بخشی از مقاله
تحلیل الگوی استقرار کاربری درمانی در منطقه1 شهرداری مشهد به منظور ساماندهی بهینه خدمات درمانی
چکیده
موقعیت تاسیسات شهری باید به نسبت سطح زمینی که به نسبت کارکرد و برحسب موقعیت مکانی- محلهه
ناحیه شهری منطقه شهری برای آنها در نظر گرفته شده معین باشد. در حال حاضر منطقه1 شهرداری مشههد بهه علت تراکم باالی کاربری درمانی در مقیاس شهر و فراشهر با مشکالت ترافیکی و زیسهت محیطهی ناشهی از ایهن تراکم روبروست. لذا به نظر میرسد بررسی نحوه مکان گزینی مراکز درمهانی موجهود بها توجهه بهه سهرانه هها و معیارهای مکان یابی جهت دستیابی به راه حلهای منطقی جهت کاهش مشکالت موجود گهامی مهو ر در برنامهه ریزی آتی خواهد بود. بر این اساس این مقاله به بررسی وضعیت فعلهی مراکهز درمهانی ایهن منطقهه در سهطو
خدمات رسانی محله ای ناحیه ای منطقه ای و شهر با سرانه های پیشنهادی در طر تفضیلی میپردازد همچنین
نحوه استقرار مکانی مراکز درمانی بها اسهتفاده از نهرف افهزار Arc Gis و مهدلههای تحلیهل مکهانی Spatial
analyis و چند ضلعیهای تیسن Thiesen در سطو خدماتی مورد تجزیه و تحلیل قرار میگیرد. این پژوهش
از نوع کاربردی و روش توصیفی - تحلیلی است. داده ها به صورت کتابخانه ای و میدانی از سازمانهای مربوطهه
جمع آوری گردیده است. بر اساس نتایج پژوهش سرانه درمانی موجود در اکثر محالت نواحی و منطقه کمتهر از
سرانه پیشنهادی در طر تفضیلی است. این منطقه در سطح شههر از سهرانه بهاالی درمهانی نسهبت بهه کهل شههر
برخوردار میباشد. همچنین توزیع و پراکنش این کاربری در سطو خدماتی نا متعهادل و بهدون توجهه بهه شهعاع
دسترسی مناسب مراکز درمانی صورت گرفته است. سطح و سرانه پایین درمانی در سطو محله ناحیهه و منطقهه
ناشی از عدف تعادل در نظاف عملکردی و خدمات رسانی در این منطقه است. سرانه باالی درمهانی در سهطح شههر باعث افزایش سفرهای درمانی و شدت مشکالت ترافیکی و زیست محیطی در این منطقه شده است.
واژههای کلیدی: مکان یابی کاربری درمانی منطقه1 شهرداری مشهد سطو خدماتی شعاع دسترسی
1استادیار دانشگاه پیام نور مشهد 2دانشجوی کارشناسی ارشد برنامه ریزی شهری- دبیر آموزش و پرورش ناحیه 2 مشهد
3دانشجوی کارشناسی ارشد- کارشناس مرکز بهداشت شماره 5 مشهد
-1مقدمه و بیان مساله
بدون تردید عمده ترین ا ر رشد شتابان شهرنشینی و رشد بی رویه فضای شهری به هم خوردن تعادل توزیع خدماتی و نارسایی سیستم خدماتی است که بدون استثنا در تمامی شهرهای ایران مشاهده میشود از سویی دیگر امروزه زندگی در شهرها با توجه به ساختار فضایی -کالبدی پیچیده بیش از هر دوره دیگری وابسته به خدمات است و کمبود و نارسایی آن مشکالتی را برای ساکنین بوجود میآورد)فعلی .)9 :1931
.بنابراین درک وضعیت کاربریهای مختلف شهری و تعیین میزان کمبود و عدف تعادل در سطو مختلف منطقه ای به عنوان ضرورتی اجتناب ناپذیر مطر میشود)خوش فر .)5 :1931 یکی از کاربریهای مهم شهری خدمات بهداشتی درمانی است که به طور مستقیم در تعیین سالمت فرد در جامعه دخیل هستند. دسترسی سریع به موقع و ارزان به این مراکز در هر جامعه ای به خصوص در جوامع شهری اهمیت
