بخشی از مقاله
انواع روش هاي اجراي پروژه، معایب و محاسن آن ها
واژهاي کلیدي
روش هاي اجراي پروژه، روش طرح و ساخت، پیمانکار، کارفرما
چکیده
در این نوشته انواع روش هاي اجراي پروژه ها در کنار معایب و محاسن مهم هر یک از آن ها به اختصار توضیح داده می شود.
مشخصاً هر کدام از این روش ها داراي نقاط ضعف و قوتی هستند و شناخت و مقایسه آن ها با در نظر گرفتن زمینه ها و زیرساخت هاي لازم براي تحقق هرکدام و سرانجام تعیین یک یا چند روش مختلف براي اجراي پروژه، گامی موثر در جهت اجراي بهینه پروژه می باشد.
یکی از راه هاي بهینه سازي و جلوگیري از اتلاف سرمایه هاي ملی در بخش پروژه هاي اجرایی، در پیش گرفتن روش هایی است که پروژه ها را به شکلی سریع تر، با کیفیت بیشتر و هزینه کمتر پایان بخشند. اهمیت این امر به ویژه براي پروژه هاي بزرگ به دلیل جهانی شدن اقتصاد و رقابت فشرده بازارهاي منطقه اي و جهانی، به حدي است که اگر پروژه اي عظیم چند ماه زودتر و یا دیرتر به بهره برداري برسد، می تواند تأثیري تعیین کننده در اقتصاد کشور داشته باشد. لذا بهتر است هر کارفرمایی، با توجه به این نکات و در نظر گرفتن امکانات مالی، تخصصی و مدیریتی خود و با توجه به میزان تعهد و توانمندي مهندس مشاور، دستگاه نظارت و پیمانکار طرف قرارداد و سایر امکانات و توانایی هاي خود، روش بهینه را انتخاب نموده و با بهترین کیفیت و کمترین زمان و حداقل هزینه، پروژه مورد نظر را به اتمام برساند.
-1 مقدمه
امروزه اهمیت مدیریت در پروژه هاي عمرانی بر کسی پوشیده نیست، چرا که پس از سال ها کسب تجربه در عرصه اجراي پروژه هاي مختلف عمرانی در سطح جهان و به خصوص در کشور خودمان، اینک اکثر دست اندرکاران اجراي پروژه ها اصلی ترین دلیل موفقیت یا عدم موفقیت یک پروژه را چه به لحاظ کمی و چه از نظر کیفی مرتبط با مدیریت پروژه ها می دانند. بدیهی است یکی از کلیدي ترین تصمیم هایی که مدیران دستگاه هاي اجرایی قبل از شروع پروژه ها بایستی اتخاذ نمایند، انتخاب نوع و روش اجراي پروژه هاست و اتخاذ این تصمیم بستگی به آشنایی مدیران با انواع روش هاي اجراي پروژه، شرایط پروژه، امکانات و توانایی دستگاه اجرایی، مشاورین و پیمانکاران دارد. براي یک دوره طولانی روش اجراي پروژه ها به صورت دو عاملی (کارفرما، سازنده) بوده و در سال هاي پس از 1900 میلادي و به موازات افزایش پیچیدگی و ارتقاي دانش طراحی به ویژه در سال هاي بعد از جنگ جهانی دوم، روش سه عاملی
(کارفرما، مشاور و پیمانکار) گسترش یافت. این روش براي نسل مهندسان تربیت شده در دوره هاي بعد به صورت روش متعارف و یا سنتی جلوه گر شد. در سال هاي دهه 1970 و 1980 شکل تغییر یافته این روش به نام پیمانکاري مدیریت و یا مدیریت اجرا در اروپا و آمریکا ظهور یافت. با توجه به افزایش قیمت و طولانی شدن مدت و اختلافات و دعاوي فراوانی که در حین اجراي کار پیش می آمد، برخی کارفرمایاناجباراً به سمت استفاده از واحدي مشخص براي اجراي پروژه هاي خود سوق داده شدند. بدین ترتیب روش طرح و ساخت1 و
متعاقباً روش دو عامل جدید بنام طرح و ساخت توأم یا روش طرح و ساخت کلید در دست2 مورد توجه قرار گرفت که راه حل بهینه براي انجام بعضی از پروژه ها در آستانه قرن بیست و یکم تلقی گردید. به طور کل در سال هاي اخیر با توجه به علاقه منطقی کارفرمایان نسبت به سرعت بیشتر در اجرا و کاهش ریسک هاي کارفرمایی در پروژه ها ي عمرانی و صنعتی و به تبع آن ها کاهش هزینه تمام شده پروژه ها، رویکرد جهانی به سمت روش هاي واگذاري پروژه ها به صورت دوعاملی بوده است.[1]
دو مشخصه تعیین کننده براي هر یک از روش هاي اجرا که در ادامه توضیح داده می شوند، چگونگی پیوستگی مراحل انجام پروژه و تأمین منابع مالی مورد نیاز توسط بخش دولتی یا خصوصی می باشد. هر روش نقاط ضعف و قوت زیادي دارد که با انتخاب استراتژي مورد نیاز انجام پروژه، می توان آن را به طور موفقیت آمیزي اجرا نمود.[2] در متن زیر به این روش هاي مختلف و محاسن و معایب هر یک ضمن ارائه توضیحاتی بیشتر در رابطه با روش طرح و ساخت خواهیم پرداخت.
