بخشی از مقاله
فرهنگ معماری پایدار در ابنیه ی معماری گذشته و استفاده از این عناصر در معماری امروزی (نمونه موردی: خانه عامریها)
چکیده
مفهوم پایداری در دهه 1970 میلادی، نتیجه آگاهی بشر نسبت به مسائل محیط زیست و مشکلات فرهنگی -اجتماعی و اقتصادی می باشد. یکی از مهمترین اهداف توسعه پایدار، حفظ طبیعت واصلاح نگاه به آن است و تجلی توسعه پایدار در حوزه محیط ساخته شده، معماری پایدار نامیده می شود. آنچه در این مقاله مورد توجه قرار گرفته است، فرهنگ معماری پایدار گذشته در ابنیه های سنتی ایران است که میتوان با مطالعه و نقش هر کدام از عناصر، آنها را به صورت مفهومی و کاربردی در معماری امروزی به کاربرد. با جود معماری پایدار در بناهای با ارزش ایرانی و استفاده از تکنیک های مختلف به جهت همزیستی با طبیعت پیرامون، میتوان گفت معماری پایدار همواره در گذشته ما بوده و خود یک جنبه آموزشی برای معماری امروزی دارد که باکمی تفکر واندیشه در این باره میتوان به راحتی مبانی و اصولی تبیین کرد که بتوان ساختمان های امروزی را به یک معماری شبه پایدار تبدیل کنیم . روش این پژوهش مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای و تجزیه وتحلیل نمونه موردی (خانه عامری های کاشان) می باشد که در پایان پژوهش راهحلهای موردی برای معماری امروزی با توجه به عملکرد آنها در معماری گذشته ارائه شده است.
واژه های کلیدی: "معماری"، "پایدار"، "بناهای قدیمی"، "روشها"، "معماری امروزی"
1
مقدمه
پس از یک قرن معماری مدرن، با وجود دسـتاوردها و تحـولات بـا ارزش آن، مشکلات پیچیده ای در عرصه محیط زیست رخ می دهـد. وضعیت جهان در آغاز قرن 21 میلادی، به یک توسعه ناپایدار گواهی می دهد که از مشخصه هـای آن رشـد جمعیـت، افـزایش مصـرف و توزیع نامتعادل منابع می باشد . رشد جمعیت همانند سـبک زنـدگی غربی تحمیل بزرگی بر محیط طبیعی است که در زمان ها منجـر بـه تغییرات آب و هوایی، حفره در لایه اوزون، زوال گونـه هـا و سـکونت های طبیعی گردیده است که نتیجه آن تغییر فرهنگ مصرف و تغییر رویکرد انسان نسبت به طبیعت می باشد.[1]به دنبال ایـن تغییـرات، مفهوم تازه ای با عنوان توسعه پایدار مطرح شده و در نتیجه به دلیـل نقش مهم محیط ساخته شده در جریان توسعه پایدار، معماری پایدار مورد توجه صاحب نظران قرار می گیرد؛ امـا بـا بررسـی و تحلیـل در معماری سنتی و قدیمی ایرانی می توان رنگ ونشانه هایی از معماری پایدار را پیدا کرد که علاوه بر محیطی بودن عناصر، یک نشـانه مهـم در توسعه پایدار اینگونه ابنیه ها را نشان می دهد. پس زمانی کـه مـا در فرهنگ و تمدن ایران زمین، وجود چنین معماری های ارزشمندی را دارا هستیم می توانیم با به کارگیری از روند طراحی این گونه بناها به کمک معماری امروزی آمده و جهت تکامل معماری پایـدار اقـدام کنیم.
