بخشی از مقاله
ورزش و اهميت آن در روان درماني
پيامبر گرامي اسلام صلي عليه واله در باره حق بدن بر انسان مي فرمايد:
اِنَّ لِرَبِّکَ عَلَيکَ حَقّاً، وَ اِنَّ لِجَسَدِکَ عَلَيکَ حَقّاً وَ لاَ هلِکَ عَلَيکَ حَقّاً؛
پروردگارت بر تو حقي دارد، و بدنت بر تو حقي دارد، و خانواده ات(نيز) بر تو حقي دارد.
آن چه در اين حديث ارزنده قابل توجه است، اين است که پيامبر بزرگوار اسلام، تا بدان پايه براي جسم و بدن ارزش و اهميت قابل است که حق بدن را در رديف حق پروردگار (آن هم بلافاصله بعد از آن) و در کنار حق خانواده (و حتي قبل از آن) ذکر مي فرمايد. زماني انسان مي تواند حق پروردگار و خانواده خويش را به بهترين نحوي ادا کند، که از بدني سالم و نيرومند برخوردار باشد.
ورزش، کمک شاياني به ايجاد و تقويت سلامتي جسماني و رواني مي کند، و افرادي که با روش صحيح ورزش مي کنند و يا داراي کارهاي با تحرک مي باشند، سالم تر بوده و عمرشان از افرادي که کارهاي بدون تحرک دارند بيشتر است.
شهيد دکتر سيدرضا پاک نژاد در کتاب اولين دانشگاه و آخرين پيامبر مي نويسد:
عضلات در حال ورزش10 تا 18 برابر در حال استراحت احتياج به خون دارند،20دفعه بيشتر قند و اکسيژن مصرف مي نمايند،50 بار زيادتر گازکربنيک دفع مي نمايند، و با توجه به همين ارقام، اهميت کار قلب هنگام ورزش روشن مي گردد... .
در واکنش قلب در برابر کار عضلاني، مشاهده مي شود ضربان هاي دبي، حجم خون، فشار خون و حتي ترکيبات فيزيکو شيميايي خون را دگرگون مي سازد. ضربان قلب هنگام کار بدني، يعني زماني که عضلات را به فعاليت مي داريم، 2- 3 و حتي 4 برابر، و امکان دارد به 200 ضربه در دقيقه برسد. حجم خون 2- 3 برابر و دبي قلب 6- 7 و حتي 8 برابر و گاه زيادتر شود و دبي قلب از 4 ليتر در دقيقه ممکن است به 30 تا 35 ليتر در دقيقه برسد، در صورتي که دبي قلب شخص سالم و ورزيده در حال معمولي 25 ليتر است... .
حجم قلب ورزش کاران و کارگراني که کار بدني سنگيني دارند، بدون شک افزايش مي يابد، اما اين افزايش به عقيده بسياري، فيزيولوژيک و کاملاً طبيعي است. در اثر فعاليت بدن، حجم قلب افزايش مي يابد، زيرا جدار بطن ها به ويژه بطن چپ ضخيم مي شوند؛ يعني همان طور که عضلات بازو در اثر ورزش يا ابتلا به برخي بيماري ها قوي مي شود، عضلات قلب هم در اثر کار، قوي مي گردد و در نتيجه قدرت انقباض قلب زياد مي شود... ."
وي در بخش ديگري از کتابش، در باره فوايد ورزش چنين مي نگارد:
• قدرت انقباض و نظم ضربان قلب پس از مدتي ورزش کردن بهتر مي شود... .
• گنجايش ريه ها بيشتر مي گردد و در نتيجه، اکسيژن بهتري و بيش تري به بدن مي رسد... ورزش صحيح و معتدل و متناسب با مزاج، سبب نظم و ثبات حرکات تنفس مي گردد و تنفس عميق تر، ولي شمارش آن کم تر مي شود.
• هر چه شخص ورزيده تر باشد، مقدار سوخت بدنش نقصان مي يابد؛ يعني در حقيقت در اثر مدتي ورزش کردن، بدن بهتر از مواد غذايي خود استفاده مي کند.
• رشد و نمو بهتر انجام مي گيرد، زيرا اکسيژن بهتر و بيشتر به تمام نسوج مي رسد و در نتيجه، فعاليت غدد داخلي افزوده شده و بنابر عقيده اي در عضلاني که فعاليت مي کنند، موادي ايجاد مي شوند که به رشد و نمو کمک مي نمايد.
