بخشی از مقاله
مقدمه
عسکری سلیمانی امیری در مقاله »روشی جدید در استنتاج صوری با کمترین قاعده« کـه در سـال ١٣٨٨ در شماره سیزدهم نشریه معارف عقلی منتشر شده اسـت، نـوآوری هـای بسـیاری دارد کـه بررسی و تحلیل آنها به فضای نقد علمی در جامعه فلسفی کشورمان کمک می کند؛ چنان که بررسی نوآوری ها و زدودن کاستی های آن و افزودن نکات تکمیلی می تواند به گسـترش مرزهـای دانـش بومی بیانجامد.
سلیمانی امیری∗ در آغاز مقاله خـود، بـه کمـک تنهـا دو قاعـده »عکـس مسـتوی« و »نقـض
محمول« روشی ساده برای اثبات استدلال های منطقی معرفی می کند و سـپس بـه تفـاوت ایـن دو قاعده و چرایی آن می پردازد. وی توجه میکند که هرچند قاعده »نقض محمـول«کمیـت را نگـاه میدارد و برای همه محصورات به یکسان برقرار است، اما قاعده «عکس مسـتوی«، نـه کمیـت را نگاه میدارد و نه برای همه محصورهها برقرار است.١ بیان چرایی این تفاوت، نویسنده را بـه بحـث از سور محمول و معرفی روش جدیدی به نام »روش سورگذاری در محمول« مـیکشـاند.٢ او بـه کمک این روش، به اثبات استدلال های مباشـر و شـکل هـای چهارگانـه ارسـطویی مـی پـردازد و استدلالهای معتبر جدیدی را کشف میکند.٣
روش ساده سلیمانی امیری مبتنی بر دو قاعده »عکس مستوی« و »نقض محمول« پیش تـر در مقاله ای از رضا اکبری منتشر شده بود؛٤ اما اکبری به جای بحث از سـورهای محمـول بـه بحـث از گزاره های معدول پرداخته است. روش ساده این دو مقاله در آثار دیگری نیز معرفی شده است؛ امـا
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
.∗ از این پس، واﮊه »نویسنده« به آقای عسکری سلیمانی امیری و واﮊه »نگارنده« به نگارنده مقاله حاضـر (اسـداالله
فلاحی) اشاره خواهد کرد.
نقدی بر مقاله »روشی جدید در استنتاج صوری با کمترین قاعده» «١٤١«
آنچه این دو مقاله را مهم و قابل اعتنا میسازد، نوآوریهای هر یک از آن دو اسـت کـه پیشـرفت در مباحث منطقی را نشان می دهد. نگارنده در مقاله دیگری نوآوری های مقاله اکبری را مورد بحـث و بررسی قرار داده٥ و در مقاله دیگری دیدگاه های خود درباره سورهای محمول را بیان کرده اسـت٦ در مقاله حاضر نیز به بررسی نوآوریهای سلیمانی امیری میپردازد.
سلیمانی امیری در مقاله خود دو دسته نوآوری دارد: دسـته ای بـه کیفیـت موضـوع و محمـول (یعنی تحصیل و عدول آنها) و دسته دیگر به کمیت موضوع و محمول (یعنی سـورهای موضـوع و محمول) مربوط است. از آنجا که بحث از کیفیت موضوع و محمول در آغاز آن مقالـه آمـده اسـت، نخست نوآوری او در این بحث را بـا عنـوان »نـوآوریهـای کیفـی« بیـان مـیکنـیم و سـپس بـه نوآوریهای دسته دوم با عنوان »نوآوریهای کمی« میپردازیم.
نوآوریهای کیفی
نویسنده محترم در بحث از کیفیت موضوع و محمول دو نوآوری دارد:
١. قاعده جدید »نقضﹺ عکس«
نویسنده مقاله به کمک قاعده »نقض محمول« و »عکس مستوی« قاعده تازهای را کشف کرده، آن را نقض»ﹺ عکس« مینامد. بنا به این قاعده، »هر الف ب است« نتیجه مـی دهـد »برخـی ب نـاالف است.«٧ به نظر می رسد که نام نقض»ﹺ عکس« کوته نوشتی است برای نقـض» محمـولﹺ» «عکـس مستوی.«
نویسنده قاعده نقض»ﹺ عکس« خود را یکبار بدون پیشینه می نامد و بار دیگر بـدون ذکـر نـام، برای آن پیشینه ای را برمیشمارد: »با اعمال این روش به قاعده استنتاجی جدیدی میرسـیم کـه در
»٢٤١« معارف عقلی، سال هفتم، شماره چهارم، پیاپی ٢٥،زمستان ١٣٩١
منطق نشانی از آن نبودهو آن نقضﹺ عکس است.«٨ ]»نقض عکس[ لازمی است که در کتاب هـای منطقی مطرح نبوده است و به تدریج در برخی آثار منطقی آمده است.«٩ (تأکیدها از ما است).