-1توسعه پایدار:
توسعه پایدار، یک ایده واصطلاح بسیار گسترده اسـت کـه معـانی متفاوت و بسیاری دارد و در نتیجه فراوانی این معانی، واکـنش هـای مختلف صاحب نظران را بر می انگیزد. مفهوم توسعه پایدار، یـک نـوع تلاش برای ترکیـب مفـاهیم در حـال رشـد حـوزه ای از موضـوعات محیطی با موضوعات اجتماعی-اقتصادی مـی باشـد. مفهـوم توسـعه پایدار یک تغییر مهم در فهم رابطه انسـان و طبیعـت و انسـانهـا بـا یکدیگر می باشد. این مساله با دیدگاه دو قرن گذشته انسـان کـه بـر پایه جدایی موضوعات محیطی و اجتماعی و اقتصـادی شـکل گرفتـه بود در تضاد است. در دوران گذشته، محیط به طور عمده بـه عنـوان یک موضوع خارجی نسبت به بشر، تلقی میشـده اسـت و در نتیجـه برای استفاده و استثمار انسـان، مشـکلات محلـیاساسـاً بـه صـورت محلی دیده می شدند . این دیدگاه ارتباط انسان و محیط، به صـورت غلبه انسان بر طبیعت درک می شد و باور داشتند کـه دانـش و فـن آوری بشر می تواند بر تمام موانع محیطی و طبیعـی فـائق آیـد. ایـن دیدگاه مرتبط با توسعه سرمایهداری و انقلاب صنعتی وعلم مدرن می باشد . همان طور که بیکن، یکی از پایه گذاران علم مدرن، آن را مطرح مـی کنـد: ((جهــان بـرای بشــر سـاخته مــی شـود و نــه بشـر بــرای جهان))[2]
-2 معماری پایدار:
توسعه پایدار در رابطه با فعالیت های ساختمانی و محیط ساخته شده، اغلب ساختمان پایدار یا ساختار پایدار نامیده می شود. بخش ساختمان یکی از بزرگترین بخش های اقتصادی و اجتماعی در i اروپا می باشد و به همراه محیط ساخته شده، به طور معنیداری در تغییر روی محیط طبیعی، تأثیرگذار است .بخش ساختمان و محیط ساخته شده، به عنوان دو حوزه کلیدی در توسعه پایدار جهانی، مطرح شده اند[3]
ساختمانها در مقایسه با سایر مصنوعات، عمرنسبتاً طولانی تری دارند و در طول تمام مراحل نقشهکشـی، سـاختمانسـاز ی، تجهیـز کردن و تخریب یا استفاده دوباره از آن، در توسعه پایـدار تأثیرگـذار خواهند بـود .یـک سـاختمان، محصـول مرکبـی از مصـالح، مـواد و ترکیبات است کهمتقابلاً بر هم اثرگذارند .به عـلاوه، سـاختمان اثـر قابل ملاحظه ای بر سـلامت انسـان دارد .بـرای مثـال 90 زمـان زندگی مردم اروپا در ساختمان و فضای معماری سپری می شود.[4]
-1-2اصلاح ارتباط انسان، طبیعت، معماری در رویکرد:
نقش انسان: پایداری نیازمند یک تلاش پیش رونده پیوسـته مـی باشد. بدون مشارکت مردم، امکان بهبود و اصلاح محیط ساخته شده وجود ندارد .پایداری امری نیست که مردم به سادگی بـا مقـررات و آیین نامه های آن موافقت کنند؛ در نتیجه میبایست توسط مشارکت انجمنها در یک مدیریت کارآمد منابع به همراه نگـاهی بـه تسـاوی حقوق که از پایه های سطوح پایداری است، انجام می گیرد.[5]
در بسیاری از راهکارهایی که معماری پایدار ارائه می دهد، نگـرش اقلیمی مطرح است با نگرش اقلیمی، انسان در حد یک موجود خاکی نیازمند آسایش آب و هوایی تقلیل می یابد .توجه به شرایط اقلیمـی یکی از پایه های مهم معماری ایرانی می باشد، اما همه چیـز بـه آن ختم نمی شود .در اینجا مجموعه ای از عوامل گوناگون کـه یکـی از آنها اقلیم اسـت، دسـت در دسـت هـم داده و شـکل نهـایی بنـا را میساخته است .به طوریکه انسان، حضـور در یـک فضـای آسـایش دهنده را حس می کنـد و هـم زمـان در درون آن فضـا، پیـام هـای بسیاری را دریافت می کند.[6]معماری پایدار به عنوان یک فرآیند نه به عنوان محصول درک معماری پایدار شامل سؤالهایی است درباره پایداری یک ساختمان از لحاظ زمینـه فرهنگـی اجتمـاعی آن و بـه همان اندازه توجه به زمینه محیطیاش .سؤالات وابسته دیگـری نیـز پایداری در معماری به »:در این رابطه مطرح می شوند؛ از قبیـل در اینجا منظور جستجوی روشهایی است… ؟ چـه معنـی اسـت کـه از طریق آن معماری باید وفق داده شود؛ و سؤال دیگر در سؤال دوم… ؟ معماری برای پایداری به چه معناست »:اینکه منظور در نظرگـرفتن معماری به عنوان چیزی است که در میان فاکتورهای همکاری کننده
2
بسیاری قرار گرفته است تا دستیابی به زیست معنیدار آدمی را در -3خانه عامری ها
