بخشی از مقاله
چکیده:
در این پژوهش به بررسی ساخت صوری جملههای شرطی در قابوسنامه براساس چارچوب نظری ماهوتیان - 1378 - پرداختیم. جمله شرطی، جملهای متشکل از دو بند پایه یا جزای شرط و پیرو یا شرط است. بند شرط اغلب با یکی از کلمات ربط شرطی همانند »اگر، هرگاه، بهشرط اینکه، درصورتیکه و...« و مقدم بر بند جزای شرط میآید. کلمه ربط شرطی »اگر« بیشترین بسامد وقوع در جملههای شرطی زبان فارسی را داراست. به منظور این مطالعه، تعداد تقریبی 5000 واژه از کتاب قابوسنامه مورد بررسی قرار گرفت که در این مجموعه، تعداد 80 جمله شرطی بدست آمد. با بررسی این جملهها به این نتیجه رسیدیم که در 41 جمله کلمه ربط شرطی »اگر« و در بقیه جملات یکی از کلمات ربط شرطی »چون، تا، هر، وگرنه، کاشکی، گر، اگرچه، هرکه، که« وجود داشت. در هیچ یک از جملات، ترتیب تقدم بند شرط بر جزای شرط برعکس نشده بود و هیچ جملهای بدون کلمه ربط شرطی وجود نداشت.
واژگان کلیدی: ساخت شرطی، حرف ربط شرط، بند شرط، بند جزای شرط، قابوسنامه.
مقدمه
ساخت منطقی ساختهای شرطی از زمان ارسطو تا به حال مورد توجه فلاسفه بوده است. جملههای شرطی در همه زبانها وجود دارند و پدیدهای جهانی هستند و بررسی و تحلیل این جملهها قرنهاست که ذهن فلاسفه، زبانشناسان و روانشناسان را به خود مشغول کرده است. طبق نظر تراگو و همکاران - 2009 - جملههای شرطی، به طور مستقیم منعکسکننده توانایی گوینده برای استدلال آوردن در مورد موضوعهای متناوب، نامعلوم و احتمالات تحقق نیافته هستند. درک ساختار مفهومی و رفتاری موجود در این جملهها و تعبیر و تفسیر آنها نیازمند درک بنیادی نسبت به روشهای استنباطی و فرایندهای شناختی و زبانی انسان است - تراگو و همکاران، . - iv :2009 در این پژوهش با توجه به اهمیت بررسی این ساخت در زبان و در مطالعات تاریخی، ساختهای شرطی در کتاب قابوسنامه مورد مطالعه قرار خواهند گرفت. ابتدا مروری بر مطالعات پیشین در زمینه ساخت شرطی انجام خواهیم داد و به معرفی و توضیح چارچوب نظری مورد استفاده که چارچوب نظری ماهوتیان - 1378 - است، میپردازیم و در پایان نیز بحث و تحلیل جملههای شرطی و نتیجهگیری بیان خواهد شد.
