بخشی از مقاله
بررسی رابطه بین اقلام تعهدی و کیفیت سود در شرکت¬های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران
چکیده
هدف اين پژوهش بررسي رابطه بین اقلام تعهدی اعم از اختیاری و غیراختیاری و کیفیت سود طبق دو مدل دیچو و دیچو (2002) و مدل ریچاردسون و همکاران (2004) در گزارش¬گری مالی شرکت¬هاي پذيرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران است. براي انجام اين پژوهش تعداد 71 شرکت در طي دوره زماني 1386-1382 بررسي شده است. جهت آزمون فرضيه¬ها از مدل¬هاي رگرسيوني در حالت تلفیقی (با اثرات ثابت) و مقطعی در نرم¬افزار اقتصادسنجي Eviews 6 استفاده شده است. يافته¬هاي پژوهش نشان مي¬دهد که در حالت کلي بین اقلام تعهدی اختیاری (مدیریت سود) و میزان کیفیت سود طبق دو مدل دیچو و دیچو و مدل ریچاردسون و همکاران رابطه منفی ولی غیرمعنی¬دار وجود دارد و به ترتیب 04/0 و 12/0 از تغییرات کیفیت سود طبق دو مدل فوق به طور معکوس تحت تأثیر اقلام تعهدی اختیاری قرار دارد. این موضوع نشان می¬دهد که تا حدودی مدیریت سود در طی دوره پژوهش باعث کاهش میزان کیفیت سود شده است، یعنی مدیریت سود از نوع فرصت¬طلبانه بوده است. هم¬چنین بین اقلام تعهدی غیراختیاری و میزان کیفیت سود طبق مدل ریچاردسون و همکاران در حالت کلی رابطه منفی و غیرمعنی¬دار وجود دارد و 11/0 از تغییرات کیفیت سود به طور معکوس تحت تأثیر اقلام تعهدی غیراختیاری قرار دارد که این موضوع تا حدودی دلالت بر اثربخش نبودن رویه¬ها و روش¬های استاندارد در افزایش کیفیت سود در طی دوره پژوهش دارد. لازم به ذکر است که رابطه بین اقلام تعهدی غیراختیاری و میزان کیفیت سود طبق مدل دیچو و دیچو مثبت بوده است که به دلیل پایین بودن پایداری این مدل، چندان قابل اتکا نیست.
واژه¬های کلیدی: اقلام تعهدی ، کیفیت سود ، بورس اوراق بهادار تهران.
مقدمه
گزارش¬هاي مالي، مهم¬ترين فرآورده سيستم حسابداري است كه از اهداف عمده آن فراهم آوردن اطلاعات لازم براي ارزيابي عملكرد و توانايي سودآوري بنگاه اقتصادي است. شرط لازم برای دست¬يابي به اين هدف، اندازه¬گيري و ارائه اطلاعات به نحوي است كه ارزيابي عملكرد گذشته را ممكن سازد و در سنجش توان سودآوري و پيش‌بيني فعاليت‌هاي آتي بنگاه اقتصادي مؤثر افتد. يكي از اقلام حسابداري كه در گزارش¬هاي مالي ارائه مي¬شود «سود خالص» است كه كاربردهاي متفاوتي دارد. معمولاً سود به عنوان عاملي براي تدوين سياست¬هاي تقسيم سود و راهنمايي براي سرمايه¬گذاري و تصميم‌گيري و بالاخره عاملي براي پيش‌بيني به شمار مي‌آيد.
سود، معياري براي پرداخت سود تقسيمي و معياري در تأمين مالي داخلي سرمايه‌گذاري‌ها است. به سبب تفاوت بين سود حسابداري تعهدي و حسابداري نقدي، يك سازمان مي¬تواند مبلغي را به عنوان سود گزارش نمايد ولي وجوهي براي پرداخت سود تقسيمي نداشته باشد.