گفتنی است که رضا اکبری، پیش تر در مقاله خود، همین قاعده را کشف کـرده و آن را »عکـس نقیض موضوع« نامیده بود.١٠ معلوم نیست که آیا مقصود سلیمانی امیری از »برخی آثـار منطقـی« همین مقاله اکبری است؟ یا اینکه اثر دیگری مقصود وی بوده است؟١١ نگارنده در مقالـهای دربـاره انواع عکس نقیض نزد اکبری و برتریهای نامهای پیشنهادی وی نکاتی را بیان کرده است.١٢
٢. بیان روابط استلزامی میان گزارههای محصل و معدول
پیش از بیان این نوآوری قابل ذکر است که رضا اکبری در مقاله خود روابط گـزاره هـای محصـله و معدوله را به تفصیل بررسی میکند و گزارههـای »لازمالصـدق«، »لازم الکـذب« و »نـامعلوم« را برای موجبه کلیه برمی شمارد.١٣ او این گزاره های سه گانه را تنها بـرای موجبـه کلیـه بیـان کـرده و استخراج آنها را برای دیگر محصورهها به خواننده سپرده است.
سلیمانی امیری در بیان روابط میان قضایا، بـرخلاف اکبـری، تنهـا قضـایای »لازمالصـدق« را برمی شمارد، اما این قضایا را برای همه محصوره های چهارگانه فهرست می کند. او، ماننـد اکبـری، برای موجبه کلیه یازده قضیه لازمالصدق برشمرده و به عدد یازده تصریح میکنـد١٤ و بـرای سـالبه کلیه نیز یازده قضیه لازم الصدق می یابد؛١٥ اما برای هر یک از موجبه جزئیه و سالبه جزئیه، تنهـا سـه قضیه لازمالصدق به دست میآورد.١٦ نگارنده همه این روابط را به صورت یکپارچـه در مقالـهای معرفی کرده است.١٧
نقدی بر مقاله »روشی جدید در استنتاج صوری با کمترین قاعده» «١٤٣«
٣. دوسویهانگاری قاعده »نقض محمول«
مرحوم مظفر، رضا اکبری و عسکری سلیمانی امیری، همگی در این نوآوری شریکاند کـه قاعـده »نقض محمول« را دوسویه انگاشته اند؛ در حالی که همه منطق دانان پیشین این قاعده را یک سـویه و از موجبه به سالبه می دانسته اند. دوسویه انگاری قاعده »نقض محمـول« بـه اعتبـار قاعـده هـای نامعتبر »نقض موضوع« و »نقض طرفین« میانجامد که مرحوم مظفر برای نخستین بـار در منطـق اسلامی وارد کرده و دیگران از او پیروی کرده اند. نگارنده در مقاله ای، مثال های نقضی برای این دو قاعده معرفی کرده و به تحلیل آنها پرداخته است.١٨
نگارنده، در مقالهای که به اصلاح و تکمیل نوآوریهای رضا اکبری پرداخته است، دوسـویه در نظر گرفتن قاعده یکسویه »نقض محمول« را ایرادی به وی و مرحـوم مظفـر دانسـته و تـوجیهی برای مقاله پیش گفته آورده و گفته است: »مبنا را بر تحلیل مظفر می گذاریم و از درستی یا نادرسـتی قواعد مظفر چشم می پوشیم.«١٩ همین توجیه را نیز میتوان بـرای مقالـه سـلیمانی امیـری در نظـر گرفت.
نوآوریهای کمی
برخلاف رضا اکبری که در مقاله خود، برای اثبـات عکـس مسـتوی، از »نمودارهـای ون« کمـک گرفته است،٢٠ عسکری سلیمانی امیری اثبات عکس مستوی را بر افزودن سور بـه محمـول گـزاره استوار کرده است. او برای سور محمول در موجبه مثال »هر انسانی هر هوشمند است« و در سـالبه مثالهایی مانند مثال های زیر را ذکر می کند: »هیچ انسانی، هیچ دیو نیست«، »هیچ انسانی، بعضـی از دیوها نیستند«، »برخی از انسان ها، هیچ دانشمندی نیسـت« و »برخـی از انسـان هـا، برخـی از دانشمندها نیست.«٢١
نوآوریهای نویسنده در ارتباط با سورهای محمول اینها هستند:
