بخشی از مقاله
ارتباط ابزارهاي مهندسی مالی و مدیریتریسک
چکیده
امروزه اهمیت سرمایهگذاري در دستیابی به توسعه پایدار در سطح کلان و نقش آن جهت افزایش اشتغال و کاهش بیکاري در سطح خرد، بیش از گذشته آشکار شده است. در حال حاضر دو سوم این سرمایهگذاري در حوزه سرمایهگذاري مخاطره پذیر صورت میگیرد. اگر چه سرمایه گذاريهاي مخاطرهپذیر (VC) نقش کلیدي در تجاري سازي ایدههاي نو دارد اما تنوع پیچیدگی بازارهاي مالی و از میان برداشته شدن مرزهاي جغرافیایی در اقتصاد و چالشهاي محیطی ایجاد شده مرتبط با سرمایهگذاري مدیران مالی و خزانهداران مؤسسات بزرگ جهان و همچنین در سطوح بالاتر سرمایهگذاران را به فکر واداشته که چگونه میتوانند بهترین استفاده را از سرمایه خود داشته باشند.راهحل مناسب مهندسی مالی بوده است. مهندسی مالی با بکارگیري اصول علمی بر پایه مفروضات عملی ریاضی توانسته در حل مسایل مربوطه، در تصمیمگیري مؤثر افتد. در این نوشتار، ضمن تبیین و توضیح مفهومی ابزارهاي مالی مهندسی مالی در دنیاي سرمایهگذاري به بررسی ارتباط این ابزارها با ریسک ایجاد شده در بازار سرمایه گذاري علی الخصوص بازارهاي نوظهورونوپا پرداخته شده و بر پایه آن، روشهاي پیشنهادي ارائه گردیده است.
واژگان کلیدي: مهندسی مالی"سرمایه گذاري مخاطره پذیر" ابزارهاي مالی "بازارهاي نوظهور.
مقدمه
بازارهاي پول و سرمایه به عنوان ارکان اصلی اقتصاد کشورها، همواره با تغییرات و نوسانات و در یک کلام عدم اطمینان نسبت به آینده مواجهاند. فعالان این بازاراها با دیدگاهی آیندهپژوهانه به کمک مطالعات اقتصادي و بنیادي سعی در شناخت رویدادهاي آینده دارند تا به نوعی از نوسانات مساعد آینده بهره برده و خود را در برابر نوسانات نامساعد آینده بیمه سازند. توجه به نقش بازارهاي مالی علی الخصوص انواع بورس اهمیت توجه به مهندسی مالی را بیش از گذشته مشهود ساخت.ینابراین موضوع تاثیرات بازارها و جهانی شدن اقتصاد موجب گردید که مهندسی مالی به عنوان یک تخصص جهانی کمک کند تا ریسک ناشی از نوسانات کنترل شود.علاوه بر این مهندسی مالی امکان کاهش نوسانات اقتصادي را از طریق خلق ابزارهاي مالی نوین در کلیه فعالیتهاي مربوط به طرحها، از طراحی گرفته تا راهاندازي و مدیریت آن فراهم ساخته است.
اینکه مهندسی مالی چگونه معامله را به کمک ابزارهاي مالی آنگونه که مطلوب فعالان در بازار بخصوص بازارهاي نوظهور باشد شکل میدهد سؤالی است که ما با بیان کارکرد ابزارهاي مهندسی مالی سعی به پاسخگویی به آن در این نوشتار هستیم.
