بخشی از مقاله
وب درمانی و کتاب درمانی
چکیده
این مقاله به بررسی اجمالی کتاب درمانی ، وب درمانی و اهمیت مطالعه کتاب و منابع وب در درمان مشکلات جسمی، روحی و روانی می پردازد. این مقاله پیشنهاد می کند که وب درمانی به عنوان جایگزین یا مکمل کتاب درمانی و سایر فنون روان درمانی به کار گرفته شود.
کلیدواژه: روان درمانی، کتاب درمانی، کتاب، اینترنت درمانی، وب درمانی، وب، کتابخانه بیمارستانی
کتاب درمانی
کتاب درمانی به عنوان برابرنهاده واژه Bibliotherapy انتخاب شده است. واژه Bibliotherapy از دو واژه Biblio به معنای كتاب و Therapy به معنای درمان و شفا مشتق شده است و قدمتی چون تاریخ کتاب دارد. کتاب درمانی به مفهوم امروزی در قرن 19 و 20 شکل گرفته است. البته واژه کتاب درمانی نخستین بار توسط ساموئل کروترز در سال 1916 به کار گرفته شد. کتاب درمانی یعنی استفاده از کتاب و مواد خواندنی سودمند به منظور حل مشکلات جسمی، روحی و روانی.
کتاب درمانی یعنی استفاده از مواد خواندنی برگزیده به عنوان مکمل درمان در پزشکی و روانشناسی بالینی و نیز راهنمایی در حل مشکلات شخصی به وسیله مطالعه هدفدار. امروزه در کشورهای پیشرفته کتاب درمانی به وفور و به طور مؤثری در محیط های اجتماعی همچون بیمارستان ها، مدارس، زندان ها، دارالتأدیب ها، ندامتگاه ها، مراکز بازپروری و مراکز مشاوره برای درمان اختلالات شایع روانی نظیر افسردگی استفاده می شود (بلوچ زراعتکار، 1383).
از دهه 1950 با تأسیس کتابخانه های بیمارستانی در بیمارستان ها و مراکز درمانی در ایالات متحده آمریکا و برخی از کشورهای اروپای غربی، کتابداران کتابخانه های بیمارستانی با مشاوره روانشناسان، روانپزشکان و روانکاوان کتاب هایی امیدبخش و نشاط آور را در اختیار بیماران مختلف قرار می دهند تا امید به زندگی آنها را افزایش داده و روند درمان جسمی و روحی آنها را بهبود بخشند.
کتابداران کتابخانه های بیمارستانی با گردآوری مجموعه ای از کتاب ها و خواندنی های مفید برای بیماران و فراهم کردن امکان دسترسی آسان به واسطه گرداندن کتاب های متنوع بر روی کتاب بر یا چرخ کتاب در تمام بخش ها و اتاق های بیمارستان موجب می شوند که بیماران با خواندن این کتاب ها احساس آرامش و لذت پیدا کرده، سرگرم شوند و دردهای جسمانی و روانی آنها تسکین یابد. در کتاب درمانی معمولاً از کتاب‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های خواندنی، رمان، داستان و قصه استفاده می‌شود. در واقع، داستان، ابزاری برای کمک به کودکان، نوجوانان، بیماران و سایر افراد برای مقابله با مشکلات جسمی، روحی و روانی خود است. بسیاری از روانشناسان و روانپزشکان خواندن کتاب را به عنوان بخشی از فرایند درمان بیمار توصیه می کنند.
وب درمانی
امروزه منابع موجود در وب به منظور درمان و رشد فکری و شخصی مورد استفاده قرار می گیرند. هدف وب درمانی به کارگیری منابع موجود در وب برای حفظ سلامت روانی، تندرستی و سلامتی است.