اختيار عمل مديران در استفاده از اصول تحقق و تطابق و برآورد و پيش‌بيني از جمله عواملي است كه كيفيت سود را تحت تأثير قرار مي‌دهد. از يك¬سو به دليل آگاهي بيش¬تر آن¬ها از شركت، انتظار مي-رود اطلاعات به گونه¬اي تهيه و ارائه شود كه وضعيت شركت را به بهترين نحو ممکن منعكس كند. از سوی ديگر ممكن است بنا به دلايلي نظير ابقا در شركت، دريافت پاداش و ساير عوامل، مدير خواسته يا ناخواسته وضعيت شركت را مطلوب جلوه دهد. بنابراين، كيفيت سود شركت¬ها تحت تأثير مباني گزارش¬گري و صلاحديد مديران قرار مي¬گيرد. مطالعات انجام گرفته در خصوص تأثیر مدیریت سود بر روی کیفیت سودهای گزارش شده، عموماً بیان¬گر مفهومی واحد از ارتباط بین این دو موضوع است. در پژوهش حاضر سعی خواهد شد تا بدین سئوال پاسخ داده شود که آیا اقلام تعهدی اختیاری (مدیریت سود) و غیراختیاری در شرکت¬های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران، منجر به افزایش کیفیت سودهای گزارش شده گردیده است یا کاهش آن؟
ادبیات و پیشینه پژوهش
همان طوری که از تعریف مدیریت سود برمی¬آید، مدیران برای رسیدن به اهداف خاصی که منطقاً منافع عده¬ای خاص را تأمین می¬کند، سود را طوری گزارش می¬کنند که با هدف تأمین منافع عمومی استفاده کنندگان مغایرت داشته و منجر به گمراه¬کننده شدن صورت¬های مالی می¬شود، این در حالی است که صورت¬های مالی از نظر قرار گرفتن در چارچوب استانداردهای حسابداری مشکلی نداشته و حسابرسان از این نظر نمی¬توانند بر صورت¬های مالی اشکال بگیرند (استولی و برتون ، 2000). امروزه مديريت سود يکي از موضوعات بحث برانگيز و جذاب در پژوهش¬هاي حسابداري به شمار مي¬رود، چرا که سرمايه¬گذاران به عنوان يکي از فاکتورهاي مهم تصميم¬گيري، توجه خاصي به رقم سود دارند. کیفیت سود شرکت¬ها ممکن است تحت تأثیر اقدامات و صلاحدید مدیریت جهت بهتر نشان دادن وضعیت مالی، دست¬خوش تغییرات گشته و موجب پایین آمدن کیفیت سود گردد (خواجوی و ناظمی، 1384). کیفیت سود مفهومی است که دارای جنبه¬های متفاوتی می¬باشد، یکی از مواردی که می¬تواند بر کیفیت سود اثرگذار باشد، نحوه ارائه اطلاعات مربوط به سود است، بدین معنی که هر چه اطلاعات سود از مربوط بودن و قابلیت اتکای بالاتری برخوردار باشد، کیفیت سود، بالاتر خواهد بود (احمدپور و احمدی، 1387).
ژاو و چن در پژوهش خود درخصوص کیفیت سود و قوانین بازدارنده تصاحب شرکت¬ها به این نتیجه رسیدند که شرکت¬های مقید به قوانین فوق، در گزارش¬گری مالی، اقلام تعهدی غیر عادی کم¬تری داشته و در نتیجه از کیفیت سود بالا و مدیریت سود پایین¬تری برخوردارند (ژاو، چن ، 2009).
فرضیه¬های پژوهش
فرضيه اصلي: بين مديريت سود و كيفيت سودهاي گزارش شده توسط شركت‌هاي پذيرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران رابطه معني-داري وجود دارد.
فرضيه فرعي اول: بين عوامل اختياري مديريت سود و كيفيت سودهاي گزارش شده توسط شركت¬هاي پذيرفته سود در بورس اوراق بهادار تهران رابطه معني¬داري وجود دارد.
فرضيه فرعي دوم: بين عوامل غيراختياري مديريت سود و كيفيت سودهاي گزارش شده توسط شركت¬هاي پذيرفته شده در بورس رابطه معني¬داري وجود دارد.
جامعه آماری، دوره زمانی مورد مطالعه و نمونه آماری
جامعه آماری این پژوهش، شرکت¬های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران می¬باشد. وجود برخی ناهمگنی¬ها در بین شرکت¬های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران موجب گردید تا برخی شرایط ویژه برای انتخاب شرکت¬های مورد مطالعه در نظر گرفته شود که به شرح زیر می¬باشد:
1- شرکت¬های نمونه انتخابی می¬بایستی از سال 1380 در بورس اوراق بهادار تهران پذیرفته شده باشند.
2- شرکت¬ها بایستی در دوره زمانی پژوهش (1386-1381) تغییر دوره مالی نداده و سال مالی آن¬ها منتهی به 29 اسفند هر سال باشد.
3- جزء شرکت¬های سرمایه¬گذاری و واسطه¬گری مالی نباشد.
