بخشی از مقاله
چکیده
در این پژوهش به بررسی ساخت صوري جملههاي شرطی در امثال و اصطلاحات همدانی براساس چارچوب نظري ماهوتیان - 1378 - پرداختیم. جمله شرطی، جملهاي متشکل از دو بند پایه یا جزاي شرط و پیرو یا شرط است. بند شرط اغلب با یکی از حروف ربط شرطی همانند »اگر، هرگاه، بهشرط اینکه، درصورتیکه و. . «. و مقدم بر بند جزاي شرط میآید. حرف ربط شرطی »اگر« بیشترین بسامد وقوع در جملههاي شرطی زبان فارسی را داراست. به منظور این مطالعه، تعداد تقریبی پانصد اصطلاح از کتاب واژه نامه همدان بررسی شد که حدود 76 جمله شرطی بدست آمد. با بررسی این جملهها بهاین نتیجه رسیدیم که در همه آنها بند شرط مقدم بر بند جزاي شرط قرار گرفتهاست و از حروف ربطی مانندا»گَه، هرچی، وختی، تا، که، هرکی، چه. . . چه« به عنوان حرف ربط شرطی استفاده شدهاست و برخی از جملههاي شرطی نیز بدون حرف ربط شرطی آمدهاند.
واژگان کلیدي: ساخت شرطی، حرف ربط شرط، بند شرط، بند جزاي شرط، اصطلاحات همدانی.
مقدمه
ساخت منطقی ساختهاي شرطی از زمان ارسطو تا به حال مورد توجه فلاسفه بودهاست. جملههاي شرطی1 در همه زبانها وجود دارند و پدیدهاي جهانی هستند و بررسی و تحلیل این جملهها قرنهاست که ذهن فلاسفه، زبانشناسان و روانشناسان را به خود مشغول کردهاست. ساخت هاي شرطی در طیف وسیعی از زمینههاي مختلف زبانشناسی که شامل نحو، معنی-شناسی، کاربردشناسی، گفتمان، اکتساب زبان، تاریخ زبان، جهانیهاي زبان و آموزش زبان هستند، مورد توجه قرار دارد. طبق نظر تراگو2 و همکاران - 2009 - جملههاي شرطی، به طور مستقیم منعکسکنندة توانایی گوینده براي استدلال آوردن در مورد موضوع هاي متناوب، نامعلوم و احتمالات تحقق نیافته هستند. درك ساختار مفهومی و رفتاري موجود در این جملهها و تعبیر و تفسیر آنها نیازمند درك بنیادي نسبت به روشهاي استنباطی و فرایندهاي شناختی و زبانی انسان است - تراگو و همکاران، . - iv :2009
در این پژوهش با توجه بهاهمیت بررسی این ساخت در زبان، ساختهاي شرطی در امثال و اصطلاحات همدانی مورد مطالعه قرار خواهند گرفت. ابتدا مروري بر مطالعات پیشین در زمینه ساخت شرطی انجام خواهیم داد و به معرفی و توضیح چارچوب نظري مورد استفاده که چارچوب نظري ماهوتیان - 1378 - است، میپردازیم و در پایان نیز روش کار و تحلیل جملههاي شرطی بیان خواهد شد. در این بخش از مقاله، ابتدا مطالعات پیشین پژوهشگران و زبانشناسان ایرانی و در ادامه، مطالعات پیشین زبانشناسان غیرایرانی بررسی میشوند.طبق نظر ناتل خانلري - 1355 - جمله پیرو همیشه توضیحی به جمله پایه میافزاید کهاین توضیح گاهی دربارة زمان وقوع فعل پایهاست، گاهی علت، گاهی قرض و گاهی شرط. هرگاه در جمله پیرو، شرطی وجود داشته باشد انجام یافتن فعل پایه مسلم نیست زیرا اگر آن شرط محقق نشود در آنصورت فعل اصلی نیز انجام نخواهد گرفت.