• قوّه جذب و دفع بهتر مي شود.
• بدن عادت مي کند در برابر مختصر فعاليت، ناگهان نفس تنگي پيش نيايد و ضربان قلب زياد نشود و ديرتر خسته گردد و عرق نمايد.
• هماهنگي بين اعصاب و مراکز عصبي و تقويت اعصاب، ايجاد شده و کارهاي فکري، آسان تر مي شود."
در کتاب زن و ورزش نيز در باره فوايد ورزش چنين آمده است:
"بدن انسان بر خلاف ماشين يا هر وسيله ديگر که بر اثر کار و فعاليت مستهلک مي گردد، با کار جان گرفته و توانايي بيش تري کسب مي نمايد. در زمان هاي گذشته، حرکت و تمرين هاي بدني، بخشي از کار روزانه فرد به شمار مي رفت، اما امروزه بر اثر پيش رفت تکنولوژي و ماشين، بايد بيش تر از گذشته در جستجوي حرکت بود، و هر فرد بايستي آن را در برنامه روزانه خود بگنجاند... .
تنفس و يا نفس کشيدن وسيله اي است که با آن، اکسيژن به همه بدن مي رسد و مواد زايد و اکسيده به بيرون ريخته مي شود. در خلال تمرين، ميزان نفس کشيدن افزايش مي يابد. شخصي که بدنش تربيت شده با تمرين هاي ورزشي است، آهسته تر و عميق تر از افراد ديگر نفس مي کشد، فشارهاي وارد بر سيستم تنفسي خويش را با تلاش کم تر و کارايي بيش تر پاسخ گوست.
تاثير ورزش بر کارکردهاي شناختي
تحقيقات نشان مي دهد که ورزش بر عملکردهاي شناختي و هوش تاثير مثبت دارد .البته پاره اي از محققان نيز بر اين باورند که چنين رابطه اي وجود ندارد .بدون شک رشد حرکتي کودک در رشد ذهني وي مهم وموثر است و ميزان يادگيري کودک با سطح فعاليت هاي حرکتي و جسمي وي مربوط است . آن طور که پژوهش هاي اخير نشان داده اند ،
انجام ورزش و اجراي حرکات جسمي باعث افزايش در بهره هوشي حاصل از اجراي برخي از آزمون هاي هوشي مي شود ، علت عملکرد بهتر ذهني و شناختي ناشي از ورزش رابا افزايش اکسيژن موجود در هواي استشناقي به دنبال خستگي ناشي از کار ذهني مربوط مي دارند. بهبودي کارکردهاي شناختي و ذهني ناشي از ورزش ، هم در بزرگسالان و سالمندان و هم جوانان و نوجوانان ديده شده است. تحقيقات نشان داده که پس از اجراي تمرينات و برنامه هاي ورزشي حتي در عملکرد شناختي بيماران رواني سال خورده نيز بهبودي ديده مي شود.
و اين به دليل اين است که درگيري غير قابل اجتناب کل مغز در فعاليت هاي بدني ،يک عامل مهم احتمالي در بازگرداندن و توقف فرآيندهاي انحطاط سلولي – جسمي پيري است که در نتيجه آن در توانش هاي ذهني سال خوردگان تغييرات مثبتي حاصل مي شود . درباره تاثير ورزش بر بهبود عملکرد تحصيلي بايستي گفت که در نوجوانان وجوانان هم بستگي معنادار مثبتي بين آمادگي جسماني وموفقيت تحصيلي وجود دارد.
چنين رابطه مثبت معنادار را در دانشجويان دختر نيز مشاهده کرده اند. بنابراين صرف نظر از متغيير جنسيت انجام ورزش بر عملکرد تحصيلي آثار مثبت دارد. همچنين گزارشات انجام شده در خصوص کودکان حاکي از آن است که انجام تمرينات ورزشي بر عملکرد تحصيلي آنان تاثير مثبت دارد. به طور کلي فعاليت هاي جسماني وتمرينات ورزشي و کارکردهاي مختلف ذهني و شناختي اثر مثبت دارد وآنها راباور مي کنند .