فوق العاده ای دارد)درگاهی .)3 :1931اهمیت این کاربری به حدی است که میزان تحقق یا عدف تحقق آن
یکی از جنبه های مهم طر تفضیلی شهری میباشد. با توجه به آنکه تعیین محل استقرار کاربریها از
جمله کاربری بهداشتی درمانی عمدتا توسط طر های شهری انجاف میشود این طر ها اغلب به علت
محدودیت در اجرای برنامه ها توجه نداشتن مسئولین امر به رعایت الگو و معیارهای مناسب جهت
مکان یابی بهینه و کمبود منابع مالی کارایی الزف را ندارد به طوریکه در اغلب شهرها عدف تخصیص
متناسب فضا و جایابی بهینه عناصر خدماتی و کالبدی شهر به ویژه مراکز درمانی و تعداد عوامل مو ر در مکان یابی این مراکز افزایش روزافزون مشکالت شهری از جمله آلودگیهای زیست محیطی و ترافیکی را به دنبال داشته و دارد و هزینه های بیشتری را بر دوش شهروندان تحمیل و نظم و انضباط شهری را با چالشهای متعدد روبرو میکند. از جمله موارد قابل توجه در توزیع مراکز بهداشتی درمانی در میان مناطق شهر مشهد تراکم باالی خدمات بهداشتی درمانی در منطقه1 شهرداری مشهد است که این منطقه را به مهمترین پهنه درمانی در سطح شهر مشهد تبدیل نموده و در نتیجه باعث مراجعات زیاد به این منطقه شده که این امر خود عامل تشدید کننده مشکالت ترافیکی و زیست محیطی در این منطقه است که به عنوان یکی از هسته های مرکزی شهر شناخته میشود. بنابراین با توجه به اهمیت این منطقه در ارایه خدمات بهداشتی درمانی در سطح شهر مشهد سوال اصلی تحقیق نحوه مکان گزینی مراکز درمانی در این منطقه است و بر اساس آن تالش شده است تا نحوه مکان گزینی مراکز درمانی موجود در این منطقه با توجه به ضوابط و استانداردهای موجود در طر تفضیلی و معیارهای مکان یابی در سطو خدماتی مورد بررسی اجمالی قرار گرفته تا با شناخت و ارائه راهکارهای مناسب هم مشکالت محدوده مورد مطالعه کم شود و هم سایر نواحی شهری از عدالت در توزیع این مراکز برخوردار شوند.
-2روش تحقیق
این پژوهش دارای هدف کاربردی و روش آن توصیفی- تحلیلی است و جامعه آماری تمامی مراکز
درمانی منطقه1 شهرداری مشهد میباشد. جهت ارزیابی و تحلیل کمی این کاربری در سطو مختلف
خدماتی در وضع موجود به مقایسه دقیق سرانه و مساحت این کاربری با سرانه استاندارد در طر تفضیلی
در هر یک از سطو خدماتی )محله ناحیه منطقه و شهر( پرداخته و با توجه به آن به بررسی کمبودهای موجود در سطح محالت و نواحی و منطقه میپردازد سپس وضعیت موجود سرانه مراکز درمانی در سطح شهر در این منطقه با سرانه درمانی در کل شهر مقایسه میگردد. جهت تحلیل الگوی توزیع مکانی مراکز درمانی از نرف افزار ArcGis و مدلهای تحلیل مکانی فضایی spatial Analysis و چند ضلعیهای تیسن Thiesen استفاده شده است. بدین منظور پس از جمع آوری داده های مکانی پایگاه اطالعاتی تشکیل شده
و نقشه های مورد نیاز تهیه و برای هریک از عوامل تا یر گذار در مکان یابی مراکز درمانی مانند:
شعاع دسترسی الیه مرتبط تهیه شده و در هر الیه حریم کاربریها )محله ناحیه منطقه( مشخص و
مساحتهای خارج از شعاع دسترسی محاسبه گردیده است. جهت تبدیل اطالعات نقطه ای به ناحیه با استفاده از روش چند ضلعیهای تیسن تخصیص ناحیه ها به نزدیکترین مرکز درمانی موجود انجاف شده است.