وب درمانی به عنوان برابرنهاده واژه Webotherapy انتخاب شده است. واژه Webotherapy از دو واژه Web به معنای وب و Therapy به معنای درمان و شفا مشتق شده است (نوروزی، 2006). واژه انگلیسی Webotherapy نخستین بار توسط نوروزی (2006) در یادداشت سردبیر مجله وب شناسی به کار برده شده است. وب درمانی یعنی مطالعه منابع الکترونیکی موجود در وب به منظور ارتقای سطح دانش، حل مشکلات و مسائل جسمی، روحی و روانی. قابل ذکر است که ایده وب درمانی بر گرفته از کتاب درمانی است. منابع موجود در وب (اعم از صفحه های وب، وبنوشت ها ، مجله های دسترسی آزاد ، کتاب های الکترونیکی ، روزنامه های الکترونیکی و غیره) می توانند به حل مشکلات افراد کمک کنند. مطالعه مواد خواندنی موجود در وب می تواند بهبودبخش و آرام بخش مشکلات فردی باشد. استفاده از خواندنی های گزینشی و متناسب با مشکلات و سن افراد به منظور حفظ سلامت و بهداشت روانی نوعی وب درمانی است. بدون شک مطالعه خواندنی های سودمند و مناسب برای روان آدمی مفید است. وب درمانی نوعی خودیاری است که افراد با مطالعه و راهنمایی گرفتن از منابع ارزشمند موجود در وب مشکلات عاطفی، روانی یا جسمانی خود را برطرف کرده و یا ناراحتی های خود را تسکین می بخشند.
همان طور که تغذیه جسم جزو مهمترین مسائل روزمره است، مطالعه نیز ضروری است. در واقع، مطالعه غذای روح است. مهم این نیست که این غذای روح در کتابخانه سنتی یافت می شود یا در محیط وب. مهم آن است که فرد بتواند اطلاعات مورد نیاز خود را در کوتاه ترین زمان ممکن به دست آورد. به عبارت دیگر، مهم اطلاعات هستند و نه قالب ارائه آنها. البته باید بین محتوای منابع و اهداف درمانی تناسب وجود داشته باشد. آنچه بر اهمیت وب درمانی می‌افزاید این واقعیت است که اینترنت و وب امروزه جزو مکمل‌های روان درمانی و کتاب-درمانی بوده و پژوهش های انجام شده توسط پژوهشگران غربی بر اهمیت آثار درمانی وب اشاره دارند. از جمله مزایای عمده وب درمانی، سهولت دسترسی به وب، گستردگی آن و عدم تعلق به یک رویکرد درمانی خاص است. در واقع، هر رویکرد روان درمانی می‌تواند از روش وب درمانی استفاده کرده و قواعد روانشناختی خود را تحت عنوان وب درمانی به مراجعان ارائه نماید. وب می تواند به تغذیه روحی و تأمین بهداشت روانی افراد فارغ از جنس، سن و مذهب کمک کند و حائز اهمیت زیادی است. وب درمانی می‌تواند به تداوم روند روان درمانی و کتاب درمانی در خارج از محیط کلینیک و بدون نیاز به حضور مداوم درمانگر یا مشاور کمک کند.
در غرب امروزه از وب درمانی و اینترنت درمانی به عنوان یکی از مؤثرترین روش ها برای درمان ناسازگاری ها و پریشانی های روانی، افسردگی، پرخاشگری، پیشگیری از اختلالات عاطفی، کاهش انحرافات اخلاقی و اجتماعی استفاده می شود. به دیگر سخن، وب درمانی می-تواند از ساده ترین و مؤثرترین روش ها برای درمان بسیاری از پریشانی های روانی باشد و حتی می توان از وب درمانی برای ایجاد انگیزه و تغییر نگرش افراد و تقویت احساس اعتماد به نفس، خودشناسی و عزت نفس آنان بهره گرفت.
وب درمانی در مورد افراد از سنین مختلف کاربردهای گسترده ای دارد و می تواند برای برقراری تندرستی، بهداشت و سلامت روانی افراد به کار رود. همچنین در مورد افرادی که در شرایطی چون افسردگی، عاشقان دل شکسته، دوری از وطن، بزهکاری، ناسازگاری اجتماعی، پرخاشگری، ضعف اعتماد به نفس، انواع ترس، ترس از جامعه، ترس از سخنرانی در برابر جمع، ناراحتی قلبی، الکلیسم، اعتیاد، سوء استفاده کنندگان مواد مخدر، افراد دچار ناتوانی یادگیری، خانواده های مبتلا به بدکاری، افراد سالخورده، افراد دچار مشکلات جسمانی، اندوه، بازماندگان اموات، افراد مورد خشونت قرار گرفته، افراد مورد سوءاستفاده جنسی قرار گرفته، بچه های طلاق و بی سرپرست قرار دارند می توان از وب درمانی استفاده کرد.
