بخشی از مقاله
چکیده
برای غلبه بر چالشها و پیچیدگی های ساخت کتابخانه دیجیتالی می توان از مدلهای بلوغ کمک گرفت. در یک مدل بلوغ، ویژگیهای یک پدیده در سطوح گوناگونی تقسیم بندی شده و پس از تحقق ویژگیهای هر سطح به بهبود یا تحقق ویژگیهای سطح بعد از آن پرداخته میشود. برای حل این مسئله از رویکرد ترکیبی استفاده شد. در گام اول با بررسی پیشینههای مرتبط با رویکرد کیفی و روش فراترکیب، ویژگیهای بلوغ کتابخانه دیجیتالی ارائه گردید. بر این پایه، 68 منبع معتبر شامل 38 منبع در حوزه کتابخانه دیجیتالی و 30 منبع در حوزه مدل بلوغ برگزیده شدند. با تحلیل این منابع، سه مقوله، هفت مفهوم، و 35 کد بهدست آمد که در میان آنها، بیشترین تاکید بر کاربرد سیستمهای نرمافزاری/ سختافزاری به عنوان پشتیبان کتابخانه دیجیتالی و مفهوم محتوای کتابخانه دیجیتالی است.
سپس این ویژگیها در یک دلفی سه رانده به نظرسنجی از متخصصان گذاشته شد و همچنین از آنها خواسته شد که این ویژگیها را در سطوح »مدل بلوغ قابلیت« سطحبندی نمایند. به این ترتیب مدل بلوغ کتابخانه دیجیتالی پس از طی این دو مرحله طراحی شد. سپس برای ساخت ابزار سنجش مدل از رویکرد کمی و روش پیمایش استفاده شد. این ابزار پس از تایید متخصصان، با هدف تایید روایی و پایایی توسط 182 نفر از مدیران، معاونین، کارشناسان و کتابداران کتابخانههای دیجیتالی در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی تکمیل گردید. نتایج نشان داد که این ابزار روایی و پایایی مناسب را برای تعیین سطح بلوغ کتابخانههای دیجیتالی موجود در وزارت بهداشت داراست.
.1 مقدمه
بر اساس تعریف »فدراسیون کتابخانه دیجیتالی5«، کتابخانههای دیجیتالی سازمانهایی هستند که منابعی را شامل کارکنان متخصص برای گزینش، سازماندهی، تأمین دسترسی، تفسیر، توزیع، حفاظت از یکپارچگی، و تضمین وجود پایدار مجموعههای دیجیتالی فراهم میسازند به نحوی که این مجموعهها بهسادگی و باصرفه برای استفاده جامعهای تعریفشده از کاربران در دسترس آنان قرار گیرد - Digital Library Fedetration 1998 - بر اساس این تعریف، بسیاری از کتابخانههایی که در حال حاضر در ایران ادعای دیجیتالی شدن دارند به مفهوم واقعی خود کتابخانه دیجیتالی نیستند و جزء یکی از این سه مورد سیستمهای مکانیزه کتابخانهای، وب سایتها، وکارگزاران پایگاههای اطلاعاتی هستند.
علت این امر آن است که به واقعیت پیوستن مفهوم کتابخانه دیجیتالی با مشکلات و چالشهای بسیاری مانند فنی، اقتصادی، قانونی، اجتماعی، و اطلاعاتی روبرو است - علیدوستی و شیخ شعاعی، 1385، 85-64؛ . - Mishra, 2011, p. 179-181 با بررسی پدیدههایی که همانند کتابخانه دیجیتالی در نتیجه تاثیر فناوری اطلاعات بر یک سازمان یا پدیده به وجود آمده است، مانند دولت الکترونیک و مدیریت دانش متوجه میشویم که بسیاری از آن ها سعی کردهاند با بهرهگیری از مدلهای مدیریتی - همانند مدلهای بلوغ و تغییر - به مدیریت بهتر این پدیدهها بپردازند - By, 2005; .Patas, 2012; Wendler, 2012 - بلوغ میزانی است که یک فرایند خاص، تعریف، مدیریت، ارزیابی و کنترل میشود.
در عمل مدلهای بلوغ به عنوان ابزاری در نظر گرفته میشوند که از طریق آنها، سازمانها میتوانند به سطوح بلوغ دست یابند و استراتژی مناسب را اتخاذ کنند. - جامیپور، . - 1393 با توجه به این که مدلهای بلوغ توسط ساختار مرحله ای و گام به گام خود به صورت تدریجی و مستمر، سازمان را به سمت بلوغ هدایت میکنند، و از طرف دیگر کتابخانه دیجیتالی نیز مقوله ای نیست که به یکباره قادر به دستیابی یا بهبود آن بود، بنابراین کاربرد مدلهای بلوغ در مورد کتابخانه دیجیتالی به عنوان یک سازمان - طبق تعریف فدراسیون کتابخانه دیجیتالی - نیز میتواند به بهبود عملکرد آن کمک کند و زمینه دستیابی به کتابخانه دیجیتالی مطلوب را فراهم نماید.