-2 انواع روش هاي اجراي پروژه ها، معایب و محاسن آن ها
مهم ترین روش هاي اجراي پروژه که در این متن مورد بررسی قرار می گیرند عبارتند از:
- امانی
- درصدي
- قیمت واحد
- پیمان مدیریتی (بدون مصالح)
- فهرست بهاء (با مصالح یا بدون مصالح)
- ساخت، بهره برداري، انتقال (BOT)
- خرید و نصب
- طرح و ساخت ( ( EPC
در ادامه به توضیح کوتاهی از هر روش، معایب و محاسن آن ها می پردازیم.
-1-2 روش امانی
در این روش خود کارفرما پروژه را به عملیات کوچکتري تقسیم نموده و بر اساس عقد قراردادهاي کوچک، هر فعالیت را به یک دسته یا گروه یا نفر از کارگران فنی و اجرایی واگذار نموده و یا با استخدام عده اي کارگر روزمزد و یک نفر معمار یا سرکارگر عملیات را پیش می برد. در این روش قراردادها بر اساس قیمت واحد با مصالح یا بدون مصالح تنظیم می شود و در صورتی که قرارداد بدون مصالح باشد، تیمی از کارفرما تدارکات و خرید بهترین مصالح از بازار را با اخذ استعلام از حداقل سه فروشنده، انجام می دهد. سرپرستی، نظارت و کنترل کارهاي در دست اجرا در این روش، به وسیله مهندسین یا تکنسین ها انجام می شود.[3]
محاسن:
• امکان تغییر یا تعویض پیمانکاران دست دوم و تغییر و تحول در کارهاي مختلف، با کمترین هزینه و خسارت.
• امکان استفاده از کارگران فنی با سابقه (که توسط افراد و مجریان دیگر معرفی می شوند).
• حذف هزینه هاي بالاسري3 دستمزد افراد که در قرارداد هاي پیمانکاري اضافه می شود.
• این روش در پروژه هایی که اتمام آن ها در تاریخ معینی مدنظر می باشد و یا براي سر و سامان دادن و به ثمر رساندن پروژه هایی که پیمانکاران آن ها خلع ید شده اند، می تواند مفید باشد و پرسنل قبلی پیمانکار را هم به راحتی میتوان به کار
گرفت.
معایب:
• در صورت فقدان افراد دل سوز، با تجربه و متخصص، این روش می تواند خسارت هاي زیادي به دنبال داشته و کار به صورت نیمه تمام و با کیفیت ضعیف رها گردد.
• در نقاطی که پیمانکاران قوي، درست کار و با تجربه وجود دارند و کارفرما اطمینان کافی به صحت عمل آن ها دارد، این روش در مقایسه با سیستم مناقصه اي، داراي محاسن کمتري است.
• در این روش، مشاور و دستگاه نظارت به خوبی قادر به انجام وظایف محوله نخواهند بود.
• روش امانی باید بر اساس نقشه هاي جامع و کامل و همراه با جزئیات اجرایی و برآورد دقیق شروع شود و یک واحد حسابداري قوي بایستی در سیستم کارفرما حضور داشته باشد.
• وجود یک دفتر نقشه کشی در کارگاه ضرورت داشته و این دفتر آخرین نقشه هاي اجرایی را در اختیار مدیر کارگاه قرار می دهد.
• مدیریت کارگاه در استخدام افراد فنی و خرید مصالح بایستی اختیارات تام داشته باشد تا بتواند کار با به انجام رساند، لذا در صورت ناشناس و یا ناشناخته بودن مدیر این قبیل کارگاه ها، ماًحت باید یک حسابدار ورزیده و یک نفر مأمور خرید وارد در کنار دست این افراد قرار گیرد.
• در صورت استخدام یک یا چند نفر کارگر فاقد صلاحیت، ممکن است مشکلات کارگري به وجود آید.
• در صورت نبودن برنامه زمان بندي دقیق و حساب شده، عملیات از انسجام لازم برخوردار نمی شود.
