بخشی از مقاله
چکیده
هنگامی که بحث سازه های آبی و محیط زیست مطرح است، عاملی که موجب دگرگونی محیط زیست می شود، سد است و بدون شک یکی از پایه های اصلی و اساسی در توسعه جوامع و کشورهای مختلف سد سازی است. اقلیم خشک کشورهایی مانند ایران سبب شده است، سد سازی به عنوان شیوه ای مهندسی برای تنظیم و بهنگام سازی جریان آب جهت بهره برداری های زراعی، شرب و سایر مصارف مورد توجه باشد. به همین خاطر در چند سال اخیر یکی از شاخصترین فعالیتهای عمرانی در کشور بوده است. اما آیا هر سد فقط آثار عمرانی دارد؟ بسیاری از جغرافیدانان و اکولوژیستها در اینباره نظر منفی دارند آنها میگویند برخی از پیامدهای محیطی سدها غیرقابل کنترل و نگرانکننده است و از این نظر احداث یک سد جدید باید همراه با اما و اگرهای بسیار باشد و برای مهار منابع آب بهتر آن است که سراغ روشهای دیگر مثل آبخیزداری برویم یا دست کم اینکه سدها را هرچه کوچکتر بسازیم. اما اثرات احداث سدها بر اکوسیستم های طبیعی بالادست و پایین دست آنها چیست و چگونه باید مورد بررسی و ارزیابی قرارگیرد؟ آیا هر سدی، در هر مکانی و در هر رودخانه ای قابل احداث است؟ حال با توجه به آنچه که تا کنون گفته شد، سدها اثرات زیست محیطی زیادی علاوه بر فوایدش بر محیط زیست دارند که بطور نمونه ساخت سد، رژیم هیدرولیکی پایین دست رودخانه را تغییر داده و باعث شده که رودخانه کانالیزه شده و جریان آب تماماً بوسیله یک سلسله سد و آب بند کنترل شود که کانالیزه شدن رودخانه سبب کاهش طول آن میگردد. یک تأثیر بزگ زیست محیطی دیگر این است که بدلیل ترسیب لای در پشت سد، آب بدون لای از سد سرریز شده و در نتیجه باعث فرسایش و پایین رفتن بستر رودخانه پایین دست سد میگردد. در ضمن از آنجایی که لای، فاقد نیتروژن کافی است در نتیجه موجب کاهش حاصلخیزی خاک گشته و باعث کاهش محصولات کشاورزی میشود. لذا در این مقاله کوشش خواهد شد که به تأثیرات منفی سازه های آبی که بدون ارزیابی زیست محیطی اجرا میشود، پرداخته شود تا با ارائه راهکاری مناسب تأثیرات منفی سازه های آبی را بر محیط زیست، کاهش دهیم.
واژه های کلیدی: محیط زیست، سدها، پیامدهای محیطی، سازه های آبی Archvie of SID
مقدمه
هر نوع توسعه با هر درجه ای از کمیت یا کیفیت، آثار زیست محیطی ویژه ای را به دنبال دارد. دخل و تصرف انسان در محیط طبعی لزوماً به معنای ایجاد تغییرات در شکل طبیعی و اولیه محیط است. تداوم عمل انسان در تغییر شرایط طبیعی، نهایتاً می تواند توازن های موجود محیط را بر هم زده و زنجیره ای از پیامدهای ناخواسته یا پیش بینی نشده را در بر داشته باشد چنانکه هم اینک جوامع انسانی با این معضل روبرو گردیده اند. بدیهی است از هنگامی که فکر احداث یک سازه آبی بوجود می اید تا شروع بهره برداری از آن، می باید راه دشوار و طولانی پیموده شود. اینجاست که می توان به اهمیت دانش مهندسی سد پی برد و این روش را به عنوان بهترین روش در مهار آب شیرین برای استفاده قریب به هفت میلیارد انسان و تعداد بی شماری موجود زنده که حق حیات دارند، بکار برد(سعیدی). و البته اهمیت فوق نباید ما را از ارزیابی زیست محیطی پروژه های سد غافل کرد تا برای رسیدن به توسعه پایدار، محیط زیست را قربانی توسعه بی رویه نکنیم. ملاحظه مسائل زیست محیطی در تمام مراحل اجرایی یک پروژه مهمترین وظیفه سازمان حفاظت محیط زیست در کشورهای مختلف جهان است. این نظارت شامل مراحل طراحی، مراحل اجرای پروژه و پس از آغاز بهره برداری از آن پروژه می باشد. زیرا جلوگیری از احداث یک سازه آبیکه فرضاً موقعیت مکانی آن نامناسب تشخیص داده شود که بر حسب نوع فعالیت، موجبات آلودگی محیط را فراهم می آورند، که به مراتب آسان تر و اقتصادی تر از تغییر مکان و یا تعویض تکنولوژی آن پس از احداث آنها است. لذا استفاده از تجربیات ارزشمند سایر ملل که به بهای گزافی حاصل شده است، می تواند برای دیگر کشورهای در حال توسعه آموزنده و مفید واقع شده و از تکرار همان اشتباهات در دیگر نقاط جهان، جلوگیری نماید. از این رو اصول اساسی را که باید در ارزیابی زیست محیطی پروژه های عمرانی مورد نظر واقع شوند، شامل موارد زیر است: تناسب یا عدم تناسب اکریسیستم جهت فعالیت های انسانی و یا طرح های عمرانی طبقه بندی اکوسیستم بر اساس انواع استفاده ها و کاربری ها مقایسه بین بازدهی بدست آمده و نیرویی که برای هر گونه فعالیت یا کاربری مورد نیاز باید صرف شود.