اهداف و فواید وب درمانی
وب درمانی می تواند ناجی بسیاری از افراد برای رهایی از مشکلات شخصی باشد. مهمترین مزایای وب درمانی عبارتند از:
- توسعه خودشناسی و دیگرشناسی
- افزایش بهداشت روانی و سلامت روحی
- ایجاد اعتماد به نفس و افزایش عزت نفس
- افزایش میزان احترام به خویشتن و دیگران
- بهبود آگاهی افراد نسبت به مشکلات یا بیماری خود
- کاهش انزوای اجتماعی افراد
- تقویت مهارت های برقراری ارتباط و روابط اجتماعی با سایر افراد
- افزایش آگاهی و بینش واقعی افراد و وسعت ذهن
- کاهش مشکلات عاطفی و تنش های روانی
- تخلیه هیجان ها و احساس های منفی
- تحول فکری از طریق تأمل و تفکر درباره رفتارها و نگرش ها
- برطرف كردن مشكلات ارتباطی بین افراد خانواده
- بالا بردن قدرت رویارویی فرد با مشکلات
پیشینه پژوهش در ایران
در کشورهای غربی صدها مقاله و کتاب در مورد کتاب درمانی نگاشته شده است که در اینجا مجال ذکر آنها نیست و هدف این مقاله از طرح مباحث کتاب درمانی ارائه مقدماتی برای بیان مبحث وب درمانی است. مبحث کتاب درمانی در ادبیات علمی ایران مهجور مانده است. تعداد کتاب ها و مقاله هایی که در مورد این موضوع نگاشته شده است بیانگر پایین بودن سطح توجه جامعه ایران (اعم از پزشکان، روانشناسان، روانپزشکان، روانکاوان و کتابداران) به کتاب به عنوان یک ابزار درمان است. در این جا به برخی از پژوهش های پیشین اشاره می شود.
دکتر مصطفی تبریزی (1374) به عنوان یکی از پیشگامان در مقاله ای با عنوان "کتاب-درمانی" به بحث تاریخچه و اهداف کتاب درمانی پرداخته و می نویسد "کتاب درمانی در کشور ما برای اولین بار در یک سمینار علمی مطرح می شود". قابل ذکر است که دکتر تبریزی در سال 1372 نیز کتابی با عنوان "کتاب درمانی" به رشته تحریر در آورده است. در نتیجه، شاید بتوان گفت که وی یکی از پیشگامان "کتاب درمانی" در حوزه روانشناسی در ایران است. عمادخراسانی (1379) نیز در کتاب خود اشاره ای به کتاب درمانی نموده است. عباس آریا و مصطفی تبریزی (1382) نیز کتابی با عنوان "کتاب درمانی" به رشته تحریر در آورده اند.
امین دهقان و پریرخ (1382) در پژوهشی با عنوان " تحلیل محتوای کتاب های داستانی مناسب کودکان در گروه سنی ب با رویکرد کتاب درمانی" به تحلیل داستان های مناسب کودکان و سنجش میزان تأثیر آنها در کاهش یا حل چهار مشکل روانشناختی پرخاشگری، اعتماد به نفس پایین، ترس و اندوه پرداخته اند. یافته های پژوهش آنها نشان می دهند سهم داستان های تألیف و ترجمه شده به طور مساوی 230 عنوان، داستان های واقعی 76 و داستان-های غیرواقعی 384 عنوان است. در مورد مشخصه های دیگر مانند نویسنده، ناشر و سال نشر، پراکندگی زیادی در جامعه وجود دارد. نتایج این پژوهش همچنین نشان می دهد که داستان های مناسب کودکان در بیشتر موارد با هدف کاهش یا درمان مشکلات روانشناختی نوشته نمی شوند و به نظر می رسد رشد و شکوفایی استعدادها، آموزش و سرگرمی بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. از مجموع 460 داستان مناسب این پژوهش، 14 درصد از داستان ها برای تقویت اعتماد به نفس، 8 درصد برای کاهش پرخاشگری، در حدود 8 درصد برای کاهش ترس و 4 درصد برای کاهش اندوه کودکان می توانند مورد استفاده قرار گیرند.