-3پیشینه تحقیق
ارائه خدمات بهداشتی و درمانی در شهر ها از سابقه طوالنی برخودار است. لیکن در زمینه مکان یابی مراکز خدمات بهداشتی و درمانی سابقه طوالنی نیست. سابقه این گونه مطالعات به دهه 07 میالدی بر میگردد . در سال 1303 میالدی دپارتمان بهداشت و تامین اجتماعی انگلستان به توسعه استراتژیک مراکز خدمات بهداشتی و درمانی توجه نشان داد و از آن پس مطالعات در این زمینه آغاز شد. در سالهای 1337-1331 در اتریش این مطالعات دنبال شد. ایده مکان یابی مراکز بیمارستانی توسط شخصی بناف لسلی میهیو در کالج بیرک برک لندن ارائه شد که کار اصلی ایشان توسعه یک مدل فضایی برای پیش بینی جریان مراجعه بیماران به بیمارستان بوده و از تغییرات در عرضه و تقاضای خدمات غیر بیمارستانی نتیجه میشده است)عزیزی .)17-11 :1939 برخی از مطالعات داخلی انجاف شده در خصوص موضوع به شر میباشد.
عمار دانایی فرد 1931تحلیل توزیع فضایی مراکز درمانی)بیمارستان(شهر مشهد محمد فعلی 1931مکان یابی مراکز بهداشتی-درمانی با استفاده از سیستم اطالعات جغرافیایی
مصطفی امیر فخریان 1937 تحلیل دسترسی غیرفضایی به خدمات بهداشتی و درمانی در شهر مشهد با تاکید بر شاخصهای اقتصادی
رحیم رهنما 1930پژوهشی پیرامون طر های تفضیلی شهری با تاکید بر کاربریهای آموزشی-بهداشتی-درمانی
عیسی ابراهیم زاده 1933برنامه ریزی و ساماندهی فضایی- مکانی خدمات بهداشتی و درمانی با استفاده از Gis .مورد: شهر زنجان.
-4 بررسی سابقه تهیه طرحهای شهری در شهر مشهد
با توجه به موقعیت جغرافیایی ارتباطی زیارتی سیاحتی و اقتصادی مشهد و مهاجرپذیری و رشد سریع جمعیت آن این شهر جزء اولین شهرهای ایران است که دارای برنامه ای برای کنترل فیزیکی شهر در قالب طر جامع میباشد. لذا برای هدایت و کنترل فیزیکی و اجتماعی و اقتصادی شهر سه طر جامع تهیه شده است. طر جامع اولیه)خازنی( برای افق زمانی 1915-1907 و دومین طر جامع)مهرازان( برای افق زمانی 1907-1935 و سومین طر جامع نیز با عنوان طر توسعه و عمران)جامع( کالنشهر مشهد مقدس قبل از اتماف افق زمانی طر قبلی توسط مهندسین مشاور فرنهاد برای افق زمانی 1935-1175 تهیه شده است.
-1-4وضعیت سرانه کاربری بهداشتی درمانی بر اساس طرحهای خازنی و مهرازان در شهر مشهد
در طر جامع اولیه برای افق سال 1907 سرانه پیشنهادی برای کاربریهای بهداشتی درمانی 1/5 متر مربع در نظر گرفته شده بود که 1/12 درصد از وسعت شهر مشهد را شامل میشد. با این حال در سال 1907 سرانه موجود این کاربری در شهر مشهد بالغ بر7/59 متر مربع بوده است که نشان از عدف تحقق
پیشنهاد های ارائه شده در طر جامع اولیه شهر در خصوص این کاربری دارد. در طر جامع انویه شهر
مشهد برای افق طر سرانه 1/50 متر مربع تا سال 1935 پیشنهاد شده است. این طر برای فضای
بیمارستانهای شهر مشهد در افق طر 152 هکتار زمین در نظر گرفته است که با مساحت وضع موجود آن
در مجموع شامل 139 هکتار میشود )طر جامع خازنی .)1907 در یک جمع بندی از وضعیت درمانی در شهر مشهد میتوان گفت: مطالعات انجاف شده در خصوص میزان تحقق کاربری بهداشتی درمانی طر
