بخشی از مقاله
مقدمه
بعد از جنگ جهانی دوم، سازمانهای منطقهای نه تنها بهمنظور پیشبرد اهـداف اقتصـادی بلکه بهمنظور ایجاد امنیت و صلح جهانی در میان اکثر کشورهای جهان شکل گرفت. بـرای این منظور ابتدا وزیران امـور خارجـه سـپس سـران کشـورهای ایـران، پاکسـتان و ترکیـه در تیرماه سـال ١٣٤٣ (١٩٦٤م) در آنکـارا گـرد هـم آمـده و کنفـرانس عـالی تشـکیل دادنـد و متعاقــب آن همکــاریهــای مشــترک را تحــت عنــوان »همکــاری عمــران منطقــهای« آغــاز نمودند١. با شروع جنگ تحمیلـی و محاصـره اقتصـادی ایـران توسـط کشـورهای غربـی بـه خصوص آمریکا، سازمان همکاری عمران منطقـهای در نهـم بهمـنمـاه ١٣٦٢ (١٩٨٣م) نـام خود را تغییر داد و با نام جدید »سازمان همکاریهای اقتصادی« فعالیت خود را دوباره آغاز نمود٢.
بــا فروپاشــی شــوروی و ظهــور جمهــوریهــای تــازه اســتقلال یافتــه، ضــرورت توســعه همکــاریهــای منطقــهای قــوت گرفــت. کشــورهای آســیای مرکــزی ماننــد: ترکمنســتان، قرقیزســتان، ازبکســتان، قزاقســتان، تاجیکســتان و جمهــوری آذربایجــان و همچنــین دولــت افغانستان در سال ١٣٧٢ (١٩٩٢م) به اکو ملحق شدند. در حـال حاضـر، اکـو در بخـشهـای حمل و نقل، ارتباطات، تجارت و انرﮊی فعالیـت مسـتمر دارد ولـی در زمینـه اقـلام و گـروه محصولات کشاورزی بین اعضا امکان تجارت وجود نـدارد. هـدف در ایـن مقالـه، بررسـی امکان تجارت محصولات کشاورزی در درون منطقه اکو میباشد. بنابراین طبقهبندی اقـلام گوناگون محصولات کشاورزی برحسب نوع واردات و صادرات آن حائز اهمیت اسـت تـا بتوان امکان تجارت محصولات کشاورزی را بین اعضای آن تعیین نمود. روش مطالعه ایـن است که ترازنامه کالایی غذایی هر کشور عضو را انتخاب کرده و ارقـام مربـوط بـه تولیـد، صادرات و واردات اقلام مختلف محصولات کشاورزی را بهطور متوسط طـی دوره زمـانی ٩٩‐١٩٩٥ استخراج و مورد تجزیه و تحلیل قرار دهیم. از این تجزیه و تحلیل رابطهای را بـه صورت نظری ارائه میدهیم که در آن سهم واردات و صـادرات در تولیـد مـیتوانـد عامـل
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. RCD
2. ECO
801 پژوهشنامه بازرگانی
تعیینکنندهای برای سهم مصرف در تولید باشد. به کمـک ایـن رابطـه یـک قلـم از کـالای کشاورزی برای یک کشور عضـو را از شـش جنبـه مختلـف مـیتـوان در نظـر گرفـت اولاﹰ امکان دارد صادرات آن کالا بیشتر از واردات در تجارت بازرگانی باشد و در نتیجـه رابطـه تجاری کشور عضو در مورد آن کالا مثبت بوده ومازاد تجاری خواهد داشـت. ثانیـاﹰ امکـان دارد واردات آن کالا از صادرات بیشتر باشد و در نتیجه رابطه تجاری کشور منفی شده وبـا کسری همراه خواهد بود. در این حالت باید مشخص کرد که کالای وارداتی قابلیـت تولیـد داخلی را داشـته و یـا اینکـه کشـور عضـو بـه علـت عـدم تولیـد داخلـی بـه واردات متوسـل میشود. ثالثاﹰ امکان دارد کشورهای عضو اکو تعادل تجاری در رابطه بازرگانی داشته باشـند در نتیجه واردات آن کالا با صادرات برابر خواهد شد. رابعاﹰ امکـان دارد کشـور عضـو اکـو کالای مزبور را در داخل بهمنظور مصرف داخلی تولید کرده و در نتیجه صـدور آن مقـرون بــه صــرفه نباشــد. خامســاﹰ امکــان دارد کــالای مزبــور ناشــناخته باشــد زیــرا مشخصــات و ویژگیهای کالا در ترازنامه منعکس نشده است. سادساﹰ امکان دارد کالا در ترازنامه حـذف شده باشد و در نتیجه خود ترازنامه در کشور عضو بـهطـور کامـل تنظـیم و تکمیـل نشـده و ناقص باشد. این مقاله بهصورت زیـر سـازمانبنـدی شـده اسـت: ابتـدا در قسـمت اول مبـانی نظری را طراحی کردیم سپس در قسمت دوم وضعیت تجاری اقلام گوناگون کشاورزی را درون اکــو بــهوســیله ترازنامــه کــالایی مــورد بررســی قــرار دادیــم. توزیــع تعــداد کالاهــای کشاورزی در سطح هر عضو و در سطح کل اکو در قسمت سوم آورده شده است. قسـمت چهارم را به بررسی امکان توسعه تجـارت محصـولات کشـاورزی در بـین اعضـا اختصـاص داده و سرانجام نتیجهگیری مقاله در قسمت آخر آورده شده است.
١. مبانی نظری
در تراز نامه کالایی و غـذایی در بخـش کشـاورزی تعـادل اقتصـادی در سـطح اقـلام و گروه محصولات کشاورزی برقرار میباشد. تعـادل مزبـور بـه صـورت تسـاوی بـین عرضـه داخلی و تقاضای مصرف داخلی است. مقـدار تقاضـای مصـرفی کـالای i را در زمـان t بـا Cijt نشان داده که متعلق به گروه j میباشد و عرضه داخلی همان کـالا را در زمـان t بـا Sijt
بررسی امکان تجارت محصولات کشاورزی در بین اعضای اکو 109
نمایش داده که بهصورت زیر مینویسیم:
(١) Sijt Yijt ∆Iijt Mijt − Xijt
که در آن تولید را با Yijt، تغییر در موجودی ذخیـره را بـا ∆Iijt ، واردات را بـا Mijt
و صادرات آن را Xijt نشان میدهیم. اگر موجودی ذخیره انبار تغییر نکند در این صورت
∆Iijt مساوی صفر شده و تحت این شرایط تعادل عرضه و تقاضای داخلـی بـا اسـتفاده از
رابطه (١) بهصورت زیر خلاصه خواهد شد:
(٢) Cijt Sijt Yijt Mijt − Xijt
طرفین رابطه (٢) را بر Yijt تقسیم کرده و نتیجه را بهصورت زیر مینویسیم:
(٣) Xijt − Mijt 1− Cijt
Yijt Yijt
اگر کالای i صرفاﹰ بهمنظور صـادرات تولیـد شـود آن را توسـط Xijt مـیتـوان مـورد
Yijt
بررسی قرار داد. بهعنوان مثال هر اندازه نسـبت مزبـور بـه عـدد ١٠٠ نزدیکتـر باشـد در ایـن صورت کالای i بیشتر جنبه صادراتی داشته و تولید آن به خاطر صادرات انجـام مـیگیـرد.
ولی اگر نسبت مزبور ٢٠ درصد تولید باشـد در ایـن صـورت ٨٠ درصـد مـازاد بـر مصـرف
داخلی جهت صادرات اختصاص مییابد. از طرف دیگر، وقتـی کـه نسـبت Mijt رقـم ٨٠
Yijt
درصد باشد در این صورت جهت تأمین مصرف داخلی، واردات کـالای i بیشـتر مـیباشـد.
ولی اگر نسبت مزبور ٢٠ درصد باشد در این صورت کشور واردکننـده مـیتوانـد بـهسـمت خودکفایی میل نماید.
نوع کالای مبادلهای را میتوان با بررسی ارتباط بین تولید، صادرات و واردات آن مشخص کرد:
١ـ ممکن است در یک کشور عضو اکو تولید داخلی یک کالا نتوانـد تکـافوی نیــاز داخلــی را بکنــد و از ایــن رو کشــور بخشــی از آن را هــر ســال وارد مینماید. در این حالت کالا قابلیـت تولیـد در داخـل را داشـته و واردات آن
Yijt
بزرگتر باشد در این صـورت کـالای i بـهعنـوان کـالای مبادلـهای وارداتـی قلمداد میشود و میتوان آن را بهصورت زیر نوشت:
Cijt
011 پژوهشنامه بازرگانی
بـیش از صـادرات مـیباشــد کـه بـهصـورت Yijt 0 وMijt Xijt خلاصــه خواهد شد. بنابراین با مقایسـه تولیـد و مصـرف داخلـی و بـا در نظـر گـرفتن
رابطه (٣) میتوان وارداتی بودن کالا را تعیین کرد. اگر نسبت از یـک
(٤) 1
رابطه فوق را بهصورت دیگری در زیر مینویسیم:
Cijt
Yijt
(٥) −1 0 Cijt
Yijt
رابطه (٣) را در رابطـه (٥) قـرار داده و نتیجـه نهـایی را بـهصـورت زیـر خلاصـه
میکنیم:
(٦) 0 − (Xijt − Mijt ) −1 Cijt
Yijt Yijt
این رابطه نشان میدهد وقتی که یکی از اعضای اکو کالای i را تولید میکنـد و بخشی از آن را در داخل مصرف کرده و بخش دیگر را صادر میکنـد ولـی به علت مصرف زیاد داخلی، واردات آن افزایش مییابد در نتیجه با کسـری تجاری مواجه میشود. بنابراین کالای i را کالای مبادلهای وارداتی مینامنـد که در حساب جاری کشور عضو، دارای کسری تجاری میباشد.
امکان دارد یکی از اعضای اکو بهعلت عدم امکان تولید داخلی و شرایط جـوی نامناسب نتواند کالای i را در داخل تولید کرده و در نتیجه برای رفـع نیـاز و تأمین مصرف داخلـی، آن کـالا را وارد مـیکنـد. تحـت ایـن شـرایط تولیـد داخلــــی صــــفر شــــده و واردات مثبــــت مــــیشــــود کــــه بــــهصــــورت
Yijt 0 و Mijt 0 نوشته خواهد شد.
Yijt
بررسی امکان تجارت محصولات کشاورزی در بین اعضای اکو 111
٢ـ محصول کشـاورزی i را محصـول مبادلـهای صـادراتی مـینامنـد کـه اولاﹰ در
داخل کشور عضو به اندازه قابل توجهی تولید شده باشد کـه در ایـن حالـت
Yijt 0 خواهد شد. ثانیاﹰ در صدور آن، کشور عضو تخصص کامل داشـته
باشد. ثالثاﹰ نسبت Cijt از یک کوچکتر باشد در این حالت مصرف کمتر از
Yijt
تولید شده و مازاد بر مصرف، جهت صادرات اختصاص مییابد. تحـت ایـن
شرایط میتوان رابطه زیر را نوشت:
(٧) 1 Cijt
Yijt
رابطه (٧) را بهصورت دیگری در زیر مینویسیم:
(٨) −1 0 Cijt
Yijt
رابطه (٨) را در رابطـه (٣) قـرار داده و نتیجـه نهـایی را بـهصـورت زیـر خلاصـه
میکنیم:
(٩) 0 − (Xijt − Mijt ) −1 Cijt
Yijt Yijt
بر طبق رابطه (٩) هر اندازه سهم صادرات در تولید داخلی افزایش یابد در این صـورت، توسعه تولید داخلـی تـابعی از توسـعه صـادرات خواهـد شـد و بنـابراین کـالای i را کـالای مبادلهای صادراتی مینامند که در حساب جاری، مازاد تجاری را نشان میدهد.