با در نظر گرفتن شرایط فوق، 71 شرکت (355 سال-شرکت) انتخاب و بررسی شده است.
روش پژوهش و متغیرهای مورد مطالعه
از آن¬جايی که اين پژوهش در پی يافتن رابطه بين دو گروه اطلاعات در يک جامعه يعنی مدیریت سود و کیفیت سود می¬باشد، در زمره پژوهش¬های همبستگی قرار دارد. از طرفی ديگر، پژوهش حاضر از نوع پس رويدادی است، يعنی بر مبنای تجزيه و تحليل اطلاعات گذشته (صورت¬های مالی شرکت¬ها) انجام می¬گيرد. در پژوهش حاضر مدیریت سود به عنوان متغير مستقل و کیفیت سود به عنوان متغير وابسته در نظر گرفته شده است.
مدل¬هاي آماري اندازه¬گیری متغیرهای پژوهش
برای آزمون فرضیه¬های پژوهش، کیفیت سود با استفاده از مدل¬های دچو و دیچو (2002) و ریچاردسون و همکاران (2004) و مدیریت سود با استفاده از مدل تعدیل شده جونز (1995) محاسبه گردیده است. این مدل¬ها در زیر توضیح داده شده است:
مدل اندازه¬گیری مدیریت سود
در اين پژوهش براي اندازه¬گيري مديريت سود، از مدل تعديل شده جونز (ارائه شده توسط دچو، سلوان و سوييني، 1995) استفاده شده است زيرا اين مدل قادر به حل مسأله پژوهش در دست مي¬باشد. افزون بر اين پژوهش¬گران فوق (1995) بر اساس 4 سري آزمون¬هاي انجام گرفته به اين نتيجه رسيدند که روش جونز تعديل شده، آزمون مناسب¬تر و قوي¬تري براي بررسي مديريت سود مي¬باشد. اين مدل به شرح زير است (به نقل از بولو و حسيني، 1386، 79):
= جمع اقلام تعهدي (سود قبل از اقلام غيرمترقبه منهاي جريان¬هاي نقدي عملياتي) در سال براي شرکت تحت مطالعه
= جمع دارايي¬ها در سال براي شرکت تحت مطالعه
= تغييرات درآمد طي سال تا براي شرکت تحت مطالعه
= تغييرات حساب¬ها و اسناد دريافتني طي سال¬هاي تا براي شرکت تحت مطالعه
= مبلغ ناخالص اموال، ماشين آلات و تجهيزات در سال براي شرکت تحت مطالعه
= مجموع خطاي رگرسيون، فرض بر اين است که بصورت مقطعي ناهمبسته و داراي توزيع نرمال با ميانگين صفر هستند.
سپس اين ضرايب برآوردي حاصل از رگرسيون¬هاي شرکت کنترل براي برآورد ميزان اقلام تعهدي مديريت شده براي هر شرکت نمونه از طريق کسر نمودن اقلام تعهدي مديريت نشده از جمع اقلام تعهدي به شرح زير بدست مي¬آيد.
= اجزاي مديريت شده اقلام تعهدي شرکت تحت مطالعه در سال که معادل جمع اقلام تعهدي اختياري است (همان منبع، 80).
مدل¬های اندازه گیری کیفیت سود
در این پژوهش برای اندازه¬گیری کیفیت سود از دو مدل دچو و دیچو (2002) و مدل ریچاردسون و همکاران (2004) به شرح زیر استفاده شده است:
مدل دچو و دیچو (2002)
این مدل با این فرض ایجاد شده است که زمان تحقق درآمدها و وقوع هزینه¬های شرکت اغلب متفاوت از زمان دریافت¬ها و پرداخت¬های نقدی است که اقلام تعهدی در نتیجه این تفاوت، ایجاد و گزارش می¬شوند. این مدل بر دو رقم اقلام تعهدی سرمایه در گردش و جریان¬های نقدی عملیاتی به علت سهولت در ردیابی آن¬ها، متمرکز می¬شود، زیرا این اقلام تعهدی ظرف مدت حداکثر یک سال تسویه می¬شود. در این پژوهش از قدرمطلق باقیمانده حاصل از رگرسیون اقلام تعهدی سرمایه در گردش سال جاری و جریان¬های نقدی حاصل از فعالیت¬های عملیاتی سال گذشته، سال جاری و سال آینده به عنوان معیاری معکوس از کیفیت اقلام تعهدی استفاده شده است. هر چه¬قدر این معیار بزرگ¬تر (کوچک-تر) باشد نشان دهنده کم¬تر (بیش¬تر) بودن کیفیت اقلام تعهدی است.
