مقاله ارائه چارچوب ارزیابی فناوری های سلامت در نظام بهداشت و درمان ایران ؛ مطالعه موردی ربات روبولنز

بخشی از مقاله

ارائه چارچوب ارزيابي فناوري هاي سلامت در نظام بهداشت و درمان ايران ؛ مطالعه موردي ربات روبولنز

چکيده
داشتن سلامتي از حقوق اساسي و ابتدايي هر انساني است . اهميت بسيار زياد حوزه سلامت در سطح جامعه و همچنين توسعه روزافزون فناوري هاي سلامت و مسائل اقتصادي ، اجتماعي ، سياسي و اخلاقي مرتبط با به کارگيري اين فناوري ها، اتخاذ تصميمات مرتبط با اين حوزه را با حساسيت و پيچيدگي بيش تري همراه نموده است . از اين رو ارائه چارچوبي جامع و فراگير براي ارزيابي فناوري هاي سلامت ، اهميت فراواني دارد. به همين منظور با شناسايي ابعاد مختلف مطرح در ارزيابي فناوري هاي سلامت از ديدگاه ذي نفعان گوناگون نظام بهداشت و درمان کشور و بررسي اهميت هر يک از اين ابعاد، چارچوبي را در اين خصوص ارائه شده است . در ابتدا پس از مطالعه مستندات موجود، ششُ بعد اصلي براي ارزيابي فناوري هاي سلامت به همراه پنج گروه ذي نفع در نظام بهداشت و درمان کشور شناسايي و استخراج شد. پس از نظرسنجي از خبرگان و انجام تجزيه و تحليل سلسله مراتبي داده ها، ميزان اهميت هر يک از ابعاد به طور کلي و همچنين از ديد هر يک از گروه هاي ذي نفع تعيين شد. همچنين براي بررسي ديدگاه بازيگران مختلف در نظام بهداشت و درمان کشور پيرامون ابعاد مهم در ارزيابي فناوري هاي سلامت ، رابطه ميان جايگاه شغلي هر يک از اين بازيگران اصلي با اولويت هاي انتخابي آن ها از ميان ابعاد شش گانه پيشنهادي بررسي و همبستگي نسبتاً بالايي ميان اين دو متغير مشاهده شد. نکته قابل توجه در اين چارچوب ، در نظر گرفتن ابعاد بيش تر نسبت به تحقيقات مشابه و نيز پارامترهاي مطرح براي دو گروه تصميم گيرندگان سطح خرد و کلان حوزه سلامت و همچنين بررسي نظريات بازيگران و ذي نفعان مختلف اين حوزه پيرامون ابعاد مهم در ارزيابي فناوري هاي سلامت است . در انتها و پس از مشخص شدن چارچوب پيشنهادي ، روش جراحي لاپراسکوپي با فناوري روبولنز و جراحي لاپراسکوپي بدون فناوري روبولنز بر پايه چارچوب ارائه شده با يکديگر مقايسه گرديده که جراحي با فناوري مذکور ترجيح داده شد.
