بخشی از مقاله
چکیده
علیرغم توجه بانکداران به شیوة بانکداري مشارکت در سود و زیان با گذشت قریب به نیم قرن از طرح اجراي این نوع بانکداري در قالب بانکداري نوین هنوز امکان اجرایی شدن آن فراهم نیامده است. تعاریف متنوع از ربا، سازوکارهاي عملیاتی، نظارتی و مدیریتی مناسب براي بانکداري مشارکت در سود و زیان از جمله عواملی هستندکه اجازه نداد تا این شیوه از بانکداري عملی شود. در این مقاله الگوي اجرایی بانکداري مشارکت در سودو زیان - PLS - ارائه میگردد که بتواند بر مشکلات فوق فائق آید.
در این نوع بانک اساس تعیین نرخ بهره تسهیلات بانکی نرخ بازدهی بخش حقیقی اقتصاد میباشد و بانک بعنوان واسطه وجوه با دریافت حقالعمل و در مقام وکیل و یا عامل سپردهگذار کارمزد متعلقه را دریافت و منابع مالی وي را در طرحهاي سرمایهگذاري سرمایهگذاري مینماید و بر ریز فعالیتهاي مجري نظارت مینماید. بازدهی ناشی از سرمایهگذاري چه به صورت سود و یا زیان به صاحبان منابع پولی یعنی سپردهگذاران منتقل میشود.
در این شیوه امین واحدي است که امور نظارتی فرآیند مشارکت در سود و زیان PLS را به نمایندگی از طرف بانک درخصوص حسن اجراي طرح، کنترل عملیات اجرایی در مقایسه با برنامههاي اعلام شده، نحوه تخصیص منابع و چگونگی مصرف بهینه آنها و رسیدگی صورتهاي مالی به عهده دارد. در بانکداري مشارکت در سود و زیان ابزارها و ابداعات مالی بدیعی نظیر گواهی مشارکت براي طرحهاي پایانپذیر و گواهی پذیره براي طرحهاي پایانناپذیر استفاده خواهد شد.
بازار ثانویه معاملات گواهیها و طراحی سبد گواهی مشارکت، و خدمات بیمهاي متنوع در فعال نمودن و افزایش کارایی بازارهاي جدید تأسیس شده نقش مهمی ایجاد خواهد کرد. کلیه عملیات بر اساس دستورالعملهاي تدوین شده صورت خواهد گرفت. ساختار و تشکیلات بانکداري مشارکت در سود و زیان PLS نیز با توجه به تعاریف فوق در قالب کمیتهها و واحدها و ادارات لازم تحلیل و سازماندهی شدهاند.
مقدمه
کشورهاي جهان اقدامات گستردهاي را براي تحقق بانکداري اسلامی انجام دادهاند. خصیصه ریسک پایین این بانکداري سبب شده تا علاوه بر کشورهاي مسلمان حتی بسیاري از کشورهاي غربی نیز به جهت گریز از ریسک علاقمند به آزمایش این نوع بانکداري شوند.4 براساس گزارشات صندوق بینالمللی پول در دهه گذشته بانکداري اسلامی بطور متوسط سالیانه حدود %10-%15 رشد داشته و همین رشد را نیز براي سالهاي آتی پیشبینی میشود.
علیرغم این رشد، بانکداري مشارکت در سود و زیان هرچند توسعه فراوانی یافته ولی به دلیل نوین بودن مکانیزم اجرایی و عملیاتی آن اغلب دچار خلط مبحث با بانکداري ربوي گردیده و حتی ابزارهاي مالی آن نظیر »گواهی مشارکت در سود و زیان6« و یا »گواهی سپرده سرمایهگذاري7« که در اواخر دهه 1990 میلادي مورد توجه قرار گرفت به بوته فراموشی سپرده شد. علل اصلی عدم موفقیت این شیوة بانکداري بطور کلی ناشی از دلایل ذیل میباشد:
• برداشت متفاوت فقهی مذاهب مختلف اسلامی از ربا
• فقدان فرآیندهاي نظارتی و مدیریتی بر نحوه عملیات مالی و اجرایی وام گیرنده.
