بخشی از مقاله
چکیده
در عصر حاضر، جهانگردی به عنوان عاملی جهت بهبود کیفیت زندگی جوامع در حال توسعه تلقی میشود. این صنعت که بر پایه توجه گردشگران به میراثها و یادمانهای تاریخی و فرهنگی و جاذبههای طبیعی از طریق مسافرت استوار است، توانسته آثار منفی و مثبت خود را به طور مستقیم یا غیرمستقیم بر جاذبهها و همچنین محیط زیست مقاصد گردشگری وارد کند. لذا شناسایی این اثرات از جمله ضروریات برای ارائه برنامهریزی دقیق و رسیدن به توسعه پایدار این صنعت است. شهرستان ماسال که در پژوهش حاضر به عنوان منطقه مورد مطالعه انتخاب گردیده، یکی از نواحی پر جاذبه در استان گیلان است که در سالهای اخیر مقصد گردشگری بسیاری از گرشگران را در این استان به خود اختصاص داده است.
از آنجاییکه گردشگری در این شهرستانعمدتاً بر پایه طبیعتگردی - اکوتوریسم - استوار است، لذا خواه ناخواه پیامدهای مطلوب و نامطلوبی را بر پیکر محیط زیست وارد میکند. از اینرو بررسی پیامدهای زیستمحیطی بوجود آمده از فعالیتهای گردشگری در این شهرستان بهمنظور جلوگیری از سیر قهقرایی آن، از اهداف اصلی این پژوهش میباشد. در این راستا به منظور دستیابی به اهداف مورد انتظار، با استفاده از روش تحقیق توصیفی تحلیلی و بهرهگیری از مطالعات اسنادی میدانی - تکمیل 384 پرسشنامه توسط ساکنان بومی، گردشگران و کارشناسان - به شناسایی اثرات و پیامدهای ناشی از فعالیتهای گردشگری در شهرستان ماسال پرداخته شد. نتایج این پژوهش نشان میدهد که بین توسعه فعالیتهای گردشگری و تخریب زیستمحیطی در شهرستان ماسال رابطه معناداری وجود دارد. همچنین بهرهبرداری بیش از توان و ظرفیت مواهب طبیعی خدادادی این شهرستان برای انجام فعالیتهای گردشگری، نبود برنامهریزی های آیندهنگر در راستای حفاظت و صیانت از محیط زیست پایدار و رفتار غیرمسئولانه گردشگران سبب شده تا اثرات نامطلوب زیستمحیطی، کمکم در اغلب نواحی ماسال خود را نمایان سازد و آینده طبیعتگردی را در این منطقه با تنگناهای شدیدی مواجه سازد.
واژههای کلیدی: گردشگری، اکوتوریسم، پیامدهای زیستمحیطی، شهرستان ماسال
.1 مقدمه
فعالیت گردشگری امروزه به عنوان یکی از مهمترین و پویاترین فعالیتها در جهان است بهطوریکه بر اساس گزارش سازمان جهانی گردشگری، درآمد حاصل از گردشگری بینالمللی در سال 1990 تا 2005تقریباً یش از دو برابر شده و از 270میلیارد دلار به 680 میلیارد دلار افزایش یافته است - سازمان جهانی توریسم، . - 5 :1990 گردشگری یکی از بزرگترین فعالیتهای اقتصادی اجتماعی در جهان است که جنبههای روانشناختی، جامعه شناختی، سیاسی و زیستمحیطی را شامل میشود. اهمّیت گردشگری تنها به ایجاد اشتغال و درآمد محدود نمیگردد بلکه با برنامهریزی درخور و پایدار با توانهای منطقه، میتوان منافع عمده اقتصادی اجتماعی، فرهنگی، محیطی و سیاسی را ایجاد کند و باعث توسعه ملی گردد. بهطوریکه امروزه در اقصی نقاط جهان، فعالیتهای گردشگری باعث ایجاد تحول در بخشهای مختلف کشاورزی، صنعت و خدمات شده است. همچنین با شناخت جاذبه های فرهنگی تاریخی و طبیعی بسیار در سراسر ایران ضمن تحکیم هویت ملی، زمینههای جلب جهانگردان را فراهم میکند؛ از این رو باید موانع را برطرف و تسهیلات لازم را جایگزین کرد که در آنها فعالیتهای فرهنگساز، روشنگر و ارزان در فرایند سفر نقش دارند - رحیمی، . - 32 :1384 در حال حاضر گردشگری به عنوان یکی از پدیدههای اثرگذار بر فرایند توسعه شهرها و روستاها توجهات زیادی را به خود جلب کرده و از جنبههای مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، اکولوژیکی و... اثرات شگرفی از خود به جای میگذارد که هر یک از این ابعاد در جهات مثبت و منفی مورد مطالعه بسیاری از پژوهشگران و فعالان این عرصه قرار گرفته است. همچنین پیشرفت و توسعه صنعت گردشگری در جهت نیل به توسعه پایدار، ارتباط تنگاتنگی با چگونگی نگرش سیاستگزاران، برنامهریزان و گردشگران به مسائل زیستمحیطی هر جامعه دارد. از دیدگاه گردشگریِ زیستمحیطی،هرگونه تغییر کمّی و کیفی حساب شده در فعالیتهای گردشگری، سبب پیدایش تغییر تعادل زیستمحیطی شده و تخریبهای غیرقابل جبرانی را سبب میگردد.
