بخشی از مقاله
چکیده
یکی از مهمترین سازمان های بین المللی سازمان تجارت جهانی است که تاثیر تعیین کننده بر عملکرد اقتصاد جهان دارد.عضویت در این سازمان مجموعه ای از مسئولیت ها حقوق و امتیازات و تکالیف را برای اعضا ایجاد می کند این امر باعث شده است که 141 کشور دنیا و با در دست داشتن 90 درصدد بازرگانی جهان عضویت آن را بپذیرد. هر عضوی می بایست آن را به عنوان مجموعه ای از فرصت ها تعهدات و محدویت ها ی سرمایه گذاری صنعتی و مالی وسیاست های اقتصادی بپذیرد.اهمیت زیاد وتاثیر سازمان تجارت جهانی بر امور بین المللی بر جا می گذارد باعث شده که کشورهای صادر کننده نفت به ضرورت ورود نفت در معادلات و تعملات سازمان تجارت جهانی پی ببرند. در این مقاله ضمن تعریف نفش اوپک و تجارت جهانی و همچنین بررسی توافقنامه های سازمان تجارت جهانی و نفت ، به توصیف تاثیر شمول نفت
شیراز- تیرماه www.pendarconference.com 1393 مجری: شرکت علمی پژوهشی پندار اندیش رهپو
بر کشورهای عضو سازمان تجارت جهانی و همچنین فرصت ها و تهدیدات آن را بر اقتصاد کشورها بررسی می کنیم.
کلید واژه ها: سازمان تجارت جهانی، اپک، گات، نفت، اقتصاد
مقدمه
از آنجا که هیچ گونه فعالیتی در هیچ یک از عرصه های زندگی بدون استفاده از انرژی امکان پذیر نیست.بنابر این به سادگی می توان دریافت که اقتصاد جوامع بشری بدون وجود انرژی ناممکن بوده و از آنجا که نفت به عنوان یکی از منابع مهم تامین نیازهای جهانی به شمار می رود اقتصاد نفت نیز جنبه بین المللی پیدا کرده است.( اسفندیار،(1375
امروزه نفت نه تنها به عنوان یک عامل تععین کننده اقتصادی وصنعتی که یک عامل سیاسی وتامین امنیت ملی به حساب می آید. نفت قسمت اعظمی از تجارت را به خود اختصاص داده است.با این وجود مانند سایر کالا ها در تجارت مطرح است.اما با عضویت یافتن بیشتر کشورهای صادر کننده نفت در سازمان تجارت جهانی این کالا با جدیت بیشتری در این سازمان مطرح می شود. 2000)،( Great Britain
امضای موفقیت آمیز موافقتنامه دو جانبه اتحادیه اروپا با عربستان سعودی در سپتامبر 2003در فرآیند الحاق این کشور به سازمان تجارتجهانی و همچنین پیشرفت های حاصله در مذاکرات الحاق روسیه به این سازمان بیانگر این است که تجارت بین المللی نفت خام بیش از پیش تحت نظارت نظام تجاری چند جانبه قاعده مند قرار می گیرد. به موازات
شیراز- تیرماه www.pendarconference.com 1393 مجری: شرکت علمی پژوهشی پندار اندیش رهپو
این که تعداد بیشتری از کشورهای صادرکننده نفت به عضویت سازمان تجارتجهانی در می آیند این پرسش مطرح می گردد که این تغییرات چگونه بر نقش اوپک به عنوان یک مجمع بین الدولی بر قواعد حاکم بر عرضه نفت و قیمت آن در بازار جهانی مؤثر خواهد بود.در حال حاضر، اوپک و سازمان تجارتجهانی دو سازمان اقتصادی بین المللی برجسته هستند. سازمان تجارتجهانی با قواعد شدید و سخت خود و اوپک با دستکاری های مداوم خود بر روی قیمت نفت هریک دو نقش کاملاً متفاوتی را در صحنه اقتصاد جهانی ایفا می نمایند. نقش محوری دادن به اوپک جهت انجام مذاکرات در تهیه و تدارک نفت خام و نهایتاً قیمت گذاری آن و همچنین نقش سازمان تجارتجهانی در تنظیم قواعد
تجارت جهانی حاکم بر کلیه کالاهای تجاری موضوعات پیچیده حقوق بین الملل و سیاست های ناشی از آن را گسترش داده و پرسش هایی مانند اینکه آیا سازمان جهانی تجارت نقشی و اثری بر بخش نفت دارد؟ و یا اینکه آیا اوپک می تواند با سازمان جهانی تجارت همزیستی داشته باشد؟ آیا یک کشور می تواند از عضویت همزمان در دو سازمان رضایتمندی داشته باشد؟ مطرح می کند. اینها موضوعاتی است که در این مقاله تاحدودی به آنها پرداخته خواهد شد.( 2000،( Falautano
اوپک و سازمان تجارت جهانی
به نظر می رسد که این دو سازمان بسیار متفاوت از یکدیگر بوده و هیچ سازمانی مانند این دو وجود ندارد که این قدر از هم متفاوت باشند. سازمان تجارت جهانی یک سازمان چند جانبه بوده که هم اکنون دارای148 عضو می باشد(در حدود 26 کشور نیز در حال مذاکرات الحاق می باشند (و هر کشور دیگری آزاد می باشد که جهت الحاق شروع به انجام مذاکره نماید.