کليدواژه ها: فناوري سلامت ، ارزيابي فناوري سلامت ، ربات روبولنز

١ـ مقدمه
برخورداري از زندگي سالم و مولد و با کيفيت و عاري از بيماري و ناتواني ، حقي همگاني است که در اعلاميه جهاني حقوق بشر نيز تأکيد شده است . رفاه کامل جسماني ، رواني و اجتماعي تعريفي است که سازمان جهاني بهداشت براي مفهوم سلامت بيان مي دارد [١]. در اين تعريف ، تأکيد بر آن است که سلامت مفهومي فراتر از فقدان بيماري و ناخوشي است . در سال هاي اخير اکثر متخصصان و سياست گذاران بر رشد سريع معرفي و به کارگيري فناوري هاي جديد در حوزه سلامت از جمله داروهاي جديد، ابزارهاي تشخيصي پيشرفته ، درمان هاي از راه دور و تجهيزات پزشکي تأکيد دارند. اين نوآوري ها فرصت بسيار مغتنمي را در اختيار دولت ها، تأمين کنندگان و بيماران گذاشته است تا خدمات بهداشتي و درماني بهتري را تجربه کنند [٢]. تصميمات گوناگوني در حوزه استفاده از فناوري در تمامي سطوح سيستم بهداشت و درمان کشورها گرفته مي شود که غالباً شامل ايجاد نوعي هماهنگي ميان مسائل پزشکي پيچيده ، موارد مرتبط با بيماران و عوامل سازماني ، اقتصادي و اخلاقي مي شود. در اين ميان يکي از موارد بسيار مهم ، تهيه ورودي هاي مناسب براي تصميم گيرندگان حوزه سلامت است که تهيه اين اطلاعات ورودي وابسته به تعاملات ، تقسيم کار و همکاري ميان متخصصان حوزه بهداشت و درمان ،تصميم گيران و فعالان اين حوزه است . اين تصميمات بايستي بر پايه اصول مستند بنا شود که در آن تمامي شرايط و نتايج تصميمات به صورت روشمند با روش هاي علمي تشريح گردد [٣]. در زمينه تدارک اين اطلاعات ورودي براي تصميم گيران در تمامي سطوح نظام سلامت کشورها، ارزيابي فـنـاوري هـاي سلـامت نقـشي تعيين کننـده ايـفا مي کند [٤]. با توجه به اهميت بسيار زياد حوزه سلامت در سطح جامعه و همچنين توسعه روزافزون فناوري هاي سلامت و نقش مسائل اقتصادي ، اجتماعي ، سياسي و اخلاقي مرتبط با به کارگيري فناوري ها در تصميم گيري هاي اين سيستم ، مي توان به پيچيدگي شرايط به منظور اتخاذ تصميم در اين حوزه پي برد، از اين رو شناسايي عوامل اساسي به منظور تصميم گيري در خصوص معرفي و به کارگيري فناوري هاي بخش سلامت و شناسايي اهميت هر يک از اين فاکتورها مي تواند فعالان بخش سلامت کشور را در امر تصميم گيري ياري رساند [٣]. در اين مقاله تلاش مـي گردد تا با ارائه چارچوبي براي ارزيابي فناوري هاي حوزه سلامت ، به شناسايي عوامل تأثيرگذار در انتخاب فناوري هاي سلامت پرداخته و سپس نمونه اي از فناوري هاي سلامت با عنوان دستگاه روبولنز را بر اساس چارچوب پيشنهادي ارزيابي کند. لذا در بخش دوم مقاله به بررسي مطالعات صورت گرفته در حوزه ارزيابي فناوري هاي سلامت پرداخته و سپس بر اساس نظريات خبرگان و مطالعه کتابخانه اي صورت گرفته ابعاد اصلي مطرح در ارزيابي فناوري هاي سلامت ، شناسايي و در بخش سوم مقاله ، متدولوژي به کار رفته درتحقيق تشريح و داده هاي استخراج شده نيز در بخش چهارم تجزيه و تحليل گرديد. در انتها نيز به ارائه نتايج به دست آمده پرداخته شد.
٢- پيشينه پژوهش
٢-١ ارزيابي فناوري
ارزيابي فناوري ابزار يا چارچوب فکري است که به درک بهتـر نسبت به فنـاوري و تصميم گـيري درباره آن کـمک مي نمايد. امروزه ارزيابي فناوري قسمتي از تلاشي جهاني براي برخورد سيستماتيک با پرسش چگونه پيش رفتن ، در زمينه فناوري است [٥]. ارزيابي فناوري بايد به تحليل و ارزيابي دستاوردهاي خواسته و ناخواسته ، فرصت ها و ريسک هاي فناوري ، اعم از فناوري هاي جديد و يا بالغ بپردازد. در واقع فرايند ارزيابي سعي بر آن دارد که با تحليل پتانسيل هاي اجتماعي ، اقتصادي ، فني ، فرهنگي و زيست محيطي به تصميم گيري درباره توسعه هاي جديد فناورانه کمک نمايد [٦]. عمده ترين کارکردهاي ارزيابي فناوري را مـي توان در موارد زير خلاصه نمود.