مهمترین ویژگی جاذبههای طبیعی آن است که از نظر عرضه دچار محدودیت هستند و در یک دوره معین زمانی ظرفیت بهرهبرادری معین و محدودی دارند. از اینرو امکان افزایش ظرفیت بهرهبرداری تنها از طریق تنوعبخشی به الگوهای مصرف امکانپذیر است. مهمترین نقدی که بر بهرهمندی گردشگران از محیط طبیعی بهطور معمول مطرح میشود آن است که استفاده گردشگران نباید به تخریب و آسیبرسانی محیط منجر گردد - رنجبریان و زاهدی، . - 109 :1389 بههرحال برای پایداری یک منطقه گردشگری که از مواهب طبیعی بهره زیادی میبرد، پرداختن به پیامدهای ناشی از رشد فعالیتهای گردشگری که هم به آثار مثبت و هم آثار سوء احتمالی اشاره دارد، بسیاری از قابلیتها و تنگناها را برای مدیران و برنامهریزان گردشگری آشکار و نمایان خواهد کرد و آنها را قادر خواهد ساخت تا متناسب با توانهای خدادادی یک منطقه و با رویکرد حفاظت و صیانت از آن به رونق صنعت گردشگری و توریسم پایدار در آن بپردازند. این در حالی است که کمترین بازخوردهای منفی و پیامدهای سوء نیز محتمل و مورد انتظار خواهد بود. لذا برای حفاظت و صیانت از مواهب طبیعی گردشگرپذیر همانند مناطق جنگلی و ییلاقی، چشمهها، آبشارها، سواحل دریا، تالاب، غارها و سایر چشماندازهای زیبای طبیعی که باید به عنوان میراثی برای نسلهای بعدی باقی بماند، توجه به پیامدهای برجای مانده از رشد فعالیتهای گردشگری بر پیکره محیط زیست یک منطقه در قالب طرحهای پژوهشی میتواند در این راستا راهگشا باشد.
.2 بیان مسئله
با در نظر گرفتن مسائل زیستمحیطی جهت برنامهریزی در سکونتگاههای انسانی به شناخت توانها و محدودیتهای محیط طبیعی نیاز میباشد. معرفی و شناخت محیطهای جغرافیایی از نظر پتانسیلهای محیطی میتواند در راستای طرحهای آمایش سرزمین کارشناسان را یاری دهد. بدون شناخت و آگاهی از وضعیت طبیعیِ حال و آینده، مدیران و برنامهریزان به درستی قادر به اجرای برنامههای خود در زمینههای مختلف نیستند. از سوی دیگر باید اشاره نمود که فعالیتهای مرتبط با مقوله گردشگری با کیفیت محیط زیست مکانهای گردشگری وابستگی بسیار شدید دارد و میتوان با شناخت فعالیتهای گردشگری و برنامهریزی برای آن با توجه به توانهای
محیطی و فراهم نمودن امکانات و خدمات اولیه موردنیاز گردشگران، از بروز بسیاری از ناهنجاریها در محیط زیست منطقه جلوگیری نمود. وجود جاذبههای تاریخی و طبیعی بسیار در محدوده مورد مطالعه پژوهش حاضر که شهرستان ماسال میباشد از جمله عواملی است که میتواند قابلیت برنامهریزی برای توسعه گردشگری را در آن فراهم کند. گردشگری در ماسال همانند سایر مکانهای مستعد گردشگری میتواند هم اثرات مثبت بر محیط زیست بگذارد و هم اثرات منفی. البته این موضوع بستگی به این دارد که گردشگری چگونه مدیریت و اجرا شده است. برای مثال بهرهبرداری نامناسب و بیش از ظرفیت از منابع طبیعی، قطع بیرویه درختان جنگل، تغییر کاربری حاصلخیزترین اراضی جلگهای و جنگلی، آلودگی رودخانهها و آلودگی زیستمحیطی از مهمترین چالشهای زیستمحیطی است که به رغم وجود قابلیتهای ممتاز جغرافیایی در منطقه به چشم میخورد. گردشگری به نیروی