اقلام تعهدی سرمایه در گردش شرکت i در سال t که برابراست با تغییرات دارایی¬های جاری منهای تغییرات در وجه نقد و معادل¬های وجه نقد و منهای تغییرات در بدهی¬های جاری.
جریان وجه نقد ناشی از عملیات شرکت i در سال t-1, t , t+1
میانگین کل دارایی¬های شرکت i در سال t
مدل ریچاردسون و همکاران (2004)
بر اساس این مدل، اقلام تعهدی به عنوان شاخص سنجش کیفیت سود مورد استفاده قرار می¬گیرد، به این صورت که هر چه اقلام تعهدی کمتر باشد، انتظار می¬رود تداوم یا پایداری سود بیش¬تر و کیفیت سود بالاتر باشد.
کل اقلام تعهدی شرکت i در پایان سال t
تغییرات سرمایه در گردش شرکت i در پایان سال t
تغییرات دارایی¬های عملیاتی غیرجاری شرکت i در پایان سال t
تغییرات دارایی¬های مالی شرکت i در پایان سال t
تغییرات در دارایی¬های عملیاتی جاری–تغییرات در بدهی¬های عملیاتی جاری شرکت i در پایان سال t
دارایی¬های عملیاتی جاری= جمع دارایی¬های جاری– (سرمایه¬گذاری¬های جاری + وجه نقد)
بدهی¬های عملیاتی جاری= جمع بدهی¬های جاری–تسهیلات مالی دریافتی کوتاه مدت
تغییرات در دارایی¬های عملیاتی غیرجاری– تغییرات در بدهی¬های عملیاتی غیرجاری شرکت i در پایان سال
دارایی¬های عملیاتی غیرجاری= جمع دارایی¬های غیرجاری– سرمایه-گذاری¬های بلند مدت
بدهی¬های عملیاتی غیرجاری= جمع بدهی¬های غیرجاری – تسهیلات مالی دریافتی بلند مدت
تغییرات در دارایی¬های مالی – تغییرات در بدهی¬های مالی
دارایی¬های مالی= سرمایه¬گذاری کوتاه مدت + سرمایه¬گذاری بلند م
دت
بدهی¬های مالی= بدهی¬های کوتاه ¬مدت + بدهی¬های بلند مدت + حقوق صاحبان سهام قابل تبدیل
لازم به توضیح است که به دلیل تأثیر اندازه بر روی نتایج پژوهش، اقلام تعهدی و اجزای آن در هر دو مدل ذکر شده، بر حسب میانگین دارایی¬های شرکت استاندارد می¬شوند.
آزمون فرضیه¬های پژوهش و تجزیه و تحلیل یافته¬ها
آمار توصيفي متغيرهاي پژوهش در حالت تلفیقی در جدول 1 نشان مي-دهد که در بین متغيرهای مستقل، اقلام تعهدی اختیاری (DACC) (مدیریت سود) دارای کم¬ترین ضريب تغييرات (حاصل تقسيم انحراف معيار بر ميانگين) است و بالعکس متغير مستقل اقلام تعهدی غیر اختیاری (NDACC) دارای بیش¬ترین ضريب تغييرات است و این در حالی است که در بین متغیرهای وابسته پژوهش، کیفیت سود در گزارش¬گری مالی طبق مدل ریچاردسون و همکاران (REQ) در مقایسه با مدل دچو و ديچو (DDEQ) دارای ضریب تغییرات و پراکندگی بسیار کم¬تری است. این موضوع نشان می¬دهد که مدل ریچاردسون و همکاران در اندازه¬گیری میزان کیفیت سود از قابلیت اتکا و ثبات بیش¬تری برخوردار است و پایین بودن میزان پراکندگی مدیریت سود در شرکت¬های تحت بررسی در مقایسه با میزان پراکندگی کیفیت سود بر اساس دو مدل فوق¬الذکر دلالت بر این موضوع دارد که میزان کیفیت سود تحت تأثیر عوامل دیگری به جز مدیریت سود (اقلام تعهدی اختیاری) قرار دارد که باید با انجام پژوهش¬های آتی اين عوامل شناسایی و تعیین گردد.