شیراز- تیرماه www.pendarconference.com 1393 مجری: شرکت علمی پژوهشی پندار اندیش رهپو
ولی اوپک یک سازمان بین المللی با 11 عضو از کشورهای صادرکننده نفت است و عضویت در آن برای کشورهای صادرکننده نفت که دارای منافع مشترک با اعضای دیگر می باشند، آزاد است.(2000 ، (Howard J
با این توضیح، می توان گفت که ، سازمان تجارت جهانی زمانی می باشد که بر بخش های مختلفی کنترل و نظارت دارد در حالی که اوپک به علت موقعیت خاص خود فقط بر روی یک محصول کنترل و نظارت دارد. بدین ترتیب این دو سازمان از بسیاری جهات با هم تفاوت دارند. به عنوان مثال، منطق وجودی ، سازمان تجارت جهانی رقراری تجارت آزاد بوده در حالیکه منطق وجودی اوپک به عنوان یک سازمان بین الدولی در دست داشتن قیمت ها بوده است .اهداف ، ابزار و مکانیزم های اجرایی (قضاوت های مبتنی بر قانون در مقابل فشارهای جمعی) متخذه توسط هریک متفاوت می باشد.سازمانتجارت جهانیبطور کلی درصدد رفع موانع تجاری از طریق تحریم اقدامات مختل کننده، استفاده از محدودیت های کمی بر واردات و صادرات بوده و در مقابل مشوق کاهش متقابل و حذف تعرفه های وارداتی است. در مقابل اوپک مخالف رقابت میاناعضا جهت بدست آوردن سهم بازار بوده و در پی تنظیم قیمت ها از طریق کنترل بر روی عرضه محصول است. این شیوه عملکرد برخی را بر آن داشته تا تصور کنند که اوپک مظهر یک کارتل هیدروکربن می باشد که در صحنه سیاست انرژیبین المللی دارای یک مفهوم منفی و تحقیرآمیز بوده است. در همین راستا کوشش های بسیاری علیه اوپک خصوصاً در ایالات متحده جهت مجبور کردن این سازمان و کشورهای عضو آن بر تعلیق کنترل رویه های مدیریتی در عرضه و قیمت گذاری نفت خام صورت گرفته است. این تلاش ها به دو شکل قضایی (پیگیری قانونی) و تقنینیوضع قانونمورد پیگیری بوده است.(1997 ،( Takatoshi Ito
شیراز- تیرماه www.pendarconference.com 1393 مجری: شرکت علمی پژوهشی پندار اندیش رهپو
نقش اوپک و سازمان جهانی تجارت
در بخش نفت خام
نفت خام از نظر ارزش و حجم بزرگترین محصول در تجارت بین الملل محسوب می گردد و نقش امنیت ملی آن هم در کشورهای تولید کننده (صادرکننده) نفت خام و هم در کشورهای وارد کننده (مصرف کننده) آن روشن است. ثبات سیاسی و حیات اقتصادی هر دو گروه کشورها و در مقابل آنها کل جامعه جهانی تا حدود زیادی بستگی به موجودیت و در دسترس بودن این کالای بین المللی دارد. ایجاد تعادل ظریف و دقیقی هرگز آسان نبوده است .هنگامی که کشورهای واردکننده نفت خام از ابزارهای متعددی از قبیل موافقتنامه های دو جانبه، چند جانبه و اشغالگری های اقتصادی و نظامی جهت کنترل منابع خویش استفاده کرده اند، کشورهای صادرکننده نیز تمام قدرت خود را تحت چتری به نام اوپک به منظور حمایت و ارتقای منافع مشترکشان جمعکردهاند.(حیدری،(1378
بسیاری معتقدند که از بین بردن اوپک یکی از اهداف مهم اشغال عراق توسط انگلیس و آمریکا بوده است .این اعتقاد با این موضوع که خروج عراق از اوپک مورد حمایت قرارگرفته تقویت شده است.ارتباط میان منافع متفاوت ناشی از نفت خام پیچیده بوده و نقش نظام تجاری چند جانبه در تجارت بین المللی فرآورد ه های نفتی همیشه واضح و روشن نبوده است. تجارت بین المللی نفت خام به دلیل اهمیت استراتژیک این کالادر اقتصاد جهانی، اغلب در یک چارچوب وسیع سیاسی خارج از قواعد و سیستم تجاری چند جانبه در گات مورد توجه بوده است..بنابر این اصولاً تجارت فرآورده های نفتی میان اعضای گات یا سازمان جهانی تجارت تحت کنترل نظام تجارت چند جانبه می باشد. با این وجود، علل و عوامل مختلفی بطور طبیعی تجارت فرآورده های نفتی را از نظام تجارت چند جانبه استثناء کرد که