٣‐ امکــان دارد یــک کشــور عضــو اکــو در تولیــد و مصــرف کــالای i شــرایط خودکفایی داشته باشد در این صورت میتوان گفت اولاﹰ کالای i در داخـل تولید میشود. ثانیاﹰ در حساب بازرگـانی تعـادل تجـاری دارد. ثالثـاﹰ Cijt بـه
برابر با یک خواهد شد که آن را بهصورت زیر میتوان نوشت:
(١٠)
211 پژوهشنامه بازرگانی
Cijt
1
Yijt
رابطه (١٠) را در رابطه (٣) جایگزین نموده و در نتیجه خواهیم داشت:
(١١)
0 − (Xijt − Mijt ) −1 Cijt
Yijt Yijt
٤ـ امکان دارد کالای i جزو کالای غیرمبادله ای قلمداد شود. در این صورت اولاﹰ به خاطر مصرف داخلی تولید میشود. ثانیاﹰ صادرات و وارداتی نخواهد شد.
٥ـ امکان دارد کالای i در ترازنامه کـالایی و غـذایی کشـورهای عضـو موجـود باشد ولی هیچگونه اطلاعاتی درباره عناصر تشکیلدهنده عرضـه و تقاضـای داخلی در مـورد آن درج نشـده باشـد کـه تحـت ایـن شـرایط آن را کـالای ناشناخته مینامیم.
٦ـ اگر نام کالای i در ترازنامه کـالایی و غـذایی کشـورهای عضـو اکـو حـذف شده باشد. آن را کالای حذف شده مینامیم. چـون در برخـی از کشـورهای عضو ترازنامه کالایی و غذایی سالیانه بهطور ناقص تنظیم میشـود از ایـن رو تعدادی از اقلام محصولات کشاورزی نادیده گرفته میشود، در نتیجه راجع به توسعه تولید و امکان تجارت آنها نمیتوان مطالعهای انجام داد.
بهطور خلاصه، اقلام محصولات کشاورزی در هر کشـور عضـو در یکـی از ایـن شـش گروه قرار میگیرد که برای بررسی توسعه تجارت بین اعضای اکو هـر قلـم از محصـولات کشاورزی را از شش جنبه مورد توجه قرار خواهیم داد.
٢. توزیع کالاهای کشاورزی اکو
برای بررسی وضعیت تجاری اقلام گوناگون محصـولات کشـاورزی هـر عضـو بـهطـور جداگانه و نیز بین اعضای اکو، میزان واردات، صادرات و تولیـد را در طـول سـالهای ١٩٩٥
بررسی امکان تجارت محصولات کشاورزی در بین اعضای اکو 113
الی ١٩٩٩ از دادههای آماری FAO جمعآوری کرده و میزان متوسط آنها بـرای کشـورهای افغانستان، آذربایجان، ایران، قزاقستان، قرقیزستان، پاکستان، تاجیکستان، ترکیه، ترکمنسـتان و ازبکستان محاسبه شده است. کالاهای کشاورزی از لحاظ کسری، مازاد و تعـادل تجـاری طبقهبندی شده و کالاهایی که بهمنظور مصرف داخلی تولید میشوند بـه آنهـا افـزوده شـده است. کالاهای وارداتی برحسب قابلیت و عـدم قابلیـت تولیـد داخلـی از همـدیگر تفکیـک شده و در جداول شماره (١) و (٢) بهترتیب درج گردیدهاند. کالاهـای صـادراتی بـا داشـتن مازاد تجاری برحسـب میـزان صـادرات و سـهم آن در تولیـد داخلـی در جـدول (٣) آورده شدهاند. در جدول (٤) میزان تولید اقلام کالای کشـاورزی کـه در تجـارت خـارجی دارای تعادل تجاری میباشند نشان داده شده است. میزان تولیـد کالاهـایی کـه بـهمنظـور مصـرف داخلی تولید مـیشـوند در جـدول (٥) توزیـع شـدهانـد. بـا اسـتفاده از ایـن جـداول، توزیـع کالاهای کشاورزی از لحاظ وارداتی و صادراتی برای اعضای اکـو مشـخص شـده و مـورد بررسی قرار خواهد گرفت.