مراحل ارزیابی زیست محیطی سدها
طراحی هر سد به صورت سنتی با مطالعات فنی- مهندسی و مطالعات اقتصادی که به آن توجیهات فنی و اقتصادی اطلاق می شود، آغاز می شود. این مطالعات در وهله اول نشان دهنده ساختگاه مناسب برای احداث سد و سپس برتری سود حاصل از اجرای طرح نسبت به هزینه های احداث آن می باشد. اگر سدی دارای توجیه مناسب فنی و اقتصادی بوده تصویب و مطالعات اجرایی آن صورت می پذیرفت. در سال های اخیر و براساس قانون، مطالعات محیط زیستی، در مرحله امکان سنجی، به مطالعات ضروری برای توجیه اجرای سدها افزوده شده است. این مطالعات در قالب مطالعات ارزیابی اثرات زیست محیطی احداث سدها صورت پذیرفته و ساخت سدها را از دیدگاه محیط زیستی و مسایل اجتماعی- فرهنگی مورد بررسی قرار می دهد. مطالعات ارزیابی اثرات زیست محیطی سدها باید به تصویب سازمان حفاظت محیط زیست رسیده و سپس مجوز احداث سد صادر خواهد شد یکی از متداول ترین روش های علمی برای بررسی و مطالعه اثرات طرح ها و طرح های عمرانی مانند سدسازی بر محیط زیست، مطالعات ارزیابی اثرات زیست محیطی است. هدف از مطالعات ارزیابی اثرات زیست محیطی سد ها، به دست آوردن شناختی در حد ممکن جامع و کامل از وضعیت موجود محیط زیست در محل اجرای سد و محدوده تحت تاثیر آن و شناخت کامل فعالیتهای پروژه ای که در محیط مورد نظر اجرا خواهد شد می باشد. سپس با دستیابی به این شناخت دو وجهی ، اثرات فعالیتهای طرح بر کلیه اجزای محیط زیست (شامل حدود 100 عامل مانند هوا، آب، خاک، گیاه، جانور، تنوع زیستی، جمعیت، فرهنگ، آثار تاریخی و بسیاری دیگر) تعیین و مشخص می شود(فصلنامه علمی سازمان محیط زیست ایران). در این مطالعات اثرات برگشت ناپذیر، بلند مدت به ویژه اثر بر عواملی که دارای حساسیت های بیشتر هستند مانند گونه های در معرض تهدید، تالاب ها، مناطق تحت مدیریت سازمان محیط زیست مانند پارک های ملی و یا سایر محیط های تحت حفاظت و اثرات شاخص و مهم مشخص می شوند.در صورتی که اثرات
منفی و شاخص احداث سد زیاد باشند طرح رد خواهد شد و در غیر این صورت ، راهکارهای کاهش اثرات بر محیطSIDزیستofارائهArchvieمی شود.
موارد سلسله مراتب یک گزارش ارزیابی زیست محیطی سد، منطبق با موضوعات زیر می باشد :
نوع فعالیت، علت اجرا ، توجیه فنی، اقتصادی- اجتماعی، سیاسی ، گزینه های فنی و مکانی، زمان آغاز خاتمه ، اثرات مهم زیست محیطی، گزینه نهایی، برنامه های پیشگیری و کنترل آثار ناسازگار ، نتیجه گیری و شرح پروژه است. تشریح وضعیت موجود محیط زیست منطقه: که می توان به اقلیم و کیفیت هوا، منابع آلاینده هوا، منابع آب و کیفیت آنها که شامل کلیه آب های جاری و ساکن در حوزه آبریز سد است و همچنین آب های زیرزمینی و ویژگی های آنها، زمین شناسی- تکتونیک و لرزه خیری منطقه، شناسایی و طبقه بندی خاک در منطقه، طبقه بندی اکوسیستم ها و موقعیت و محل آنها و غیره .... اشاره کرد(شمسائی.. (1383