شیراز- تیرماه www.pendarconference.com 1393 مجری: شرکت علمی پژوهشی پندار اندیش رهپو
مهمترین آن غیبت کشورهای صادرکننده نفت در میان اعضای اولیه گات بود که منجر به فقدان تعهدات آنها در خصوص آزادسازی تجارت این کالاها در گات و یا سازمان تجارت جهانی گردید. .( فاخری،(1386
فقدان منافع کشورهای صادرکننده نفت خام
در میان اعضای اولیه گات
هیچیک از کشورهای مهم کنونی صادرکننده نفت درگیر مذاکرات تأسیس سازمان بین المللی تجارت و جانشین آن یعنی گات در دهه 1940 نبودند. در واقع هنگامی که اوپک در 14 سپتامبر 1960 در بغداد تأسیس گردید هیچ کدام از 5 عضو مؤسس آن (کویت ، عراق، ایران، عربستان سعودی و ونزوئلا) از اعضای متعاهد گات نبودند. این وضعیت با افزایش اعضای اوپک تغییر پیدا کرد و 6 کشور از 11 عضو آن (اندونزی، نیجریه، کویت، ونزوئلا، قطر و امارات متحده عربی) از اعضای سازمان تجارت جهانی می باشند.
این بدان معنی است که از 18/30 میلیون بشکه تولید نفت خام روزانه در سال 2001 بیش از 9/15 میلیون بشکه در روز یا حدود 53درصد آن اختصاص به 5 کشوری دارد که از اعضای سازمان جهانی تجارت نمی باشند.
در خصوص سهم جهانی صادرات نفت خام، در حالیکه اوپک خودش 55 درصد آن را در دست دارد ، آن 5 کشوری که عضو سازمان جهانی تجارت نمی باشند 60 درصد سهم اوپک و یا به عبارت دیگر 33 درصد سهم بازار جهانی نفت را به خود اختصاص داده اند.(1998،( Karen A
شیراز- تیرماه www.pendarconference.com 1393 مجری: شرکت علمی پژوهشی پندار اندیش رهپو
توافقنامه های سازمان تجارت جهانی و نفت
-1توافقنامه عمومی در مورد یارانه ها و اقدامات جبرانی
-2توافقنامه ضد دامپینگ
-3توافقنامه در مورد موانع فنی در تجارت
-4توافقنامه در مورد تععین کشور مبدا
-5توافقنامه در مورد سرمایه گذاری تجارت
-6 توافقنامه خدمات در تجارت
-7 توافقنامه های بین المللی تاثیر گذار بر نفت
هدف این توافقنامه ها ایجاد یک نظام بین امللی برای تجارت جهانی و سرمایه گذاری است.هر دو توافقنامه های فوق باید برای کشورهای صادر کننده نفت مهم باشند زیرا کشور های عمده وارد کننده نفت( ایالات متحده و اتحادیه اروپا) و نیز چند کشور مهم تولید کننده نفت ( مکزیک و روسیه) را در بر می گیرد.
مذاکرات آینده در مورد نفت
شیراز- تیرماه www.pendarconference.com 1393 مجری: شرکت علمی پژوهشی پندار اندیش رهپو
تمام اصول مورد استفاده در تجارت خدمات باید براساس اصل بدون قید و شرط دولت های کامله الوداد باشد، مگر اینکه در حوزه موافقت نامه های اتحادیه های منطقه ای که موضوع اصل 5 موافقت نامه عمومی تجارت خدمات و یا موضوع زیان خاص موضوع بند 2 ماده 3 باشد. تعهدات تجارت در خدمات در یک زمینه را میتوان با تعهدات در خدمات یا کالای دیگر معاوضه کرد. در حال حاضر کشورهای در حال توسعه صادرکننده نفت در مورد خدمات میدان های نفتی تعهدی نداده اند ولی ممکن است در مذاکرات الحاق در آینده از آنها درخواست گردد.