فقدان وجود فرآیندهاي اجرایی در ابعاد عملیات، نظارت و مدیریت متناسب با نیازهاي مشارکت در سود و زیان و عدم سازگاري با زیرساختهاي سازمان بانکها مهمترین عامل در عدم تحقق تئوریهاي ایدهال بانکداري اسلامی تلقی میشود. زیرا بانکها به عنوان تشکیلات نظارتی براي نظارت بر ریز عملیات سرمایهگذاریها تأسیس و سازماندهی نشدهاند و لذا با این سازمان اصولاً از عهدة این کار بر نمیآیند.
از ربا یکسان نیست و این موضوع در سطح بینالمللی سبب شد تا بانکها محصولات بانکی غیرربوي ابداع نمایند که بسیاري از آنها در هماهنگی با محصولات بانکداري ربوي رایج و داخل در حریم ربا بود. حتی در ایران نیز که توافق و اجماع بیشتر از دیگر کشورها به چشم میخورد حاصل کار مشابه بود و اجماعی که در زمان تصویب »قانون عملیات بانکی بدون ربا« در اوایل دهه 1360 شمسی به چشم میخورد به تشتّت گرایید. لذا راه حل کلی در تحقق بانکداري اصیل اسلامی مستلزم آن بود که موضوع از ابتدا مورد تحلیل و تحقیق قرار گیرد.
هدف از این مقاله ارائه چارچوب اجرایی براي معماري بانکداري مشارکت در سود و زیان - PLS - خواهد بود تا بتوان ضمن طرح الگویی مناسب براي اجراي بانکداري غیرربوي واقعی سازوکارها و ابزارهاي مدرن مالی آن بر پایه فناوري اطلاعات نیز فراهم شود. مسلماً تحقق بانکداري مشارکت در سود و زیان موجب افزایش و ثبات مبادلات بازار و توزیع عادلانهتر درآمدهاي ناشی از سرمایهگذاري و تنزل ریسک سرمایهگذاري خواهد شد.
از سوي دیگر ابزارهاي مالی پیشنهادي - گواهی مشارکت و گواهی پذیره - قابلیت خرید و فروش اینترنتی از طریق سامانه بانک در اینترنت را داشته و هرکس با داشتن یک حساب بانکی با تعاریف و شناسه »شبکه تبادل اطلاعات بین بانکی« - شتاب - توانایی خرید و فروش این دارائیهاي مالی را در سرتاسر جهان خواهد داشت. از این لحاظ با توجه به بالا بودن نرخ بازدهی و تورم در ایران این ابزارها به عنوان وسیلهاي براي جلب سرمایهگذاري به کشور خواهند شد.
تجربه بانکداري مشارکت در سود و زیان
منع ربا و مشارکت در سود و زیان از نظر تاریخی سابقه طولانی را داراست و بطور قطع براساس تورات و متون تاریخی سابقه آن به قبل از اسلام بر میگردد. مشارکت در سود و زیان با رشد اسلام نضج گرفت و در حال حاضر به عنوان یکی از ابزارهاي مدرن تامین مالی مورد توجه قرار گرفته است. از اینرو از مشارکت در سود و زیان بعنوان یکی از ابزارهاي مالی موفق یاد میشود.9 مضاربه و مشارکت بعنوان دو ابزار مالی مبتنی بر مشارکت در سود و زیان عملاً پرداخت سود ثابت را از عملیات مالی حذف و تامینکنندگان منابع پولی را در سود و زیان ناشی از سرمایهگذاري شرکت خواهد داد.10 تعاریف مفهومی متنوعی از مشارکت در سود و زیان - PLS - شده است، که موارد زیر هرکدام از وجهی این شیوة بانکداري را مورد بررسی قرار دادهاند:
• مشارکت در سود و زیان - PLS - روشی مبتنی بر قرارداد بین دو یا چند نفر از طرفهاي معامله است که با مشارکت منابع در انجام سرمایهگذاري یک طرح، بهرهمندي مشاع سود و زیان ناشی از اجراي طرح فراهم میگردد.11