تاثير ورزش بر رفتار
پژوهش هاي متعدد نشان مي دهند که بازي هاي ورزشي باعث افزايش خلاقيت ، استقلال ، رهاسازي تنش و نيز برقراري بيش تر روابط صميمانه بين افراد مي شود .هم چنين فعاليت هاي ورشي محبوبيت و سازگاري اجتماعي افراد را افزايش مي دهد .تاثير ورزش بر رفتار شغلي نيز مورد بررسي قرار گرفته است ، انجام فعاليت هاي جسماني با کاهش قابل ملاحظه اي در غيبت شغلي همراه است . اين قبيل فعاليت ها که با سلامت جسماني و کاهش عوارض قلبي به عنوان عوامل عمده غيبت مطرح مي شوند ،مرتبط است .همچنين ورزش با اصلاح برون داده هاي شغلي و کاهش خطاهاي ناشي از کارها نيز همراه است.
ورزش ، خلق و شخصيت
براساس يافته هاي پژوهشي ،بين شخصيت ،خلق و ورزش رابطه اي وجود دارد . از يک سوء ورزش باعث ايجاد تغييرات مثبت و معناداري در متغيرهاي شخصيتي – هيجاني مي شود و از سوي ديگر ويژگيهاي شخصيتي در انجام ورزش و هم چنين انتخاب انواع خاص فعاليت ها و برنامه هاي ورزشي موثر است .به نظر مي رسد که تاثير ورزش بر شخصيت ،به متغير هاي متعددي از جمله نوع ورزش و مدت انجام آن تمرينات بستگي داشته باشد ،
چرا که تغييرات شخصيتي بيش تر ناشي از تمرينات طولاني و مداومند به اين دليل که اين قبيل تمرينات در بيوشيمي بدن تغييرات معناداري ايجادمي کنند و در نتيجه متغييرهاي شخصيتي با تغييرات بيوشيمي بدن همراه مي شود. يکي از ابعاد عمده شخصيتي در رابطه با تاثيرات ورزش "خودپنداره" است . خودپنداره تصور و برداشت فرد از جنبه هاي گوناگون موجوديت خويش نظير :جنبه هاي بدني و جسمي ،اجتماعي ،هوشي ،شناختي وغيره مي باشد.به نظر مي رسد که خودآگاهي بيشتر فرد از خويش بالا رفتن خود پنداره و عزت نفس وي همراه است
.در اين زمينه تحقيقات نشان مي دهد که در اثر تمرينات جسماني خاص مثل :دوميداني ، خودپنداره زنان افسرده به صورت پايدار بهبود يافته است. همچنين تمرينات با وزنه بهبودي قابل ملاحظه اي در قدرت واندزه عضلات به وجود مي آورد و ميزان بازدهي آنان را افزايش مي دهد و اين خود در ايجاد خودباوري بسيار موثر است
.سازوکار تاثير ورزش بر عزت نفس احتمالاً ناشي از احساس مهارت و کفايت بيشتر است فعاليت هاي جسماني نوعي احساس مهارت و کفايت به فرد مي دهد که به افزايش در احساس کنترل بر زندگي خود وسلامتي منجر مي گردد. اين احساس کنترل وکفايت به نوبه خود موجب افزايش عزت نفس مي شود .
به طور کلي تحقيقات نشان مي دهد که افراد پس از انجام فعاليت هاي جسماني و تمرينات ورزشي نوعي تجربه مثبت يا حس بهبود و پيشرفت کيفيت زندگي را در خود مشاهده مي کنند
. اين موارد تنها به ورزشکاران اختصاص ندارد بلکه در مورد افرادي که به صورت تفريحي و غير مستمر ورزش مي کنند نيز صادق است .معمولاً پس از اجراي تمرينات متوالي ،در بعضي افراد نوعي «عزت به نفس متورم» به وجود مي آيد . لذا آنان توانايي خويش را بسيار بالا تخمين مي زنند .اين امر به ويژه در ورزشکاران قبل از انجام مسابقات ورزشي و پس از تمرينات مداوم ديده مي شود.