تاریخچه مهندسی مالی
اصطلاح مهندسی مالی براي اولین بار توسط بانکهاي لندن در اواسط دهه 1980 به منظور راهاندازي دپارتمان مدیریت ریسک بهوجود آمد.(جواد پور،.(1379اما رویکرد علمی به مهندسی مالیعملاً از سال 1980 در امریکا و نیمه دوم دههي 80 میلادي همزمان با کاهش نظارت دولت بر سیستم بانک امریکا در بانکهاي بزرگ سرمایهگذار جهان به صورت جدي به کار گرفته شد .شروع و نظریههاي مهم درباره آن از سال 1985 طرح گردید. به طوري که طی دهه 1980 به علت آزادسازي مالی
در کشور آمریکا، تمامی نظامهاي مالی با شوك بزرگی روبرو شدند. لذا سازمانها بدنبال مدیران لایقی بودند تا بتوانند وقوع این شوکها را بهتر در سازمان مدیریت نمایند. سالها بعد گروهی با نام مهندسان موشک شکل گرفت که خدمات وسیعی را در
امر مسایل مالی براي سازمانها ارائه میکردند. در راستاي قانونمند نمودن این تخصص، سازمان جهانی به نام انجمن بینالمللی مهندسان مالی تشکیل گردید که هدف آن آشنایی افراد با مهندسی مالی و ترویج این رشته در دنیا بوده است این سازمان را
فیزیکدانی به نام فیشر بلک بنیان گذاري نمود.با گذشت یک دهه در سال 1990 کمکم واژه جدیدي با نام "مهندسی مالی"
ابداع شد و به مرور توسعه و گسترش یافت. طی سالهاي 1990 تا 1994 دانشگاهها نیز رشته مهندسی مالی را پذیرفته و به
عنوان یک تخصص که تلفیقی از مالی و ریاضی میباشد شروع به تدریس آن کردندو از سال 1994 تا به امروز انقلابی در
سرمایهگذاري بوجود آورده است.هرچند که براي فروپاشی مالی در سالهاي 2008-2007 مهندسان مالی تا حد زیادي مورد
سرزنش قرار گرفتند.اما به طور کلی موضوع مهندسی مالی در جهان کنونی فراگیر شده است. موضوع مهندسی مالی در کشورهاي در حال توسعه همزمان با خصوصیسازي از سال 1988 با طراحی ابزارهاي مالی و استفاده از دانش ریاضی توسعه یافت.در کشور ما، نیز از سال 1370 همزمان با بحث خصوصیسازي به عنوان یک موضوع قابل بحث مطرح شد.
تعریف مفهومی مهندسی مالی
پایه و اساس دانش مهندسی مالی، اقتصاد مالی یا کاربرد اصول اقتصاد در پویایی بازار اوراق بهادار، بهخصوص طراحی، قیمتگذاري و مدیریت ریسک قراردادهاي مالی است و شاید بتوان تفاوت عمده رشته مهندسی مالی با رشته مدیریت مالی را تاکید و تمرکز این رشته بر تحلیلهاي ریاضی دانست.در واقع رشته مهندسی مالی را میتوان ترکیبی از علومی به حساب آورد که در شکل شماره (1) نشان داده شده است. بر این اساس تعاریف زیر را می توانیم از مهندسی مالی ارائه کنیم: مهندسی مالی یا مالیه محاسباتی یک حوزه میان رشتهاي است که بر بینش محاسباتی، روشهاي عددي و شبیهسازي کامپیوتري تکیه میکند و بر اساس آن تصمیماتی جهت معامله، این تصمیمات را تسهیل میکند.همچنین مهندسی مالی شامل طراحی، توسعه، استقرار ابزارها و فرایند مالی و همچنین طراحی مجدد راهحلهاي خلاقانه براي مسائل موجود در مالی است.(السویلم، (1386 به عبارت دیگر مهندسی مالی عبارت از بهکارگیري ابزارهاي مالی براي ساختاربندي مجدد پرتفوي (سبد سهام).و جامعترین تعریف استفاده از ابزارهاي مالی نظیر اوراق مشتقه (قرارداد آتی) که مجموعهاي از مشخصههاي ریسک بازده را دارد و به شکل گسترده تحت عنوان فنآوري مالی جهت حل مسائل مالی و استفاده از فرصتهاي مالی به عنوان، ابزار مدیریت ریسک مالی تعریف شده است.