وي آوردن بند شرط را براي بیان یکی از مفاهیم فرض ساده، احتمال یا بیان امر محال میداند. خانلري به ذکر این نکته میپردازد که در ادبیات قدیم فارسی براي افعالی که وقوع آنها مسلم نبودهاست، صیغهي خاصی بکار میبردهاند. این صیغه خاص را که در جملات مرکب شرطی چه در فعل جمله پایه و چه در فعل جمله پیرو بکار میرفتهاست با افزودن حرف »ي« بهاخر هر صیغه میساختهاند مانند »اگر من آنجا بودمی، تو مرا بدیدي.« این وجه را خانلري، وجه تردیدي نامیدهاست و یکی از موارد استعمال آن را در جمله مرکب شرطی میداند و مانند وجهاخباري و التزامی در زمانهاي مختلف ماضی و مضارع بکار میرفتهاست. مانند »گر آنها که خود گفتمی کردمی * نکو سیرت و پارسا بودمی« - سعدي - . از نظر وي از این وجه در فارسی امروز استفاده نمیشود - خانلري، . - 154- 146 :1355
وحیدیان کامیار - 1364 - جملههاي شرطی را متشکل از دو بند اصلی و وابسته میداند که پایه در جواب شرط میآید و وابسته شرطی است براي آن. البته ممکن است پایه قبل از وابسته بیاید. وي حروف ربطشرطی که معمولاً در آغاز وابسته میآیند را عبارت از: »اگر، چنانچه، هرگاه، درصورتیکه، بشرطیکه، بشرط آنکه، بشرط اینکه، مشروط بر اینکه، وگرنه و الا« میداند. از نظر وي در فارسی امروز برخلاف زبانهاي فرانسه و انگلیسی وجه شرطی وجود ندارد و از همان صیغههايوجوهاخباري، التزامی و امري استفاده میشود. فعل بند وابستهاز وجهاخباري یا التزامی و فعل بند پایهاز وجهاخباري یا التزامی یا امري است - وحیدیان کامیار، . - 44 :1364 وحیدیان حذف حرف شرط را در زبان گفتار و گاه در نوشتار جایز میداند و علت اینکه با وجود حذف حرف شرط، شرطی بودن جمله را درك میکنیم در انتقال تکیه و آهنگ جمله میداند - همان: . - 47
نجفی - 1374 - معتقد است »که« در بیان شرط به معناي »اگر« خواهد بود و در این کاربرد »که« پیش از فعل به وجهالتزامی میآید مانند »آلمانها هزار تا از این کشتیها را هم که غرق بکنند عاقبت انگلیسها خردشان میکنند..« نجفی معتقد است این معنی در متون قدیم و فارسی ادبی نیز به کار رفتهاست مانند»قحبهي پیر از نابکاري چه کند که توبه نکند؟« - سعدي، گلستان، چاپ یوسفی، ص . - 190 از نظر نجفی »که« براي بیان جزاي شرط همراه با »اگر« در آغاز جمله شرطی میآید. در این کاربرد، ساخت عبارت بهاین صورت است که حرف »که« در آغاز جمله دوم میآید و جمله اول یا مقدم با حرف ربط »اگر« آغاز میشود - نجفی، . - 1374
از نظر ابوالقاسمی - 1375 - ساخت جمله پیرو شرطی در فارسی دري با »اگر، ار یا گر« است. وي معتقد است جمله شرط میتواند پیش از جزاي شرط بیاید یا پس از آن. از طرفی شرطی میتواند ممکن یا ناممکن باشد و در جملهاي که شرطی ممکن را بیان میکند وجهاخباري و التزامی - تنها ماضی التزامی، چون فارسی دري مضارع التزامی ندارد - و در جمله جزاي شرط وجهاخباري، امري و دعایی بکار میرود. البته جزاي شرط میتواند به جز موارد مذکور، پرسشی و تعجبی هم باشد. از نظر ابوالقاسمی در جمله اي که شرطی ناممکن بیان میشود، در بند شرط و جزاي شرط وجهاخباري و تمنایی بکار میرود - ابوالقاسمی، . - 408- 399 :1375 وي همچنین به ذکر این نکته میپردازد که شرط ممکن است با عبارت به» شرط بعلاوهي مصدر« بیان شود مانند »به شرط درس خواندن، پذیرفته میشوي« - همان: . - 412-410
این مقاله براساس چارچوب نظري ماهوتیان - 1378 - به رشته تحریر درآمدهاست. از نظر ماهوتیان - 1378 - بند شرطی اغلب با »اگه« شروع میشود و قبل از بند پایه میآید. علاوهبر آن حرف ربط دیگري که کمتر بکار میرود و رسمیتر است »چنانچه«است که بند قیديِ داراي این حرف ربط نیز قبل از بند پایه میآید مانند جمله »چنانچه فرصت دارید برید تبریز.« بند شرطی منفی را میتوان با »مگهاینکه« شروع کرد و پس از بند پایه قرار داد و یا با »تا« آغاز کرد و آن را قبل از بند پایهاورد. وي نمونههاي »کلیدو بهش نده مگهاینکه پولو بهت بده« و »تا شام نخوري دسر بهت نمیدم« را بهعنوان شاهد آوردهاست - ماهوتیان، . - 47 :1378
وي در رابطه با تطابق زمانها با بند شرطی بهاین نکتهاشاره کردهاست کهاگر بند پایه به زمان حال باشد، بند شرطی در وجهالتزامی خواهد بود؛ مانند جمله »اگه بمونی خونه منم میمونم.« میتوان بند پایه و پیرو را به صورت استمراري نیز آورد که در جمله »اگه میموندي خونه منم میموندم« دیده میشود. از طرف دیگر با بندهاي نامحدود که مصدر در آنها بکار میرود بند پایه به زمان گذشته ساده یا حال میآید البته به زمانهایی به جز زمانهاي مذکور نیز میتواند بیاید؛ که در جملات در» اثرِ کم خوابیدن سر درد گرفت« و در» اثرِ کم خوابیدن سر درد میگیره« مشاهده می-شود - همان: . - 50 ماهوتیان معتقد است کهالتزامی یا اخباري بودن فعل بند شرطی بستگی به صادق یا کاذب بودن معنی بند شرطی یا میزان احتمال وقوع آن دارد. از نظر وي بند شرطی در چند صورت با وجهالتزامی میآید که عبارتند از:
1.اگر شرط و جزاي شرط هر دو به زمان آینده مربوط باشند، در این صورت هر دو به زمان حال خواهند بود مانند »اگه بمونی خونه منم میمونم.«
2.اگر بند شرط به واقعه یا حالتی ممکن اشاره کند و فعل »بودن« در آن بکار رفته باشد. البته فعل »بودن« بی-قاعدهاست و زمان حال التزامی آن پیشوند »ب-« نمیگیرد مانند »اگه خسته باشه نمیمونیم.«