شايد يکي از علل اساسي بسياري از اظهارات ورزشکاران ومربيان ورزش مبني بر اين بر قهرماني قبل از انجام مسابقات و عدم موفقيت هاي بعدي آنان همين عزت نفس متورم ناشي از تمرينات ورزشي متداوم باشد
. ورزش باعث افزايش خلاقيت و استقلال فرد مي شود . از آنجا که خلاقيت و استقلال فردي از جمله متغيرهاي موثر بر شخصيت و خلق مي باشد،لذا فعاليت هاي جسماني از اين طريق بر شخصيت افراد تاثير مي گذارد .يک متغيير شخصيتي ديگري که دراثر تمرينات ورزشي وبدني تغييراتي در آن ديده مي شود « کانون کنترلي» است
کانون کنترلي عبارت است از انتساب علل وعوامل پديد آورنده حوادث و وقايع با خود و پابه محيط بيروني و پيراموني است .افرادي که علل رخداد وقايع و پديده هارا به خود نسبت نداده و خود را در اين عامل دخالت نمي دهند داراي «کانون کنترلي بيروني » هستند .
تحقيقات حاکي از آن است که افراد با کانون کنترل داخلي در بخورد ومواجه شدن با اتفاقات وفشارهاي رواني معمولاً سازگاري بهتري دارند و بيشتر مي توانند ناگواري ها و مشکلات را تحمل کنند . اثر ورزش کانون کنترل خارجي کودکان را به کانون کنترل داخلي به معنا داري تغيير داده است .
در زمينه ويژگي هاي خلقي –شخصيتي ورزشکاران موفق ، تحقيقات بيانگر آن است که اين افراد نسبت به ساير ورزشکاران حالات خلقي باثبات تر و مناسب تري دارند. هم چنين اين افراد تصفيه وپالايش حرکات حسي وتغيير و تفسيرهاي محيطي مناسب تر و بيش تري دارند. در ضمن ورزشکاران موفق آستانه تحريک درد بالاتر و سرعت واکنش بيشتري دارند.
تمرين ها به دستگاه هاضمه به دو طريق کمک مي کنند:
• به علت پي آمد نياز بدن به غذا، اشتها را افزايش مي دهند.
• حرکت اندام هاي هاضمه تسريع مي شود و حرکات دودي شکل معده – که موجب هضم غذا مي گردد – سريع تر و راحت تر صورت مي گيرد.
• تمرين هاي ورزشي ، عمل تخليه را بهبود و از يبوست پيش گيري مي کند. حرکات دودي شکل افزايش مي يابد و در نتيجه ، روند ترشحات بدن کار آمدتر تنظيم مي شوند. به طور کلي افرادي که فعاليت هاي جسماني بيش تري دارند، کم تر از افراد کم حرکت ، به بيماري سنگ کليه و اختلالات مشابه به آن مبتلا مي شوند.
• بسياري از مواد زايد، از طريق غدد عرق در پوست بدن بيرون ريخته مي شود. اين فرايند با تمرين هاي شديد ورزشي تسريع مي شود؛ علاوه بر اين، عرق کردن باعث تميز شدن پوست مي گردد.
• ارزش ديگر تمرين هاي ورزشي، در افزايشتوليد سلول هاي قرمز خون در بافت هاي لنفاوي استخوان است. شمارش هموگلوبين خون بر اثر فعاليت بالا مي رود. تمرين ها از بالا رفت فشار خون جلوگيري مي کند."
• به طور کلي نقش ورزش در سلامتي انسان آن قدر زياد است که امروزه بسياري از بيماري ها را با ورزش مداوا مي کنند، که به اين شيوه مداوا "ورزش درماني" گفته مي شود.
• امروزه ورزش در سطح بين المللي ، بعد سياسي نيز به خود گرفته است. گاه اتفاق مي افتد کشوري که بيش تر مردم حتي نام آن را نشنيده اند، يک باره در جهان مطرح شده و به واسطه پيروزي هاي ورزشي، نامش در صفحه اول روزنامه هاي جهان و صدر اخبار قرار مي گيرد. شرکت و يا عدم شرکت تيم هاي ورزشي يک کشور در يک کشور ديگر نيز، گاه جنبه سياسي داشته و به معناي دوستي، دوشمني، اعتراض و ... تلقي مي شود.
• در انسان غريزه قدرت طلبي، برتري جويي و مبارزه وجود دارد. ورزش و مسابقات ورزشي اگر در محيط و جوّ سالم برگزار شوند، زمينه اشباع اين غريزه از طريق صحيح را فراهم مي سازند. اگر اين غريزه و ساير غرايز، کنترل نشده و به مسير صحيح هدايت نشوند، براي جامعه بشري مشکل ساز و مساله آفرين خواهند بود.