-2-2 روش درصدي
در این روش کارگاه بدون مصالح یا با مصالح به دست افراد یا شرکت واگذار می شود و دستمزد مجري پس از اتمام کار طبق توافق قبلی، بر اساس درصدي از مبالغ مصرف شده (دستمزد یا خرید) محاسبه و پرداخت می شود.
قرارداد این قبیل کارها باید کامل و جامع باشد و نقشه هاي اجرایی هم قبل از عقد قرارداد مورد بازبینی قرار گرفته و برآورد دقیق احجام و مقادیر کار ضمیمه قرارداد شده و نظارت کارفرما بر عملیات اجرایی و مخارج صرف شده بایستی دقیق و مورد اطمینان باشد.[3]
محاسن:
• به علت طبیعت بخش خصوصی، سرعت این روش زیاد است.
• در این روش بی انگیزگی و کم تحرکی در کار وجود نخواهد داشت.
• تغییرات نوع مصالح و نحوه اجراي کار در حین اجرا، به راحتی مقدور است.
• افزایش و کاهش مبلغ قرارداد در اختیار کارفرما می باشد.
• نظارت مشاور به خوبی قابل اعمال بوده و می توان از کنترل و تأیید عملیات انجام شده به وسیله مشاور در هر قسمت استفاده نموده و آن قسمت را تحویل موقت گرفت.
معایب:
• در مواردي که طرف قرارداد مورد اعتماد صددرصد نباشد، در صورت عدم کنترل صحیح و دقیق بر خریدها و عقد قراردادهاي دست دوم، امکان سوء استفاده هاي مالی وجود خواهد داشت.
• در صورت عدم وجود برنامه زمان بندي دقیق،کار مطابق انتظار کارفرما پیشرفت نخواهد داشت.
• این روش باید مدیري دل سوز و با تجربه داشته باشد در غیر این صورت هزینه تمام شده بالاتر از حد متعارف خواهد شد.
• در این روش درصدي به عنوان هزینه بالاسري جهت مدیریت کار به طرف قرارداد پرداخت می شود، به علاوه کارفرما نیز باید سیستم جداگانه اي جهت کنترل عملیات انجام شده و نظارت مشاور در نظر بگیرد.
• در این روش استفاده از بخشنامه هاي سازمان مدیریت و برنامه ریزي به راحتی مقدور نمی باشد.
-3-2 روش قیمت واحد
در این روش پیمانکاران قیمت اجرا پروژه را بر اساس قیمت واحدمثلاً( براي ساختمان مترمربعی، براي راه و لوله کشی و زه کشی و
غیره به صورت کیلومتري و ...) پیشنهاد می نمایند.
محاسن:
• چنان چه سرعت عمل پیمانکار زیاد باشد و دچار تغییر قیمت نشود، محاسبه ها و تهیه صورت وضعیت بسیار راحت و ساده می باشد.
• درصورت وجود نقشه هاي دقیق و کامل، کلیه جزئیات اجرایی یقاًدق طبق نظرات طراح و با همان دقت قابل پیاده شدن
می باشد.
• پروژه به قسمت هاي مختلف قابل تقسیم بندي بوده و جزئیات هر قسمت قابل پیش بینی و ارائه قبلی می باشد تا بر آن اساس
هر قسمت که پایان یافت دستمزد آن قسمت پرداخت شود.
معایب:
• در این روش نقشه ها، جزئیات اجرایی و انواع مصالح و حتی اسم کارخانه و رنگ و سایر مشخصات کیفی مصالح به کار رفته باید مشخص شود و دفترچه مصالح شامل مشخصات کامل تمامی مصالح مورد نیاز بایستی به همراه نقشه ها و جزئیات اجرایی ضمیمه قرارداد شود و هرگونه کمبودي در این دفترچه، در هنگام محاسبه دستمزد پیمانکار موجب بروز اختلاف می شود.
• در صورت تغییر مشخصات کار یا جزئیات اجرایی و مصالح، باید اختلاف قیمت هاي این نوع تغییراتقبلاً پیش بینی و طی صورت جلسه اي با همکاري مشاور، تعیین و به تأیید طرفین برسد بعداًتا باعث بروز اختلاف نگردد.
• در این روش امکان بروز اختلاف در مورد تغییر قیمت ها وجود دارد و تعدیل نیز به آن نمی تواند تعلق بگیرد.
-4-2 روش پیمان مدیریتی (بدون مصالح)
در این روش، کلیه عملیات اجرایی کار و عقد قراردادهاي دست دوم به شخص یا شرکت واجد صلاحیت واگذار می شود و در صدي
براي طرف قرارداد به عنوان دستمزد در نظر گرفته می شود.
محاسن:
• هر نوع تغییر نقشه و مشخصات در این روش قابل اجرا می باشد.