١ـ تحکيم موقعيت تصميم گيري ، يعني گسترش منابع اطلاعاتي درباره پيشرفت هاي علمي و فناورانه و تشحيص تنظيم و توسعه کاربردهاي فناورانه مفيد و مطلوب براي جامعه ؛
٢ـ کمک به ايجاد سياست هاي بلند مدت از طريق ارائه اطلاعات درباره پيشرفت ها و گزينه هاي احتمالي و پشتيباني از سياست گذاري هاي کوتاه مدت و ميان مدت ؛
٣ـ هشدار زود هنگام ، با هدف ارائه اطلاعات درباره پيامدهاي نامطلوب احتمالي توسعه فناورانه در مراحل اوليه ؛
٤ـ تشويق عامه مردم به پذيرش فناوري ؛
٥ـ افزايش آگاهي دانشمندان از مسئوليت اجتماعي خود و گسترش دانش و تصميم گيري درباره فناوري از طريق کمک به گروه هاي اجتماعي به منظور اتخاذ راهبرد درباره توسعه فناورانه [٧].
٢-٢ فناوري هاي سلامت
دفتر ارزيابي فناوري امريکا١ فناوري سلامت را شامل تمام وسايل ، تجهيزات ، داروها و رويه هايي مي داند که در ارائه و سازمان دهي خدمات سلامت استفاده مـي گـردنـد [٨].
فـناوري هاي سلامت بخش مهمي از نظام سلامت را به منظور پيشگيري ، تشخيص ، درمان بيماري ها و کاهش نقايص شکل مي دهند. در واقع مي توان بيان نمود که فناوري هاي سلامت به معناي کاربرد دانشِ سازمان دهي شده و مهارت يافتن در شکل دهي تجهيزات پزشکي ، داروها، رويه ها و سيستم هاي توسعه يافته به منظور حل مشکلات موجود در حوزه سلامت و افزايش سطح کيفيت زندگي انسان ها مي باشند
[٩]. البته در خصوص فناوري هاي سلامت در ابتدا وسايل پزشکي و تجهيزات به ذهن افراد خطور مي کند [١٠]. ولي اين نکته حايز اهميت است که فناوري هاي سلامت شامل هر گونه مداخله ١ در مراحل پيشگيري ، تشخيص ، درمان و مديريت بيماري هاست [١١]. تمايز اين تعريف در رويکرد نرم افزاري آن به فناوري است به اين معني که علاوه بر تأکيد بر سخت افزارهاي موجود در حوزه پزشکي ، بر اين مهم نيز تأکيد دارد که روش ها و رويه ها، سيستم هاي مديريتي و پشتيباني [١٢] که از ماهيت نرم افزاري برخوردار مي باشند جزء گروه فناوري محسوب مي گردند. نگاه ديگري که در مقوله فناوري هاي سلامت به چشم مي خورد تقسيم بندي اين مقوله به دو دسته کلي فناوري هاي مؤثر بر سلامت محيطي و سلامت انسان هاست که البته سلامت محيطي نيز به صورت غيرمستقيم بر سلامت انسان ها مؤثر است . در اين ديدگاه فناوري هاي مؤثر بر سلامت انسان ها، در دو بخش سلامت فردي و عمومي بررسي مي شود که بخش عمومي عمدتاً شامل فعاليت هاي پيشگيرانه و ترويجي و بخش سلامت فردي شامل موارد باليني و حمايتي از فناوري هاي موجود است [١٣]. در تقسيم بندي ديگري که گودمن ارائه نموده مـي توان فناوري سلامت را بر اساس سهُ بعد ماهيت فيزيکي فناوري ٢، هدف مورد نظر براي استفاده از فناوري و وضعيت انتشار فناوري بررسي کرد، از لحاظ ماهيت فيزيکي ، فناوري سلامت شامل موارد ذيل مي گردد: داروها (مانند آسپرين ، آنتي بيوتيک ها و...)، مواد بيولوژيک (مانند واکسن ها، محصولات خوني و...)، تجهيزات (مانند دستکش جراحي ، دستگاه سيتي اسکن و...)، روش هاي جراحي و درماني (مانند مشاوره ژنتيک و تغذيه ،خدمات بيمارستاني از راه دور٣ و ...)، سيستم هاي مديريتي و سازماني (مانند انواع سازمان دهي ارائه خدمات ، مديريت جامع کيفيت و ...)، و مي توان تمام موارد ذکر شده را به عنوان گونه اي از فناوري محسوب نمود و در فرايند ارزيابي فناوري سلامت آثار آن ها را بررسي کرد.