• ورزش، توان انسان را براي انجام کارهاي روزمره شخصي و اجتماعي بالا مي برد، حتي عباداتي از قبيل نماز ، روزه ، حج و جهاد نيز با بدني سالم و نيرومند، بهتر، بيش تر و راحت تر جامه عمل به خود مي پوشند.
• انسان مايل است با ديگران باشد و با آنان بياميزد. اين غريزه و يا تمايل شديد را مي توان از طريق ورزش بر آورده ساخت. در ورزش، در زمينه نيل به ارزش هاي اجتماعي ديگري نيز، چون کار گروهي، وفاداري، روحيه ورزشکاري مي توان توفيق يافت. محيط صميمانه و مطلوب ورزشي، اغلب فرصتي مناسب براي ايجاد روابط انساني و شکل گيري دوستي هاست.
• ورزش به انسان تحرک مي بخشد و حرکت و تحرک به ويژه در کودکان لازمه رشد است. اگر عضو نيرومندي از اعضاي بدن يک ورزش کار را چندين ماه در گچ قرار دهند و تحرک را از آن سلب نمايند، ضعيف و لاغر خواهد شد. اگر جنبش بدن کم شود، دفاع بدن کم و ضعيف مي گردد، و همچنان که داشتن تحرک و ورزش موجب سلامتي بدن و طول عمر مي گردد، نداشتن تحرک نيز موجب مرگ زود رس مي شود.
اهميت ورزش براي جوانان و دانش آموز از ديدگاه فيزيولوژي
لزوم و اهميت ورزش و تمرينات ورزشي براي هر دو جنس در سنين مختلف مورد تأييد محققين است .
به طور کلي ورزش و تحرک بر رشد عمومي بدن تأثير مي گذارد اين امر با پژوهش انجام شده روي موش هايي که در محدوديت حرکتي بودند و موشهايي که آزادي حرکت داشتند به اثبات رسيده است .
رشد و تکامل دستگاه عصبي و دستگاههاي حرکتي ( عضلات و استخوانها ) با يکديگر در ارتباطند و هر چه ارتباط دستگاه عصبي با دستگاههاي حرکتي بيشتر و گسترده تر شود حرکات پيچيده ، شکل گرفته و هدفمند مي شوند در مورد نقش ورزش در پيشرفت رشد ، سلامتي و آمادگي جسماني کودکان و نوجوانان تحقيقات متعددي انجام شده است .
در اين تحقيقات تأثير ورزش را بر روي رشد و آمادگي جسماني همچنين نشاط دختران دانش آموز فنلاندي نشان دادند . دختراني که ورزش مي کنند داراي بدني انعطاف پذير و فعال هستند . بايد توجه داشت که اهميت ورزش منحصر به سنين کودکي و نوجواني نيست . در سنين بالا ورزش براي جلوگيري از پوکي استخوان ، اضافه وزن و ناراحتي هاي قلبي و عروقي ، همچنين براي پر کردن اوقات بيکاري و جلوگيري از افسردگي و روان پريشي توصيه مي شود .
رشد در دوران کودکي تحت تأثير فاکتورهاي متعددي است از آن جمله هورمون رشد و فاکتورهاي رشد ، در عين حال هورمونهاي ديگر و نوع تغذيه نيز بر رشد تأثير دارند .
رشد قدي با رشد استخوانهاي دراز همراه است . رشد قد در دختران در سنين ۱۶ تا ۱۷ سالگي و در پسرها تقريباً در ۱۸ سالگي پايان مي يابد ولي از اين سن به بعد رشد قدي بصورت ناچيزي انجام مي شود که مربوط به دراز شدن طول ستون مهره ها است . در صورت عدم فعاليت بدني رشد استخوانها کاهش مي يابد .