پیشینه پژوهش در این بخش از مقاله، ابتدا مطالعات پیشین پژوهشگران و زبانشناسان ایرانی و در ادامه، مطالعات پیشین زبانشناسان غیرایرانی در زمینه ساخت شرطی بررسی میشوند. طبق نظر ناتل خانلری - 1355 - جمله پیرو همیشه توضیحی به جمله پایه میافزاید که این توضیح گاهی درباره زمان وقوع فعل پایه است، گاهی علت، گاهی قرض و گاهی شرط. هرگاه در جمله پیرو، شرطی وجود داشته باشد انجام یافتن فعل پایه مسلم نیست زیرا اگر آن شرط محقق نشود در آنصورت فعل اصلی نیز انجام نخواهد گرفت. وی آوردن بند شرط را برای بیان یکی از مفاهیم فرض ساده، احتمال یا بیان امر محال میداند. خانلری به ذکر این نکته میپردازد که در ادبیات قدیم فارسی برای افعالی که وقوع آنها مسلم نبوده است، صیغه خاصی بکار میبردهاند. این صیغه خاص را که در جملات مرکب شرطی چه در فعل جمله پایه و چه در فعل جمله پیرو بکار میرفته است، با افزودن حرف »ی« به آخر هر صیغه میساختهاند مانند »اگر من آنجا بودمی، تو مرا بدیدی.« این وجه را خانلری، وجه تردیدی نامیده است و یکی از موارد استعمال آن را در جمله مرکب شرطی میداند و مانند وجه اخباری و التزامی در زمانهای مختلف ماضی و مضارع بکار میرفته است. مانند »گر آنها که خود گفتمی کردمی * نکو سیرت و پارسا بودمی« - سعدی - . از نظر وی از این وجه در فارسی امروز استفاده نمیشود - خانلری، . - 154-146 :1355
وحیدیان کامیار - 1364 - جملههای شرطی را متشکل از دو بند اصلی و وابسته میداند که پایه در جواب شرط میآید و وابسته شرطی است برای آن. البته ممکن است پایه قبل از وابسته بیاید. وی حروف ربط شرطی که معمولاً در آغاز وابسته میآیند را عبارت از: »اگر، چنانچه، هرگاه، درصورتیکه، بشرطیکه، بشرط آنکه، بشرط اینکه، مشروط بر اینکه، وگرنه و الا« میداند. از نظر وی در فارسی امروز برخلاف زبانهای فرانسه و انگلیسی وجه شرطی وجود ندارد و از همان صیغههای وجوه اخباری، التزامی و امری استفاده میشود. فعل بند وابسته از وجه اخباری یا التزامی و فعل بند پایه از وجه اخباری یا التزامی یا امری است - وحیدیان کامیار، . - 44 :1364 نجفی - 1374 - معتقد است »که« در بیان شرط به معنای »اگر« خواهد بود و در این کاربرد »که« پیش از فعل به وجه التزامی میآید مانند »آلمانها هزار تا از این کشتیها را هم که غرق بکنند عاقبت انگلیسها خردشان میکنند..« نجفی معتقد است این معنی در متون قدیم و فارسی ادبی نیز به کار رفته است مانند»قحبه پیر از نابکاری چه کند که توبه نکند؟« - سعدی، گلستان، چاپ یوسفی، ص . - 190
از نظر نجفی »که« برای بیان جزای شرط همراه با »اگر« در آغاز جمله شرطی میآید. در این کاربرد، ساخت عبارت به این صورت است که حرف »که« در آغاز جمله دوم میآید و جمله اول یا مقدم با حرف ربط »اگر« آغاز میشود - نجفی، . - 1374 از نظر ابوالقاسمی - 1375 - ساخت جمله پیرو شرطی در فارسی دری با »اگر، ار یا گر« است. وی معتقد است جمله شرط میتواند پیش از جزای شرط بیاید یا پس از آن. از طرفی شرطی میتواند ممکن یا ناممکن باشد و در جملهای که شرطی ممکن را بیان میکند وجه اخباری و التزامی - تنها ماضی التزامی، چون فارسی دری مضارع التزامی ندارد - و در جمله جزای شرط وجه اخباری، امری و دعایی بکار میرود. البته جزای شرط میتواند به جز موارد مذکور، پرسشی و تعجبی هم باشد. از نظر ابوالقاسمی در جملهای که شرطی ناممکن بیان میشود، در بند شرط و جزای شرط وجه اخباری و تمنایی بکار میرود - ابوالقاسمی، . - 408-399 :1375
گرینبرگ - 1963 - در جهانی چهاردهم از جهانیهای زبانی معتقد است در حالت عادی در همه زبانها در جملههای شرطی، بند شرط قبل از نتیجه یا جزای شرط میآید. البته در بسیاری از زبانها هر دو ترتیب استفاده میشود اما در دستورِ همان زبانها، صورت عادی تقدم شرط بر جزای شرط عنوان شده است. البته زبانهایی نیز مانند ترکی وجود دارند که در آنها حتماً باید شرط قبل از جزای شرط بیاید و تحت هیچ شرایطی ترتیب برعکس درست نیست - گرینبرگ، . - 81 :1963 کامری - 1986 - در مطالعه ردهشناختی ساختهای شرطی، ابتدا به این موضوع اشاره میکند که در منطق، شرطیها را به عنوان