چنانچه مقصود و هدف استفاده از فناوري سلامت خاص ، داراي اهميت باشد آن فناوري را مي توان با توجه به نقش هاي پيشگيرانه ، تشخيصي (قبل ياُ بعد از علامت دار شدن بيماري )، درماني و بازتواني بيماران طبقه بندي نمود و در نهايت اگر از نگاه وضعيت انتشار فناوري به اين مسئله پرداخته شود بايد وضعيت فناوري را برحسب چرخه عمر آن ، بررسي کرد. تعاريف متعدد ديگري نيز از فناوري هاي سلامت وجود دارد؛ اما در مجموع براي استفاده در اين تحقيق ، تعريف گودمن به لحاظ تقسيم بندي متعدد و تعريف سازمان بهداشت جهاني علت اعتبار اين سازمان ملاک عمل قرار مي گيرد [١٤].
٢-٣ ارزيابي فناوري سلامت
ارزيابي فناوري سلامت مفهومي است که از دهه ١٩٨٠ ميلادي و هم زمان با رشد سريع فناوري هاي پزشکي جديد وارد ادبيات حوزه سلامت گرديده و به دنبال يافتن شرايط بهينه اي براي استفاده از فناوري هاي جديد با توجه به محدوديت هاي بودجه اي در حوزه سلامت بوده است . واژه ارزيابي فناوري سلامت براي اولين بار به شکل مستقل در سال ١٩٨٥ به وسيله مؤسسه دارويي آمريکا٤ به عنوان فرايندي که وظيفه گزارش مشخصات فناوري پزشکي (مانند امنيت ، کارايي ، امکان پذيري ، هزينه ، اثربخشي و آثار اجتماعي ،اقتصادي و نتايج اخلاقي استفاده از فناوري ) را برعهده دارد، تعريف گرديد [١٥]. همان طور کـه ملاحـظه مي شود در اين تعريف بر استخراج ويژگي ها و آثار يک فناوري تأکيد مي گردد. سازمان خدمات سلامت ملي انگلستان ٥ نيز ارزيابي فناوري سلامت را فرايندي اثر بخش و مناسب يک فناوري در نظر گرفته و در واقع به يک سؤال اساسي پاسخ مي دهد که آيا فناوري مورد نظر به صورتي مناسب براي چه کسي ، با چه هزينه اي ، در چه شرايطي و به عنوان جايگزين چـه فناوري هايي عمـل مي نمايد [١٦].