تفضیلی شهر مشهد در وضع موجود بیانگر آن است که در طر تفضیلی بیش از 101 قطعه بهداشتی درمانی
با وسعتی معادل 1203331 مترمربع پیش بینی شده که از این میزان در وضع موجود تنها 215019
مترمربع)92/20درصد( از مجموع کاربری بهداشتی درمانی طر تفضیلی تحقق پیدا کرده است. به عبارتی
29/99 درصد از وسعت کاربری بهداشتی درمانی طر تفضیلی در وضع موجود تحقق پیدا نکرده و به سایر کاربریها تغییر پیدا کرده است)رهنما .)193 :1930
-5 معرفی منطقه مورد مطالعه
منطقه1 شهرداری مشهد از قدیمی ترین مناطق شهرداری محسوب میشود. مساحت این منطقه 1111 هکتار بوده و 2/5 درصد کل شهر مشهد را به خود اختصاص داده است. بر اساس سرشماری 1935 جمعیت
این منطقه 153925 نفر میباشد. در حال حاضر عمده کاربریهای این منطقه مسکونی تجاری اداری بهداشتی و آموزشی میباشد. اهمیت خدمات رسانی در این منطقه چند برابر مناطق دیگر بوده و با توجه به اهمیت شریانی و بافت مرکزی محدوده از این منطقه روزانه به طور متوسط بیش از 7/57 جمعیت شهر مشهد خدمات گوناگونی چون ادارات مراکز بهداشتی و درمانی مانند بیمارستانها و مطب پزشکان واحدهای تجاری آموزشی و.....بهره مند میگردند.
-6 طرح تفضیلی منطقه 1 شهرداری مشهد
این منطقه تماما در داخل حوزه میانی غربی قرار گرفته است. مساحت این منطقه 19033121متر مربع و جمعیت آن 153925 نفر)سال )1935 میباشد و جمعیت پیشنهادی آن در سال )1175( بر اساس طر جامع فرنهاد 101111 نفر خواهد بود. منطقه1 برخوردارترین منطقه در سطح حوزه از نظر خدمات دهی به شهروندان)ساکن و غیر ساکن( محسوب میشود. .این حوزه تماما بر اساس طر تفضیلی خازنی شکل گرفته است)پارسوماش پایدار .)1931
-1-6 تقسیمات کالبدی منطقه مورد مطالعه
در طر تفضیلی خازنی منطقه1 شهرداری مشهد به سه ناحیه تقسیم شده است. این منطقه دارای 11 محله میباشد که ناحیه1 دارای9 محله ناحیه1 دارای 1 محله ناحیه9 دارای 1 محله است. در حال حاضر در طر
توسعه و عمران)جامع( فرنهاد طر تفضیلی منطقه1 شهرداری مشهد به مهندسین مشاور پارسوماش پایدار
واگذار گردیده است. براساس تقسیمات طر تفضیلی جدید منطقه1 شهرداری مشهد به 5 ناحیه تقسیم
میشود و دارای 11 محله است )پارسوماش پایدار .)1931
جدول1تقسیمات کالبدی پیشنهادی منطقه1 شهرداری مشهد
نقشه )1( تقسیمات کالبدی پیشنهادی منطقه 1 شهرداری مشهد
منبع:نگارنده بر اساس داده های موجود، 1322 -2-6 کاربری درمانی در منطقه1 شهرداری مشهد
کاربری درمانی در این منطقه در سه مقیاس محله منطقه شهر و فراشهر وجود دارد.در حال حاضر از کل فضای تحت اشغال کاربری درمانی در این منطقه 97112 مترمربع و به تعداد 13 و سرانه 7/13 در سطح محله 1997 مترمربع و به تعداد 3 و سرانه 7/79 در سطح منطقه و 39915 مترمربع و به تعداد 1 در مقیاس شهر و فراشهر وجود دارد. از کل کاربریهای موجود در منطقه)تجاری اقامتی آموزشی و نظامی(کاربری درمانی در سطح محله 7/11 ودر سطح منطقه 7/79 و در مقیاس شهر و فراشهر 7/23 را اشغال نموده است.