روش کاربرد مدل بلوغ در سازمانها روشی مناسب و آزمون شده به شمار میآید - Khatibian, & et al., 2010, Wendler, .2012 - بنابراین نیاز است تا مراحل پیشرفت و بلوغ کتابخانه دیجیتالی در قالب مدلهایی مانند مدلهای بلوغ مشخص شود تا از طریق آن ها با مدیریت و برنامهریزی صحیحتر و صرف هزینههای کمتر پیش برویم. از این رو، هدف اصلی این مقاله طراحی مدل بلوغ کتابخانه دیجیتالی در وزارت بهداشت است که با کمک رویکرد ترکیبی - کیفی-کمی - و کاربرد روش فراترکیب و دلفی امکانپذیر شده است. هم چنین این مقاله بدنبال اهداف فرعی زیر نیز هست: .1 شناسایی ویژگیهای هر یک از مراحل مدل بلوغ کتابخانه دیجیتالی در وزارت بهداشت .2 ساخت ابزاری جهت سنجش بلوغ کتابخانههای دیجیتالی موجود در وزارت بهداشت بر پایه مدل پیشنهادی در این پژوهش.
.2 پیشینه پژوهش
نتیجه جستجوی پژوهشگر در پایگاههای اطلاعاتی در زمینه طراحی، توسعه و ارزیابی کتابخانههای دیجیتالی نشان داد که در این زمینه پژوهشهای زیادی صورت نگرفته و یا انتشار نیافتهاند. »نجیوان - 2013 - 6« با بررسی مقالات ارائه شده به سه کنفرانس بین المللی در زمینه کتابخانه دیجیتالی به این نتیجه رسیده است که موضوعاتی مانند معماری و زیر ساختها، پژوهش و توسعه، و سازماندهی اطلاعات در صدر نمودار پژوهشهای مورد بررسی هستند و مباحث مدیریتی حدود 1 درصد از کل پژوهشها را به خود اختصاص دادهاند.
مباحث مدیریتی مانند »مدیریت کیفیت جامع« - Ling-yun & Hai -kang, 2005 - ، ساخت مدل مدیریت کتابخانه دیجیتالی با استفاده از مدلهای ریاضی - Zhao, Zhang, & QI, 2013 - ، استفاده از یک مدل سازمانی برای ارزیابی کتابخانه دیجیتالی - Koo & MacDonald, 2011 - ، مدل مدیریت زنجیره تامین - Meng -Xing, Chun-Xiao, & Yong, 2010 - ، طراحی مدل توسعه کتابخانههای دیجیتالی در ایران - جنوی، 1392؛ نوروزی و جعفری فر، - 1393، مدل عوامل موفقیت حیاتی کتابخانه دیجیتالی - Lagzian, Abrizah, Wee. 2013 - الگوی مهندسی مجدد مبتنی بر فناوری اطلاعات در ایجاد کتابخانههای دانشگاهی دیجیتالی - جانفزا، - 1388، توسعه مدلی جامع برای ارزیابی کتابخانه دیجیتالی - Zhang, 2010 - و همچنین استفاده از ابزار دیجیکوال7 برای ارزیابی - علیپورحافظی، امان الهی نیک، مطلبی، - 1393 در حوزه کتابخانه دیجیتالی صورت گرفته است، ولی این پژوهشها جدید و انگشتشمار هستند.
این موضوع نشاندهنده این است که گرایش به سمت مدلهای مدیریتی از جمله مباحثی است که در سالهای اخیر در حوزه کتابخانه - ناخدا، - 1389 و کتابخانه دیجیتالی مورد توجه واقع شده است - جنوی، 1392، . - Nguyen, 2013 این پژوهشها با این منظور صورت میگیرند که با کمک مدلهای ساخته شده در آن ها بتوان مدیریت و نظارت بهتری بر بحث کتابخانه دیجیتالی و پروژههای دیجیتالیسازی داشت.
چنانکه میدانیم مدلهای بلوغ بیشتر با ظهور و کاربرد فناوری اطلاعات مطرح شدهاند و در واقع جزء مباحث مدیریت فناوری اطلاعات هستند و در حوزههای مختلفی مانند دولت الکترونیک - Fath-Allah, & et al., 2014 - ، مدیریت دانش - جامیپور، 1393؛ - Jiankang, & et al., 2011;، تجارت الکترونیک - Morais, Goncalves, Pires, .2007 - ، آموزش الکترونیک - Marshall, & Mitchell, 2004 - مدلهای گوناگونی طراحی و به کار برده شدهاند . - Wendler, 2012 - در بحث کتابخانه نیز مباحثی چون محافظت از منابع - Gkinni, 2014 - ، مدیریت دانش - Yang & Bai, 2009 - ، و بلوغ فناوری اطلاعات در کتابخانه - حریری و شیخ زاده، - 1392 از مدل بلوغ بهره گرفته اند. نتیجه جستجوی پژوهشگر در پایگاههای اطلاعاتی با واژههای مدل بلوغ و کتابخانه دیجیتالی نشان داد که این نوع مدل تاکنون در حوزه کتابخانه دیجیتالی به کار گرفته نشده است.