ارزيابي فناوري هاي سلامت ، فعاليتي ميان رشته اي به منظور ارائه ورودي هاي مناسب براي اتخاذ اولويت ها و تصميمات مهم در نظام سلامت جامعه است [١٧]. مواردي همچون سيستماتيک بودن ارزشيابي خصوصيات ، آثار و عوارض فناوري مراقبت هاي بهداشتي [١٨] و يا تحليل آثار کوتاه مدت و بلند مدت يک فناوري خاص يا گروهي از فناوري ها تأکيد مي کند. گروهي ديگر از صاحب نظران ارزيابي فناوري سلامت را بخشي ازمطالعات سياست گذاري دانسته اند که درصدد جمع آوري اطلاعاتي پيرامون آثار و نتايج اقتصادي ، محيطي ، اجتماعي ، سياسي و قانوني يک فناوري جديد و يا تغييرات مهم در يک فناوري قديمي تر، براي ارائه به تصميم گيران در آن حوزه است [٢]. اين در حالي است که گروهي ديگر بر اين اعتقادند که مي توان در فرايند ارزيابي همان طور که مشاهده مي شود هر يک از صاحب نظران در اين حوزه ، به برخي از ابعاد مطرح در ارزيابي فناوري هاي سلامت اشاره نموده اند. علاوه بر اين ، يکي ديگر از مهم ترين مسائلي که در عرصه ارزيابي فناوري سلامت از اهميت به سزايي برخوردار است ، تعيين افراد درگير در اتخاذ تصميمات است ، در واقع نقش آفرينان اصلي در يک سيستم پيچيده مثل سيستم مراقبت سلامت را مي توان با مشخص فناوري هاي سلامت ، تنها به شناسايي و تحليل آثار منفي ناشي از يک فناوري پرداخت و ارزيابي فناوري سلامت را فرايندي تحقيق بنيان دانست که سعي بر ارزيابي مشکلات ناشي از استفاده فناوري هاي گوناگون در حوزه سلامت و بيماري ها دارد [١٩] البته لازم به ذکر است که تحليل هاي يک بعدي نمي تواند شرايط مناسبي براي اتخاذ تصميمات عقلايي به وجود آورد؛ لذا بايستي به تمامي ابعاد مرتبط با فناوري هاي سلامت نگاهي جامع و فراگير داشت . در جدول ١ ابعاد مورد تأکيد در فرايند ارزيابي فناوري سلامت که در برخي از تعاريف و چارچوب ها ارائه شده است ، بيان مي گردد.

زيابي فناوري سلامت
نمودن افراد تحت تأثير و تأثيرگذار بر تصميمات و يا با تعيين نقطه کنترل منابع مؤثر توسعه و استفاده از فناوري تعيين نمود [٢٠]. به طور کلي بيماران ، سازندگان ، فروشندگان ، دولت مردان و مديران بيمارستاني ، پزشکان ، داروسازان و سازمان هاي بيمه گر گروه هاي ذي نفع يک فناوري را تشکيل دهند [٢١]. همچنين لازم به ذکر است که برخي فرايند ارزيابي فناوري هاي سلامت را نوعي از ايجاد توازن ميان چهار گروه ذي نفع سياست گذاران ، بيماران ، صنعتگران و تأمين کنندگان مي دانند [٢٢]. ابعاد مطرح در ارزيابي فناوري سلامت ، تأثيرات و اهميت متفاوتي براي ذي نفعان مختلف دارد؛ لذا بررسي هر يک از ابعاد براي هر گروه ذي نفع به صورت جداگانه ، ضروري است . در اين تحقيق تلاش گرديده است تا گروه هاي ذي نفع از ميان گروه هاي فعال در سيستم بهداشت و درمان کشور انتخاب شدند بيماران به عنوان مصرف کنندگان نهايي اين فناوري ها مورد نظر قرار نگرفته و در تحقيقات آتي بررسي شوند. ذي نفعان مورد نظر در اين مقاله شامل پزشکان ، داروسازان ، مديران مراکز درماني و بيمارستان ها، فروشندگان فناوري هاي پزشکي (عموماً شامل بازرگانان و واردکنندگان ) و سازندگان تجهيزات پزشکي ، دولت مردان و قانون گذاران مي باشند.