جدول 2 سرانه های منطقه 1
-3-6 سرانه های پیشنهادی کاربری درمانی در طرح جامع فرنهاد
در طر جامع فرنهاد سرانه کاربری درمانی پیشنهادی به تفکیک سطو برنامه ریزی به شر زیر ارائه
شده است.
جدول3 سرانه های پیشنهادی کاربری درمانی در طرح جامع فرنهاد
-1-8 تعیین سطوح و سرانه کاربری درمانی در منطقه1
این منطقه شامل 11 محله و در تقسیمات جدید شامل 5 ناحیه جدید میباشد. در این قسمت ابتدا وضعیت موجود محالت با یکدیگر سنجیده شده و سپس این مقایسه بر اساس تقسیمات جدید کالبدی در سطح نواحی پیشنهادی نیز صورت میگیرد و سپس در سطو باالتر یعنی منطقه و شهر بررسی میشود.
بدین ترتیب که جهت مقایسه کاربری موجود با سرانه پیشنهادی در طر تفضیلی ابتدا از حاصلضرب
جمعیت موجود در هر یک از سطو خدماتی در سرانه پیشنهادی زمین در طر تفضیلی مساحت مورد نیاز
برای هر یک از سطو خدماتی)محله ناحیه و منطقه( بدست آمده سپس از تفاضل مساحت درمانی
استاندارد با مساحت درمانی موجود وضعیت کاربری درمانی موجود در هر یک از سطو خدماتی مورد
تجزیه و تحلیل قرار میگیرد.
-2-8 تعیین سطوح و سرانه کاربری درمانی در سطح محالت
مهندسین مشاور در طر تفضیلی منطقه1 شهرداری مشهد برای کاربری درمانی در سطح محله 7/91 سرانه در نظر گرفتهاند. بررسی سطح و سرانه کاربری درمانی در سطح محالت در منطقه1 شهرداری مشهد )جدول)1 نشان میدهد مساحت درمانی موجود در محالت منطقه با سرانه درمانی در طر تفضیلی تفاوت زیادی دارد و اکثر محالت با کمبود سرانه درمانی مواجه اند. عالوه بر این توزیع و پراکندگی کاربری درمانی موجود در میان محالت از وضعیت متعادل و متناسبی برخوردار نیست. به غیر از محله آبکوه که فاقد کاربری درمانی است در سایر محالت سرانه درمانی از 7/92 مترمربع در محله قائم و سناباد تا 7/71
مترمربع در محله هجرت متغیر است. محله احمدآباد دارای بیشترین جمعیت و مساحت در میان محالت منطقه میباشد ولی از نظر مساحت درمانی با کمبود سرانه مواجه است. بیشترین مساحت درمانی مربوط به محله قائم و سناباد با 7/92 مترمربع و سپس محله سجاد با 7/91 مترمربع میباشد. محله قائم و سناباد از نظر جمعیت دررتبه 0 در بین محالت منطقه قرار دارد ولی از نظر مساحت درمانی بیشترین سرانه را به خود اختصاص داده بطوریکه از سرانه مورد نیاز بیشتر بوده و با مازاد مساحت روبروست. محله سجاد از نظر جمعیت در رتبه 9 بوده و این محله نیز با مازاد سرانه درمانی مواجه است.در میان محالت محله هجرت از نظر جمعیت در رتبه 2 قرار دارد این محله با سرانه درمانی 7/71 مترمربع از کمترین مساحت درمانی برخوردار است.
جدول4 مقایسه سرانه و مساحت درمانی محالت موجود با سرانه پیشنهادی در طرح تفضیلی منطقه 1
نمودار1توزیع سرانه های درمانی موجود در محالت منطقه 1 شهرداری مشهد
منبع: نگارنده،1322 -3-8 تعیین سطوح و سرانه کاربری درمانی در سطح نواحی منطقه1 شهرداری مشهد
کاربری درمانی در سطح ناحیه شامل: کلینیکها و مراکزدرمانی تخصصی میباشد که سرانه تخصیص داده شده به این کاربری در سطح ناحیه در طر تفضیلی 7/10 مترمربع توسط مهندسین مشاور تعیین شده است. مقایسه سطح و سرانه موجود کاربری درمانی با سرانه موردنیاز در سطح ناحیه)جدول)5 نشان دهنده سهم ناچیز این کاربری در سطح ناحیه است. تنها در ناحیه 9 مساحت اندکی ازاین کاربری وجود دارد و سایر نواحی با فقدان این کاربری روبروست.