شکل شماره -1علوم به کار رفته در مهندسی مالی
وظایف اصلی مهندسان مالی
سه نقش اصلی تعریف شده براي مهندسان مالی می تواند در حوزه به وجود آوردن بازار؛ ابداع وپیدا کردن روزنه قانونی براي
استفاده بهتر از قوانین باشد.سازندگان بازار معاملهاي را ترتیب میدهند که نیازهاي مشتري را برآورده سازد و سپس براساس ایده مشتري، به او فروش میکنند. یک معامله تنها زمانی بهترین است که با حداقل هزینه، اهداف مشتري را تأمین کند.منظور از ابداع این است که اوراق بهادار و فرایندهاي جدید معرفی شوند، آنها اغلب روي اوراق جدید کار میکنند؛ اوراقی که نیازهاي مشتري را برآورده سازد.علاوه بر این مهندسان مالی همواره در پی یافتن روزنهاي براي بهرهبرداري از قوانین موجود هستند، مثلا با استفاده از قوانین مالیاتی و آربیتراژ سعی میکنند سود را افزایش دهند.مهندسان مالی موفق خیلی سریع ایدهها را به چنگ میآورند و بهآسانی اجزاي ترکیبدهنده آنرا مییابند.(جوادپور، (1379
حوزه فعالیت مهندسی مالی و کاربرد هاي آن
بر اساس انچه که در تعریف مفهومی مهندسی مالی بیان شد این دانش با طراحی، توسعه، ابداع فرایندها و ابزار مالی و فرمولهاي پدیدآورنده راهحلهاي مسائل مالی، سروکار دارد. بنابراین ابداع و خلّاقیت، دو ابزار بسیار مهم در مهندسی مالی قلمداد میشوند. ابداع سوآپ، اورق بهادار سازمانهاي دولتی با پشتوانه اقساط ناشی از وامهاي رهنی، اوراق قرضه بدون بهره،
همگی از فعالیتهاي مهندسی مالی بهشمار میروند. معرفی سوآپ و صندوقهاي مشترك سرمایهگذاري به شکلی جدید، از فعالیتهاي دیگر مهندسی مالی است که به ان خواهیم پرداخت.اما استفاده از روشهاي موجود به منظور کاهش ریسک مالی شرکتها، کاهش هزینه تأمین مالی، افزایش سود حسابداري و افزایش کارآیی بازار از دیگر فعالیتهاي بسیار مفید مهندسی
مالی به شمار میرود. حوزه فعالیت مهندسان مالی، تنها به شرکتها محدود نمیشود. بسیاري از ابداعات مالی خلاق، در سطح فردي نیز به وجود آمده است که گاهی با عنوان سطح مشتري معرفی میشوند. در این ارتباط، میتوان از حساب بازنشستگی فردي، طرحهاي بازنشستگی انفرادي و انواع بیمههاي عمر نام برد.(جوادپور، (1379 بر این اساس کاربردهاي مهندسی مالی را میتوانیم تحت 5 عنوان اساسی زیر خلاصه کنیم:
1. سفتهبازي:سفتهبازي عبارت است از خرید کالا یا اوراقی که انتظار افزایش قیمت آن میرود یا فروش کالا یا اوراقی که انتظار کاهش قیمت میرود.(گلریز، (1380بنابراین همراه با سفتهبازي طبعاً خطر (ریسکی) متوجه شخص میگردد؛ که این خطر (ریسک) قبل از سفته بازي وجود نداشته است.(معصومی نیا، (1387
2. پوشش خطر:اصطلاح پوشش خطر، عنوان میکند که هرگاه یک شخصیت (حقیقی یا حقوقی) در معرض خطر قرار گیرد، با استفاده از ابزارهاي پوشش خطر، درصدد حذف یا کاهش آن خطر برمیآید. یک مثال ساده مربوط به وامگیرندهاي است که توافقنامههاي نرخ قرارداد آتی خاص را به عنوان یک پوشش در مقابل آثار نرخهاي بهره متغیر خریداري میکند. حال در این مثال، پوشش زمانی رخ میدهد که ابزار اولیه بتواند خطر را با تمام جزئیات آن از بین ببرد.
.3 آربیتراژ :وابستگی نزدیک بین ابزارهاي مالی این امکان را فراهم آورده است که در بسیاري از موارد یک ابزار را با مجموعهاي از ابزارهاي دیگر ترکیب نماییم. افرادي که به عمل آربیتراژ دست میزنند، به سرعت وارد صحنه شده و در بازاري که قیمتها پایین بوده خریداري میکنند و در بازاري که قیمتها در حال افزایش است، اقدام به فروش میکنند. هدف آنها سود بردن از اختلاف سطح قیمتهابدون تقبّل هیچگونه ریسکی است. با این همه، میتوان گفت عمل این افراد، در مجموع سودمند است؛ چون سبب میشود قیمتهاي بازار به سرعت به وضعیت تعادل خود برسند
.4 ساختاردهی:از مهندسی مالی جهت ساختاردهی مجدد یک معامله خاص نیز استفاده میشود. از تکنیکهاي سازمند
تأمین مالی که از گوناگونی ابزارهاي مهندسی مالی پدید آمده اند می توان به منظور تبدیل جریانهاي نقدي و وضعیتهاي ریسکی مطابق با خواستههاي استفادهکننده بهره گرفت.(ریاضت، (1377
.5 مدیریت داراییها و بدهیها: از کاربردهاي مهندسی مالی میتوان به چگونگی ساختاربندي داراییهاي یک بنگاه اقتصادي اشاره کرد. این شاخه که در پارهاي از موارد، تحت عنوان مدیریت ترازنامه مطرح شود،می عموماً به ساختاربندي داراییها و بدهیهاي یک بنگاه اقتصادي میپردازد و میکوشد تا سررسید بدهیها را با توجه به ساختار داراییها تعیین کند.