٢-٤ نمونه موردي روبولنز
امروزه يکي از مسائل مطرح در پزشکي ، کاهش عوارض فرايندهاي پزشکي و طول درمان در بيماران است . يکي از روش هاي مورد استفاده به منظور تحقق اين هدف ، جراحي لاپاروسکوپي بوده که از مصاديق جراحي با حداقل تهاجم است که در حفره شکمي انجام مي شود. در اين روش ابتدا يک برش در ناحيه اي از شکم که قطر عضله ديواره شکمي کم تر است ، ايجاد مي شود و از اين طريق لوله توخالي که ابزار ويژه جراحي و دوربين فيلم برداري از آن عبور مي کند، در شکم جاي گذاري شده که گاز دي اکسيد کربن را با فشار ١٠ تا ١٥ ميلي متر جيوه وارد شکم مي کند. حالت گنبدي حاصل و نيز چسبندگي بين احشاي داخلي و سقف شکم ، فضاي بازي ايجاد مي کند، دکتر جراح مي تواند ابزار خود را وارد کند. در اين روش ، جراح درگير کار با ابزار جراحي است و شخص ديگري به عنوان کمک جراح ، لنزي که براي ديدن اندام هاي داخلي شکم لازم است را نگه مي دارد [٢٣].
براي کاهش خطرهاي ناشي از عامل انساني ، سعي شده است تا رباتي با ويژگي هاي خاص استفاده شود. از اين رو طي پروژه اي که در مرکز تحقيقات علوم و فناوري بيمارستان امام خميني (ره ) انجام شده ، رباتي موسوم به ربولنز به اين منظور طراحي و ساخته شده است . در حال حاضر کنترل اين ربات با خود جراح و به وسيله پدال هايي انجام مي شود که در زير پاي وي قرار مي گيرد. به اين ترتيب جراح بر عملکرد ربات تسلط کامل دارد. همچنين امکان کنترل با صداي جراح نيز به ربولنز اضافه شده است [٢٤].
از آن جا که اين دستگاه ساخت داخل بوده و به کارگيري آن در بيمارستان ها و مراکز درماني کشور اهميت دارد، براي مطالعه موردي در اين تحقيق مورد توجه قرار گرفت .
بنابراين در نظر است تا با توجه به ابعاد استخراج شده مقايسه اي ميان عمل لاپراسکوپي با ربات روبولنز و بدون آن ، صورت پذيرد تا نتايجي در خصوص کاربرد اين ربات در اين گونه عمل هاي جراحي به دست آيد.
٣- متدولوژي تحقيق
در اين تحقيق ابتدا بر اساس تعاريف و چارچوب هاي موجود در پيشينه موضوع و مصاحبه هاي اکتشافي با خبرگان اين حوزه ، اقدام به شناسايي و ارائه ابعادي جامع تر و توأمان کردن نگاه کلان ملي و خرد بنگاهي با يکديگر داشته تا نتايج حاصل قابليت کاربرد همگاني تري را داشته باشند و ابعاد مورد نظر در اين فرايند و همچنين با استفاده از مصاحبه هاي اکتشافي با خبرگان نظام سلامت کشور، ششُ بعد اصلي شناسايي و استخراج شوند. ابعاد شناسايي شده در ارزيابي فناوري هاي سلامت از ديد افراد و سازمان هاي گوناگون به شرح زير است :
ُ بعد فناورانه : اينُ بعد بر ماهيت فناوري مورد نظر و سطح توانمندي فناورانه مرتبط موجود در سطح کشور و يا سازمان اشاره دارد؛
ُ بعد سياسي و قانوني : قوانين دولتي داخلي در به کارگيري فناوري و همچنين قوانين و قواعد سياسي بين المللي حاکم بر به کارگيري و اشاعه فناوري عمده موارد با اينُ بعد مرتبط است .
ُ بعد اجتماعي و فرهنگي : جهت گيري هاي کلان اجتماعي و فرهنگي دولت ها به همراه مؤلفه هاي فرهنگي و ارزش هاي اجتماعي حاکم بر جامعه تشکيل دهنده اينُ بعد است .
ُ بعد اقتصادي : اينُ بعد مي تواند به دو بخش مؤلفه هاي کلان اقتصادي حاکم بر کشور و مؤلفه هاي خرد اقتصادي حاکم بر بنگاه و فناوري مورد نظر تقسيم گردد؛
ُ بعد سازماني : شامل راهبرد و رويکردهاي کلان سازماني ، ساختارهاي سازماني و منافع سازماني ناشي از به کارگيري فناوري مورد نظر است ؛
ُ بعد بهداشتي : اين آثار به بررسي تأثيرات باليني در حوزه سلامت کشور اشاره دارد.
