی خود،P6P الگوی مورد نظر خود را ارائه دادهاند.P7P
-5 اقسام بانکهای موجود در الگو
در الگوی »تفکیک«، بر مبنای عقود، سه نوع بانک مطرح است:
الف) بانکهای قرض الحسنهP8P
١٦٩
بانکهای قرضالحسنه از طریق حسابهای »جاری« و …قرضالحسنه پسانداز« به تجهیز منابع پرداخته، اقدام به سپردهپذیری از مشتریان میکنند. بانکهای قرضالحسنه بانکهایی هستند که هم در تجهیز منابع و هم در تخصیص آنها، تنها از عقد قرضالحسنه استفاده نموده، حق بهرهبرداری از دیگر عقود اسلامی را در تجهیز و تخصیص منابع بانکی ندارند. تسهیلات قرضالحسنه برای تأمین نیازهای اساسی مانند ودیعه مسکن، ازدواج، کمک هزینه و... که نیاز ضروری و کالاهای بادوام مانند یخچال و ماشین لباسﺷﻮﻳﻲ ـ مصرف می گردد. همچنین نیازهای مالی بنگاههای کوچک و خرد،P9P اعم از بنگاههای صنعتی، کشاورزی، خدماتی و تهیه مسکن، از طریق تسهیلات قرضالحسنه تأمین میگردد.
ب) بانکهای سرمایهگذاریUP10PU
بانک سرمایهگذاری واسطه وجوه و منابع مالی لازم را برای طرحهای سرمایه گذاری شرکتهای بزرگ و متوسط از طریق پذیرهنویسی، فروش سهام، سپردههای خاص و انتشار اوراق جمعآوری میکند. بانک سرمایهگذاری از اختیارات و تواناییهای دیگری نیز، از قبیل انتشار اوراق و ابزار مالی اسلامی ، فروش سهام، پذیرهنویسی ، ایجاد سپردههای خاص برای طرحهای سرمایهگذاری شرکتهای بزرگ و انتشار انواع اوراق و حرکت در جهت بازار سرمایه از مهمترین وظایف این بانک است.
بانک سرمایهگذاری صرفاً برای سرمایه ﺩﺭ گردش و سرمایهگذاریهای متوسط و بزرگUP11PU تأمین مالی خواهد کرد؛ زیرا تسهیلات خرد از طریق قرضالحسنه اعطا میگردد .این بانک نقش وکالت از طرف سپردهگذاران را ندارد و در قبال نقش راهنمایی و واسطهگری که بین شرکتهای تولیدی و سرمایهگذاری با سپردهگذاران ایفا میکند، حق دریافت کارمزد دارد.
ج) شرکتهای لیزینگPU12UP
لیزینگ توافقنامهای است بین صاحب تجهیزات (موجر) و متقاضی استفاده از تجهیزات (مستأجر) که با شرایط معین برای مدت زمان معلوم و در ازای دریافت مبالغی مشخص (مال الاجاره) تنظیم میشود. در این توافقنامه، مواردی مانند طول دوره قرارداد، مبلغ و سررسید پرداخت اقساط مال الاجاره، مشخصات تجهیزات مورد اجاره و در نهایت، شرایط و تاریخ انقضای قرارداد خریدار ذکر شده است.
شرکتهای لیزینگ از طریق اخذ اعتبار از مؤسسات مالی یا بانکهای بینالمللی و استفاده از اعتبارات داخلی و خارجی، تأمین مالی شده، کالاهای گوناگونی را خریداری میکنند و به صورت »اجاره به شرط تملیک « یا »فروش اقساطی « در اختیار متقاضیان قرار میدهند. دایره کالاهای تحت مدیریت شرکتهای لیزینگ به قدری از شمول و گستردگی برخوردار است که هر نوع اموال منقول و غیرمنقول را، که متقاضیان توان مالی لازم را برای خرید نقدی آن را نداشته و نیز بتوان منافع آن را به دیگری واگذار کرد، دربر میگیرد.
-6T5 بانکداری الکترونیک را با دو معنا می توان در نظر گرفت :
(1 ارائه خدمات بانکی با استفاده از سیستمهای الکترونیکی (2 ارائه خدمات الکترونیکی بانکی
کارمندان بانک به عنوان کاربر حضور داشته و بانکها تنها مجهز به سیستمهای الکترونیکی می شوند در حالیکه در مورد دوم کلیه زیر ساختهای بانکها تغییر خواهند کرد. در واقع بانکداری الکترونیک شامل کلیه کانالهای الکترونیکی است که مشتریان برای دسترسی به حسابهایشان و انتقال پول یا پرداخت صورتحساب هایشان از آن استفاده می کنند.