جدول5 مقایسه سرانه و مساحت درمانی نواحی موجود با سرانه زمین در طرح تفضیلی
-4-8 تعیین سطوح و سرانه کاربری درمانی در سطح منطقه
سرانه تخصیص داده شده به این کاربری در سطح منطقه در طر تفضیلی 7/51 مترمربع توسط مهندسین مشاور میباشد. مساحت کاربری درمانی موجود در این منطقه 4331 متر مربع میباشد که 0/03 سرانه را به خود اختصاص داده است مقایسه وضع موجود با مساحت مورد نیاز در این منطقه نشان میدهد که این منطقه با 31132 متر مربع کمبود سرانه مواجه است.
جدول6 مقایسه سرانه و مساحت موجود با سرانه و مساحت پیشنهادی در طرح تفضیلی در منطقه 1
-5-8 تعیین سطوح و سرانه کاربری درمانی در سطح شهر
بر اساس طر تفضیلی منطقه1 شهرداری مشهد کاربری درمانی در سطح شهر شامل: بیمارستان و
زایشگاه آسایشگاه و شیر خوارگاه میباشد. از کل مساحت درمانی در این منطقه 09/71 درصد با مساحت 39915 متر مربع به کاربری درمانی در سطح شهر تعلق دارد. کاربری درمانی در این سطح در منطقه1 به صورت 1 بیمارستان شهر میباشد. از آنجا که این کاربری در این سطح با مساحت درمانی در کل شهر باید
سنجیده شود لذا به بررسی کوتاهی از سهم این کاربری در مناطق شهر مشهد پرداخته و وضعیت و سرانه
منطقه1 شهرداری مشهد را در میان مناطق 19 گانه مشهد بررسی میکنیم.
جدول8 جدول سرانه بیمارستانها به تفکیک مناطق شهر مشهد
منطقه جمعیت سال1335 تعداد بیمارستان جمعیت منطقه به کل مساحت بیمارستان سرانه بیمارستان به ازای
شهر هرنفر)مترمربع(
با توجه به جدول شماره )0( از کل 91 واحد بیمارستان در سطح شهر مشهد 1 بیمارستان در منطقه1 شهرداری مشهد قرار دارد. با توجه به سرانه موجود بیمارستان در سطح شهر در شهر مشهد به طور متوسط برای هر 01777 نفر یک واحد بیمارستانی موجود است که منطقه1 شهرداری مشهد با جمعیت 153925 نفر)سال )1935 و 1 واحد بیمارستان دارای مازاد سرانه و مساحت در این سطح نسبت به کل شهرمی باشد. طبق جدول))0 وضعیت سرانه و سطح فعلی این کاربری در مناطق شهر مشهد نشان میدهد که منطقه 3 و 1 شهرداری مشهد بیشترین تعداد بیمارستانها را به تعداد 17 و 1 بیمارستان به خود اختصاص دادهاند و حدود 57 درصد تعداد بیمارستا ن ها را در بر میگیرند و مناطق 2 و 11 و 11 فاقد بیمارستان میباشند و بقیه مناطق نیز در سطح مطلوبی قرار ندارند. منطقه1 شهرداری مشهد با دارا بودن 1 بیمارستان و سرانه 7/2 مترمربع برای هر نفر بعد از منطقه 3 رتبه 1 را در میان مناطق 19 گانه مشهد داراست در حالیکه از نظر جمعیت در رتبه 3 در مناطق شهرداری مشهد قرار دارد . بنابراین این منطقه با داشتن سطح و سرانه زیاد فعالیتهای درمانی در سطح شهر و فراشهر اهمیت و جایگاه ویژه ا ی درخدمات رسانی به کل شهر دارد.
-3 تحلیل توزیع مکانی مراکز درمانی در منطقه مورد مطالعه با استفاده از GIS
در پژوهش حاضر از دو مدل برای بررسی وضعیت موجود مکان گزینی مراکز درمانی استفاده شده است که با توجه به اهمیت آن در ادامه به توضیح اجمالی هر یک از آنها پرداخته میشود.