برای اطلاع از محتوای مذاکرات آینده سازمان تجارت جهانی در مورد انرژی و نفت به خصوص می توان برخورد با این موضوع را در موافقت نامه های منطقه ای مورد بررسی قرار داد. در اکثر موارد دیدگاه های موافقت نامه های منطقه ای در موافقت نامه های چند جانبه هم دیده می شود. در اینجاسه موافقت نامه منطقه که با توجه به ترکیب اعضای آن برای مساله نفت اهمیت ویژه ای قائل هستند اشاره می شود این موافقت نامه ها، موافقت نامه ها، موافقت نامه تجارت آزاد آمریکای شمالی نفتا، معاهده منشور انرژیو شورای همکاری اقتصادی آسیا، پاسیفیک اپکهستند .بخش انرژی نفتا اصول گات را طوری تفسیر می کند تا بتوان تعهدات جدیدی ایجاد کند .این موافقت نامه بعضی از تعهدات گات را سخت تر از گذشته تفسیر می کند و حتی در مواردی مانند حقوق و مالیات صادراتی و محدودیت های صادرات چیزی بر آن افزوده است .یکی از نتایج این دیدگاه محدود کردن توانایی طرف های تجاری نفتا در استفاده از سیستم دو قیمتی به منظور ایجاد تنوع در بخش نفت (پتروشیمی) می باشد. همچنین بخش انرژی بازگشت به استثنائات گات را که برای کشورهای صادرکننده نفت بسیار مهم است، محدود کرده است.(2003 ،(Irish M
شیراز- تیرماه www.pendarconference.com 1393 مجری: شرکت علمی پژوهشی پندار اندیش رهپو
معاهده منشور انرژی نظامی برای سرمایه گذاری، تجارت و ترانزیت بخش انرژی ارایه می دهد که شامل جامعه اروپا، اروپای شرقی و مرکزی، روسیه، کشورهای سابق شوروی، استرالیا و ژاپن است. ریشه ایجاد این معاهده از منشور انرژی اروپا است که بعد از سقوط شوروی در سال 1991 برای ایجاد بازار کارای انرژی در اروپا به وجود آمد. این سازمان از خیلی جهات شبیه نفتاست با این تفاوت که همه اعضای آن عضو سازمان جهانی تجارت نیستند. قوانین هر دو اتحادیه ناشی از قوانین گات است ولی هر کدام تعبیر جداگانه ای از آن دارند.
برای اعضای معاهده منشور انرژی که عضو گات هستند اصول گات بر قوانین دیگر برتری دارد. توافق بر سر اصول حاکم بر سرمایه گذاری در بخش انرژی یکی از اهداف مهم دولت های غربی در مذاکرات معاهده نامبرده است. مراحل قبل و بعد از سرمایه گذاری دراین نظام باید تابع اصول دولت های کامله الوداد و رفتار ملی باشد
. معاهده منشورانرژی برخلاف نفتا یک ماده خاص در مورد حاکمیت منابع انرژی دارد که با ماده حمایت از سرمایه گذاری خارجی تعادل ایجاد می کند. این معاهده بر حق کشورها در اداره منابع انرژی خود تاکید دارد. این قوانین در هر دو اتحادیه سهمی در مورد حفاظت محیط زیست دارند.
( World Trade Organisation 2003)
سومین موافقت نامه منطقه ای شورای همکاری اقتصادی حوزه آسیا پاسیفیک است که در سال 1990 ایجاد شده است. سیاست های این شورا توسط گروه کاری انرژی اتخاذ می شود و توسط وزارت بازرگانی یا انرژی کشورهای عضو تایید می شود. ایالات متحده خواهان انجام مذاکرات منطقه ای و چند جانبه که بر تجارت کالا و خدمات مربوط به
شیراز- تیرماه www.pendarconference.com 1393 مجری: شرکت علمی پژوهشی پندار اندیش رهپو
انرژی اثر دارد، می باشد. اهداف این کشوردر این مذاکرات ترکیبی از سیاست ملی (توسعه صادرات و دسترسی به مواد اولیه)، امنیت ایالات متحده به علت اختلافی که با بعضی از کشورهای صادرکننده نفت دارد نیاز به امنیت در تامین واردات نفت خود دارد و حفظ محیط زیست است. از این جهت آمریکا سعی دارد حاکمیت خود را در محدودیت بر واردات به بهانه امنیت و حفظ محیط زیست اعمال کند و در همان حال صادرات کالاهای مربوط به انرژی، خدمات و سرمایه را افزایش دهد .سیاست آمریکا در مورد تجارت انرژی همیشه با توجه به اهداف اقتصادی وامنیتی آن کشور تنظیم شده است. به علت نقش خاص انرژی در امنیت این کشور، بخش انرژی در الحاق به سیستم جهانی تجارت مقاومت دارد. امنیت انرژی برای آمریکا در موارد زیر اهمیت دارد.
1؛احتیاج به دسترسی مطمئن به نفت که یک کالای حیاتی و استراتژیک است.
-2 وجود حربه نفت در دست کشورهای صادرکننده نفت
-3ثروت نفت به طور بالقوه می تواند به دولت های متخاصم آمریکا قدرت بدهد.
اثر شمول نفت بر کشورهای عضو سازمان تجارت جهانی