یک محیط اجتماعی غیرقطعی مقدور سازد.[7] مجموعه خانه های تاریخی عامریها یکـی از قـدیمیتـرین خانـه
از آنجایی که کاوش درباره معماری پایدار، از مفاد مهم و چالش انگیز های تاریخی کاشان است. قدمت این مجموعه به دوران زندیه مربوط
این عصر می باشد، میتوان شروع به پرسیدن سؤال های تازه ای می شود، لیکن وضعیت فعلی آن مربـوط بـه دوره ی قاجـار (اواسـط
نمود و شاید تفکر تازه ای را درباره طراحی پایدار معرفی کرد .همان قرن 13 هجری) است کـه بـه وسـیله ی سـهام السـلطنه ی عـامری
گونه که فرانکف یشر 18 و مارتین هگر 19 این وضعیت را استدلال بازسازی و توسعه یافته است .این مجموعه مشتمل بـر هفـت حیـاط
کرده اند[8 ] سؤالهایی که مطرح می شوند .از این نوع هستند :چه می باشد که چهار حیاط آن به صورت بیرونی، اندرونی، مهمان خانـه،
راه های گزینشی از نگرش به معماری پایدار را میتوان در ذهن خیاط خدمه و سواران نظامی مـورد اسـتفاده و در سـه حیـاط دیگـر
تجسم کرد؟ چگونه میتوان مشکلات محیطی را تجزیه و تحلیل بستگان نزدیک سهام السـلطنه سـکونت داشـتند .مجموعـه مـذکور
نمود؟ و چگونه میتوان در طبیعت بود و هم با آن زندگی کرد؟ این دارای حمام اختصاصی زنانه و مردانه می باشد. پس از سهام السلطنه،
توجه به زندگی هم با طبیعت و هم در آن، تأکید می کند که نه حیاط های بیرونی و انـدرونی در اختیـار فرزنـد وی مرحـوم ابـراهیم
شرایط طبیعی و نه اجتماعی نمی توانند وضعیت های برتری نسبت خلیل خان عامری و بقیه ی ساختمان ها به دیگر افـراد ایـن خانـدان
به یکدیگر داشته باشند .در عوض یک فرآیند هم ساختی میبایست تعلق گرفته و به مرور زمان بعضـی از حیـاطهـا تفکیـک و بـه افـراد
تشخیص داده شود و جستجو گردد.[9] دیگری فروخته شده است. [11]
-2-2اصول معماری پایدار
-1حفظ انرژی: بنا باید طوری سـاخته شـود کـه نیـاز سـاختمان بـه سوخت های فسیلی را به حداقل برساند.
-2هماهنگی با اقلیم: بنا باید با اقلیم و منابع انرژی موجـود در محـل احداث،هماهنگی داشته باشد.
-3 کاهش استفاده از منابع جدید مصالح: ساختمان بایستی بـه گونـه ای طراحی شود که میزان استفاده از منابع جدیـد را تـا حـد امکـان کاهش داده تا در پایان عمر مفیدش برای ساختن بناهای جدید، خود به عنوان منبع جدید بکار رود.
-4بـرآوردن نیازهـای روحــی و جسـمی ســاکنان از اهمیـت خاصــی برخوردار است. (طراحی انسان محور) -5هماهنگی با ساختگاه (مکان): بنا باید با ملایمت در زمین ساختگاه
خود قرار گیرد و با محیط اطراف سنخیت داشته باشد.
-6کل گرایی: تمام اصول معماری پایدار باید در یک پروسه کامل ک منجر به ساخته شدن محیط زیست می شود، تجسم یابد.[10 ]
شکل :1 بادگیر خانه عامریها، منبع سایت گردشگری کاشان
(www.kashancht.ir)
شکل :2 خانه عامریها، منبع سایت گردشگری کاشان
(www.kashancht.ir)
-4عناصر مختلف در خانه عامریها
ایــن خانــه شــامل حــدود 85 اتــاق و چنــدین حیــاط اســت کــه قدیمی ترین آن حیاط بیرونی و انـدرونی اسـت. خانـه عـامری هـا در دوران قاجار به وسیله شخصی به نام سهام السلطنه عامری فرد توسعه یافت و بناهای دیگری به آن اضافه شد. مساحت عرصه این مجموعـه که از چند خانه مجزای مجاور و در ارتباط با یکدیگر شکل گرفتـه در حدود 9000 متر مربع است و مشتمل بر 3 خانه با 5 حیاط مرکـزی به صورتی اندرونی و بیرونی همراه بـا فضـاهای سرپوشـیده متعـدد و متنوع است. مهم ترین بخش مجموعه، خانه عامری ها است که دارای دو بخش اندرونی و بیرونی همراه بـا حوضـخانه، ایـوان هـای رفیـع و شاه نشین های 7 دری و تعـداد زیـادی اتـاق هـای 3 دری اسـت کـه گرداگرد حیاط با آهنگی موزون و به صورت قرینه استقرار یافتـه انـد. تمامی بدنه خارجی حیاط ها و برخی از بدنهها و پوششهـای داخلـی با انواع تزیینات زیبا و هنرمندانه ایرانی همچـون گـچ بـری، یـزدی و رسمی بندی، مقرنس، نقاشی روی گچ، درودگری، منبت کـاری، گـره چینی و برخی از هنرهای تزیینی دیگر پوشیده شده اسـت. در تمـام
3