آموزش دیده کافی نیاز دارد و مشارکت هر متخصص جایگاه خاص خود را داشته و برآیند آن میتواند به جلوگیری از بروز آسیبهای زیستمحیطی منجر شده و در نهایت به توسعه پایدار گردشگری در سطح منطقه تبدیل شود. هدف از نگارش مقاله حاضر، بررسی پیامدهای زیستمحیطی توسعه گردشگری در شهرستان ماسال است تا بتوان توسعه گردشگری را هم زمان با در نظر گرفتن محیط زیست مورد توجه قرار داد بر این اساس سؤالات تحقیق عبارتند از:
1. پیامدهای زیستمحیطی ناشی از توسعه گردشگری در شهرستان ماسال کدام است؟
2. مدیریت و برنامهریزی گردشگری چه نقشی در از بین بردن آسیبهای زیستمحیطی توسعه گردشگری شهرستان ماسال دارد؟
3. مهمترین مشکلات و چالشهای زیستمحیطی در شهرستان ماسال کدام است و چگونه میتوان در جهت رفع آن گام برداشت؟
3اهمّیت. و ضرورت تحقیق
نگرش و دیدگاه مدیران و برنامهریزان و دستاندرکاران مسائل زیستمحیطی هر جامعهای ارتباطی مؤثر با پیشرفت و توسعه فعالیتهای گردشگری دارد. تا حدی که هر عملی در زمینه فعالیتهای مربوط به گردشگری انجام میگیرد، بر پیکره محیط زیست تأثیرگذار است. مسائل مربوط به گردشگری باعث تغییرات زیستمحیطی میگردد و گاهاً اثرات غیرقابل جبران هم با خود به همراه دارد. لذا ارائه برنامه مدیریت زیستمحیطی گردشگری امری مهم تلقی میشود تا با ارائه روشهای مناسب موجبات کاهش یا حذف اثرات منفی و افزایش اثرات مثبت را باعث گردد و به نظر میرسد یکی از مناسبترین روشها برای رویارویی با مخاطرات زیستمحیطی اتخاذ رویکردهای پیشگیرانه است که در این رابطه ارزیابی پیامدهای زیستمحیطی گردشگری، تأمین اطلاعات کافی از تأثیر فعالیتهای گردشگری به محیط زیست منطقه و مسیر گردشگری، مؤثر تلقی میشود.
از طرفی برای پایداری فعالیتهای گردشگری شهرستان ماسال که از مواهب طبیعی بهره زیادی میبرد، پرداختن به پیامدهای ناشی از رشد فعالیتهای گردشگری که هم به آثار مثبت و هم آثار سوء احتمالی اشاره دارد، بسیاری از قابلیتهاو تنگناها را برای مدیران و برنامهریزان گردشگری این شهرستان آشکار و نمایان خواهد کرد و آنها را قادر خواهد ساخت تا متناسب با توانهای خدادادی این منطقه، به رونق صنعت گردشگری و توریسم در آن بپردازند. این در حالی است که کمترین بازخوردهای منفی و پیامدهای سوء بر محیط زیست ماسال نیز محتمل و مورد انتظار خواهد بود. از آنجاییکه گردشگری غالباً سبب تغییرات کاربری طبیعی - باغات، زمینهای کشاورزی، تحت
تأثیر قرار گرفتن اراضی جنگلی و مرتعی - و تبدیل شدن آنها به کاربریهایی از قبیل راه، هتل و پذیرایی میگردد و یا سبب آلوده شدن آبهای سطحی - استخرهای طبیعی، تالاب و رودخانهها - میگردد و یا با رفتارهای نامناسب گردشگران سبب به مخاطره افتادن حیات گیاهی و جانوری میشود، پرداختن به پیامدهای زیستمحیطی گردشگری در یک منطقه از جمله شهرستان ماسال که محدوده مطالعاتی پژوهش حاضر میباشد، اهمّیت موضوع تحقیق را به خوبی بازگو مینماید. لذا نتایج بدست آمده از آن میتواند در طرحها و برنامههای آینده مدیران شهری در راستای رشد و شکوفایی فعالیتهای گردشگری ماسال، مؤثر و مفید واقع شود.