جدول 1: آمار توصیفی متغیرهای پژوهش در حالت تلفیقی
DDEQ REQ DACC NDACC
ميانگین 00000000001/0- 03/0 00000004/0 002/0
میانه 005/0- 006/0- 005/0- 01/0
بیشینه 84/1 86/4 58/3 03/1
کمینه 2/1- 14/4- 28/11- 99/2-
انحراف معیار 25/0 71/0 72/0 38/0
مشاهدات 355 355 355 355
بررسي ایستایی (پایایی) متغيرها در حالت تلفیقی
به منظور آزمون پایایی (ایستایی) متغیرهای پژوهش در طی دروه پژوهش از آزمون ریشه واحد تلفیقی استفاده شده است. نتایج آزمون¬های ریشه واحد تلفیقی از نوع آزمون لوین، لین چو ، آزمون ایم، پسران و شین و سایر آزمون¬های ریشه واحد در جدول 2 نشان می¬دهد که تمام متغیرهای پژوهش اعم از مستقل و وابسته در طی دوره پژوهش در سطح پایا بوده¬اند.
جدول 2: آزمون ایستایی (پایایی) متغیرها در طی دوره پژوهش
DDEQ REQ DACC NDACC
Levi, Lin & Chu t 33/135- (0000/0) 76/28- (0000/0) 35/51- (0000/0) 16/32- (0000/0)
Breitung t-stat 82/3- (0001/0) 25/3- (0000/0) 89/2- (0000/0) 31/1 (9056/0)
Im, Pesar
an & Shin W-stat 34/26- (0000/0) 34/9- (0000/0) 96/8- (0000/0) 98/3- (0000/0)
ADF-Fisher Chi-square 53/309(0000/0) 02/279(0000/0) 31/233 (0000/0) 67/132 (1161/0)
PP-Fisher Chi-square 58/351 (0000/0) 26/331 (0000/0) 37/289 (0000/0) 56/197 (0014/0)
Hadri Z-stat 79/14 (0000/0) 99/11 (0000/0) 48/8 (0000/0) 88/9 (0000/0)
بررسي آزمون فرضیه¬ها در حالت تلفیقی
برای بررسی آزمون فرضیه¬ها ابتدا اثر عوامل اختیاری و غیر اختیاری مدیریت سود بر میزان کیفیت سود طبق مدل دیچو و دیچو در جداول 3 و 4 ارائه و سپس اثر عوامل اختیاری و غیر اختیاری مدیریت سود بر میزان کیفیت سود طبق مدل ریچاردسون و همکاران در جداول 5 و 6 ارائه شده است. مجدداً لازم به ذکر است که DDEQ و REQ به ترتیب معیارهای معکوس از کیفیت سود بر اساس مدل¬های دیچو و دیچو و ریچاردسون و همکاران هستند.
نتايج اثر اقلام تعهدی اختیاری (عوامل اختیاری مدیریت سود) بر روی کیفیت سود در گزارش¬گری مالی طبق مدل دیچو و دیچو در جدول 3 نشان مي¬دهد که رابطه بین این دو متغیر در طی دوره پژوهش منفی است، یعنی با افزایش اقلام تعهدی اختیاری (عوامل اختیاری مدیریت سود) در شرکت، کیفیت سود در گزارش¬گری مالی طبق مدل دیچو و دیچو کاهش می¬یابد. لازم به ذکر است که رابطه بین اقلام تعهدی اختیاری (عوامل اختیاری مدیریت سود) و کیفیت سود در گزارش¬گری مالی طبق مدل دیچو و دیچو با توجه به ضريب رگرسیونی متغیر عوامل اختیاری مدیریت سود ضعیف بوده و از لحاظ آماری با توجه به مقدار احتمال آماره t معنی¬دار نمي¬باشد.
ضعیف و غیرمعنی¬دار بودن ضريب رگرسیونی متغیر عوامل اختیاری مدیریت سود نشان مي¬دهد که عوامل ديگري به جز عوامل اختیاری مدیریت سود در کاهش میزان کیفیت سود در گزارش¬گری مالی شرکت¬ها تأثيرگذار است.
نتایج مربوط به آماره F نشان می¬دهد که مدل در حالت کلی معنی¬دار نبوده ولی با توجه به آماره دوربین-واتسون، فاقد مشکل خودهمبستگی است.
نتایج مربوط به ضریب تعیین نشان می¬دهد که در طی دوره پژوهش، 4% از تغییرات کیفیت سود در گزارش¬گری مالی طبق مدل دیچو و دیچو تحت تأثیر عوامل اختیاری مدیریت سود بوده است.