(ریاضت، (1377
ابزارهاي مهندسی مالی
در یک تقسیمبندي ابزارهاي مهندسی مالی، به طور کلی به چهار دسته تقسیم میشوند:
ابزارهاي مالکیت: ابزارهاي مالکیت نماینده مالکیت بخشی از یک سازمان و مربوط به حقوق صاحبان سهام است. متداولترین
نوع این ابزارها سهام عادي شرکتها است. تمام قراردادها نیز در این دسته قرار میگیرند.
ابزارهاي بدهی: نشاندهنده وامی است که صاحبان سازمان از اشخاص حقیقی یا حقوقی میگیرند؛ همانند وامهاي عادي و
اوراق قرضه که خود شامل اوراق بهادار با درآمد ثابت (اوراق قرضه) و اوراق بهادار با درآمد متغیر (اوراق مشارکت) است.(اکبریان وهمکاران، (1385
ابزارهاي مشتقه: این ابزارها بیشتر براي از بین بردن ریسک بازار طراحی شدهاند و با استفاده از ارزش دیگر اوراق بهادار در بازار، مشتق میشوند که بطور مفصل به آن خواهیم پرداخت.(فبوزي وهمکاران، (1376
ابزارهاي ترکیبی: ترکیبی از موارد پیشگفته هستند که میتوان به اوراق قرضه قابل تبدیل به سهام ترکیبی از ابزارهاي مالکیت و بدهی) و اختیار خرید سهام (ترکیبی از ابزارهاي بدهی و مشتقه) به صورت مثالهایی از این نوع ابزارها اشاره کرد.(راعی وسعیدي، .(1383
اما در تقسیمبندي دیگر، ابزارهاي موجود در بازارهاي تجاري به دو دسته کلی تقسیم میگردند:
ابزارهاي فیزیکی: محصولات یا تولیدات فیزیکی که در بازار کالا خرید و فروش میشوند، محصولاتی هستند که ارزش آنها ذاتی در خود آنهاست. مثل ماشینآلات و تجهیزات، مواد غذایی، نفت و ... .
ابزارهاي مالی: محصولات یا تولیدات مالی که در بازارهاي مالی معامله میشوند، عبارتند از محصولاتی که ارزش آنها ذاتی در خود آنها نیست؛ بلکه وابسته به جریانات نقدي است که در آینده براي دارندگان خود ایجاد میکنند.(بقایی حسین ابادي،
(1378
کارکردهاي مهندسی مالی در فرآیند مالی
گفتیم جهت تبیین و درك کارکردهاي مهندسی مالی در فرآیند مالی، توجه به ابزارهاي مهندسی مالی ضروري است، ابزارهاي مهندسی مالی همان ابزارهاي مشتقه است. ابزارهاي مشتقه یک ابزار مالی است که ارزش آن از بسیاري از ابزارهاي مالی اولیه مشتق میشود. ابزار مشتقه میتواند براي تعیین افزایش یا کاهش خطر استفاده شود. ابزار مشتقه یک اصطلاح براي توصیف تنوع سطوح استانداردشده ابزارهاي مالی معاملات فهرست شده داراییها بر اساس خواسته مشتري و یا شناسایی ابزارهاي مالی که ارزش آن وابسته به ابزار دیگر است و قیمت یا ارزش آن از دارایی اولیه بیشتر است و شامل شاخصها، نرخ مبادلات، نرخ بهره یا قیمت اتحادیهاي است. ابزارهاي مشتقه، به چند دسته اصلی طبقهبندي میشود:قرارداد تحویل آتی .قرارداد پیمان آتی.قرارداد اختیار معامله وقرارداد معاوضه.