سپس اهميت هر يک از ابعاد مذکور از ديدگاه ذي نفعان مختلف نظام سلامت کشور و همچنين به صورت کلي با توزيع پرسش نامه هاي مربوط بررسي و تحليل شده و چارچوب پيشنهادي ارائه شد. در نهايت نيز دو عمل لاپراسکوپي با ربات و بدون ربات بر اساس چارچوب به دست آمده ، مقايسه شد. به طور کلي مراحل تحقيق در شکل ١ آمده است .

٣-١ طراحي پرسش نامه
ششُ بعد مهم در فرايند ارزيابي فناوري هاي سلامت به همراه پنج گروه ذي نفع در نظام سلامت کشور بر اساس مطالعات صورت گرفته و مصاحبه هاي اکتشافي براي ارائه چارچوب مناسب به منظور ارزيابي فناوري هاي سلامت شناسايي شدند.
براي اولويت بندي ابعاد مذکور به صورت کلي و همچنين به صورت جداگانه از ديد هر يک از گروه هاي ذي نفع پرسش نامه اي طراحي گرديد. در اين تحقيق سعي شده به منظور دستيابي به اعتبار لازم در طراحي و استفاده از پرسش نامه ، پس از انجام مطالعه مقدماتي پيرامون موضوع مورد بررسي با مشورت و مصاحبه با متخصصان ، پرسش نامه اي طراحي گردد، که از روايي کافي برخوردار باشد. پرسش نامه طراحي شده داراي سه بخش اصلي است . در بخش اول پرسش نامه ، اطلاعات جمعيت شناسي متخصصان مورد سؤال قرار گرفته است . بخش دوم پرسش نامه سؤال هاي مطرح شده پيرامون ابعاد مختلف است که ابعاد را به صورت مقايسات زوجي در قالب ٩ نقطه مورد بررسي قرار مي دهد. بخش سوم نيز از متخصصان درخواست شد تا در صورت درنظر داشتنُ بعد ديگري ، ضمن بيان آن به ذکر ميزان اهميت آن نيز اقدام نمايند.
پرسش نامه مذکور به صورت حضوري در ميان متخصصان توزيع گرديد. براي پيشبرد اهداف تحقيق خبره را فردي با تحصيلات مرتبط ، داشتن تجربه اجرايي و مديريتي به مدت ١٠ سال يا فعاليت در حوزه فناوري مورد نظر در حوزه سلامت به مدت ٥ سال در نظر گرفته شد. به دليل وجود گروه هاي ناهمگن ، جامعه فعالان نظام سلامت به چند گروه متجانس تقسيم و از هر گروه افرادي انتخاب شدند. در واقع در هر يک از مصاديق فناوري سلامت مانند تجهيزات پزشکي ، دارو، روش هاي مديريتي و بيمارستاني و غيره ، افرادي با مشخصات فوق را به عنوان خبرگان امر تلقي نموده و با استناد به نظريات آنان به ارائه چارچوب ارزيابي فناوري سلامت پرداخته شد. از آن جا که جامعه آماري اين تحقيق تمام ذي نفعان مورد نظر در حوزه ارزيابي فناوري هاي سلامت مي باشند و با توجه به کثرت اعضاي جامعه و عدم امکان پيش بيني حجم جامعه ، تعداد اعضاي جامعه نامحدود فرض گرديد و بر اساس کاربرد طيف نه تايي در پرسش نامه ها و با در نظر گرفتن ميزان دقت ٠.٥ به همراه سطح اطمينان ٩٥ و با استخراج واريانس داده ها ١.٣٣، حجم نمونه مورد نياز ٢٧ نفر حاصل شد. در مجموع تعداد ٣٢ نفر خبره با ويژگي هاي ذکر شده انتخاب گرديدند که نمونه گرفته شده قضاوتي و هدفمند است . توزيع نمونه آماري تحقيق مذکور به لحاظ سطح تحصيلات خبرگان مطابق با شکل ٢ است .