حرکت که با جابجايي استخوانها انجام مي گيرد حاصل انقباض عضلات تحت فرمان هاي عصبي به صورت حرکات ارادي يا به دنبال تحريکات حسي به صورت رفلکسي است . ممانعت از حرکت يک اندام يا نرسيدن پيام عصبي به عضله به دنبال قطع عصب حرکتي مانع حرکت اندام حرکتي مي شود و پيامد آن آتروفي عضلاني و در نهايت عدم رشد استخوان مربوط به آن عضله است . استخوان در اين شرايط دکلسيفيه مي شود و حالت تراکمي خود را از دست مي دهد . نيروي کششي و تانسيوني که عضلات روي استخوانها وارد مي سازند موجب رشد طبيعي استخوانها و مانع از تغيير شکل آنها مي گردد . ضمناً وزن عضلات بر تراکم استخوانها اثر مي گذارند
. در زنها استخوانها سبک ترند و در سنين بالا توده استخواني متناسب با کوچک شدن و تحليل عضله کاهش مي يابد و به همين جهت استئوپروز در زنها در مقايسه با مردها به مراتب بيشتر است . معهذا چنانچه استخوان تحت نيروهاي شديد عضلاني قرار گيرند رشد آنها کند و محدود مي شود . ضمناً عضله اي که مدتي منقبض مي ماند روي رگهاي خوني آن فشار وارد مي شود و احتمال قطع جريان خون در آن وجود دارد که زيان آور است . تحقيقات نشان داده است که فشار زياد بر مفاصل و استخوانها در دوران قبل ازبلوغ موجب آسيب ساختاري مي گردد .
هنگام فعاليت سلول هاي عضلاني ، دستگاه متابوليکي نيازمند انرژي است و اين انرژي را از اکسيداسيون گلوکز و اسيدهاي چرب تأمين مي کند . محصول اين اکسيداسيون دي اکسيد کربن است . گرفتن اکسيژن و دفع CO2 وظيفه شش ها است که تنفس بيروني را بعهده دارند ولي تنفس بيروني با تنفس دروني که در سطح سلولي انجام مي گيرد بستگي نزديک دارد . بهمين جهت بي توجه به ميزان متابوليسم عضلاني فشار O2 و PH خون لازمست در حدي ثابت بماند . هنگام ورزش مقدار متابوليسم افزايش مي يابد و اين امر با افزايش هم تعداد تنفس و ضربان قلب در دقيقه و هم افزايش حجم هواي جاري و حجم ضربه اي صورت مي گيرد .
با توجه به اينکه دانش آموزان روزانه چند ساعت در کلاس هاي درس روي نيمکت مي نشينند حتي اگر نوع نشستن مناسب باشد و نيمکت نيز مطابق استاندارد باشد در آنها احساس خستگي فيزيکي بوجود مي آيد و چنانه نوع نشستن مناسب نباشد و يا نيمکت مطابق استاندارد نباشد در دراز مدت موجب اختلالات ساختاري مي شود که Scoliosis و شکل C در مهره ها از آن جمله است
دانش آموزان پسر غالباً اين شکل را با بازي کردن ( عمدتاً فوتبال ) در کوچه و خيابان و يا ورزشگاهها حل مي کنند ولي براي دختران دانش آموز به دليل اعتقادات و فرهنگ جامعه امکانات کمتري وجود دارد بنابراين لازمست در مدارس ساعتهايي براي تمرين هاي بدني و ورزش دختران منظور شود .
نقش ورزش در کاهش اضطراب و ايجاد نشاط
امروزه نقش ورزش آنقدر مورد توجه قرار گرفته که آنرادر تکنيکهاي رفتار درماني توصيه مي کنند.
نقش شنا در اضطراب زدايي وتخلييه نگراني هاي نا شناخته مورد توجه قرار گرفته است. با انجام آزمايشات روان شناسي ثابت گرديده است که سطح اضطراب در افراد٬قبل وبعد از شنا به ويژه به صورت شيرجه در آب فرو رفتن تفاوتهاي معنا داري رانشان مي دهد. مشاوران از ورزش بوکس ومشت زني به عنوان روش کم هزينه اي براي تخلييه هيجانات زايد به ويژه درکودکان ونوجوانان بزهکار استفاده درماني مي نمايند.
نقش ورزش کوهنوردي ودو استقامت در تمرکز بخشي وتقويت اراده امروز توجه روان درمانگران را به خود جلب نموده است. از نکات عمدهاي که موجب گرديده است٬توجه به ورزش در فرايند درماني مشاوران وروان شناسان به صورت ويژه اي موردتوجه قرار گيرد مي توان به موارد ذيل اشاره نمود.