وجود انواع موضوعات اساسی مالی که در فرآیند مالی مطرح میشود و از تنوع کمی و کیفی بالایی برخوردار است، موجب گردید که کارکردهاي مهندسی مالی متنوع شود. تنوع کارکرد مهندسی مالی در فرآیند مالی را میتوان با تنوع ابزارهاي مهندسی مالی مرتبط دانست.
الف- توافقنامه نرخ قرارداد آتی خاص: نرخ قرارداد آتی خاص عبارت از قیمتی که بازار جهت ابزاري که امروزه معامله شده
ولی نتیجه معامله به زمانی در آینده (غالباً دور) محول شده است، تعیین میکند.این توافقنامه معمولا از بازارهاي پول منشأ گرفته و به عنوان یک ابزار انعطاف پذیر جهت پوشش خطر و سفته بازي روي جریانات یک نرخ بهره خاص تعریف میگرددو در بازار خارج بورس و معمولا توسط بانکها ارائه میشود، مانند بازار ارز.
ب- توافق ترکیبی براي معاملات سلف: معاملات سلف سواپ عبارتند از این که دو پول مختلف که در تاریخ مشخص به
صورت نقدي با یکدیگر مبادله شده و در تاریخ دیگري در آینده به صورت نسیه (سلف) مجددا با یکدیگر معاوضه میگردد. با این تفاوت که نرخ معاملات نقدي و سلف با یکدیگر اختلاف داشته باشد.
ج- قراردادهاي آتی مالی: قراردادي است که در آن دو طرف تعهد میکنند که در یک تاریخ مشخص (تعیینشده طبق ضوابط سازمان بورس) و با یک قیمت مشخص (تعیینشده طبق ضوابط بورس) یک کالا با کیفیت مشخص (تعیینشده طبق ضوابط بورس) را مبادله نمایند.
د- سواپ پولی و سواپ نرخ بهره: سواپ نرخ بهره در واقع توافق بین دو نفر در معامله جریانات نقدي است که بر پایه یک
نوع ارز و بر مبناي مختلف محاسبه میشود.سواپ پولی پایین ارزي در واقع عبارت است از توافق بین دو نفر در مبادله
جریانات نقدي که بر پایه یک نوع ارز نبوده ولی بر اساس مبناي یکسان یا متفاوت محاسبه میشود. در بازار سواپ نرخ ثابتی پرداخته و جریانی است نقدي با همان نرخ متغیر دریافت شده که بدین ترتیب هزینه سرمایه را ثابت نگه میدارد.این قراردادها به صورت غیررسمی (خارج از بورس) انجام میگیرند در بعضی از مواقع سواپ به پشتوانه یکدیگر مورد مبادله قرار میگیرند.
ه- قرارداد اختیار معامله: این قراردادها بسیار متنوع هستند و به شکلهاي مختلف دستهبندي میشوند.
_اختیار خرید: قراردادي است که صاحب اختیار (خریدار) پس از پرداخت مبلغی مشخص (تعیینشده توسط بورس) به فروشنده اختیار این حق را پیدا میکند که تا زمانی مشخص دارایی مشخصی را با کیفیت مشخص با قیمتی مشخص، اگر
خواهد از فروشنده اختیار خریداري نماید.
_اختیار فروش: قراردادي است که صاحب اختیار (خریدار) پس از پرداخت مبلغی مشخص به فروشنده اختیار این حق را پیدا میکند که تا زمانی مشخص، دارایی مشخصی را به کیفیتی مشخص با قیمتی مشخص اگر بخواهد به فروشنده اختیار
بفروشد.این نوع قرارداد را میتوان از منظر دیگر نیز طبقهبندي نمود نظیر:
-حق اختیار پولی
-حق اختیار نرخ بهره: چنانجه نرخ بهره در معرض نوسانات شدید باشد، سرمایهگذار میتواند با سرمایهگذاري بر روي هر دو
نوع اختیار خرید و فروش سهام امکان زیان (خطر) عمده را از بین ببرد.
-اختیار معامله برمودان: نوعی اختیار معامله قابل تمرین است که تغییرات زمانی در طول عمر اختیار معامله مجزا و
