بخشی از مقاله
چکیده
منطقه تاریخی فرح آباد واقع در شمال شهر ساري در استان مازندران، در زمان حکومت شاه عباساوّل در دوره صفویه به شکوفایی رسید و در زمره ي یکی از شهر هاي مهم آن دوران قرار گرفت . پیشینه ي تاریخی فرح آباد حاکی از آن است که تا پیش از حکومت شاه عباس، این منطقه روستایی کوچک و کم اهمیت به نام طاهان بود که پس از تسلط وي، موجبات توسعه و احداث بناهاي متعدد شهري را در این سرزمین فراهم آورد .
قدرت نظامی و اقتصاد پویاي دولت صفوي، دول اروپایی را به ایجاد ارتباط با ایران مجاب نمود. از این رو سیاحان و سفیران اروپایی با سفر به نقاط مختلف از نزدیک در جریان تحولات کشور ایران قرار گرفتند که با توصیف نتایج این سفرها، کمک زیادي به ثبت وقایع این دوره مهم از تاریخ کشور نمودند.
هدف از این نوشتار مروري بر چگونگی شکل گیري، توسعه، معرفی ویژگیهاي معماري و شهرسازي و همچنین بازخوانی میدان تاریخی و فراموش شده در ارسن شهر فرح آباد با استناد و کنکاش در متون تاریخی مربوط به آن دوران و پس از آن است که با رویکردي تاریخی-
تفسیري، به بیان ویژگی هاي احتمالی کالبد و عملکرد میدان فرح آباد و فضاهاي پیرامونش در قیاس با شهرسازي مکتب اصفهان و میدان نقش جهان اصفهان و در نهایت ارائه مدلی فرضی از آن می پردازد .
واژگان کلیدي:
فرح آباد- صفویه-شاه عباس- میدان- مکتب اصفهان-شهرسازي و معماري
1
مقدمه
با شکل گیري دولت مقتدر صفویه در ایران و در پی آن ایجاد مکتب شهرسازي اصفهان، زمینه تحول و توسعه در معماري و شهرسازي ایران با یک زبان واحد ایجاد گردید. توسعه شهرهاي قدیم و ایجاد شهرهاي جدید به جهت افزایش امنیت و قدرت نظامی و رشد اقتصادي در دستور کار معماران و شهرسازان قرار گرفت.
مازندران نیز به واسطه دارا بودن ارزش و اهمیت براي شخص شاه عباس از این نگاه ویژه مکتب اصفهان برخوردار گردید. ایجاد دو شهر جدید فرح آباد و اشرف البلاد در کنار توسعه دیگر شهرهاي کهن، احداث راه ها،پل ها و کاروانسراها در این ایلت از اقدامات شاه عباس بود.
شهر فرح آباد که امروزه دیگر اثري از آن نیست روزگاري در زمره مهم ترین شهر-بندر ایران و پایتخت دوم شاه عباس کبیر محسوب می گشت. عناصر اصلی این شهر همانند دیگر شهر هاي ایران به طور حتم از یک الگوي مشترك در مکتب اصفهان پیروي می کرد. مسجد فرح آباد، کاخ جهان نما، حمام و پل و میدان از عناصر اصلی این شهر بوده است.
این نوشتار بر سر آن است تا با بررسی متون تاریخی و سفرنامه هاي مورخان و جهانگردان به شیوه تاریخی و تفسیري و با معرفی کلی ویژگی هاي معماري و شهرسازي و نقش میدان در کالبد فرح آباد، به این مهم دست یابد که آیا زبان معماري و شهرسازي مکتب اصفهان، از شهر اصفهان تا فرح آباد مازندران مشترك بوده است؟
2
نحوه شکل گیري شهر فرح آباد در دوره صفویه
منطقه فرح آباد خاستگاه تاریخی چندگانه اي دارد، از یک سو تا پیش از دوره صفویه روستایی کم اهمیت به نام طاهان بود و از سوي دیگر با روي کار آمدن شاه عباس اول صفوي در سال 966 ه.ق و توجه ویژه وي به این منطقه، این روستا را توسعه و با تبدیل آن به شهر جدید فرح آباد، آن را در زمره یکی از شهرهاي مهم دولت صفوي در آورد.
اسکندر بیک منشی در کتاب تاریخ عالم آراي عباسی آورده است: " چون ولایت طبرستان که عبارت از مازندران بهشت نشان است ملک طلق شرعی موروث اولاد و احفاد میر عبداالله خان جد مادري حضرت اعلی شاهی ظل اللهی است که نسب او به قوام الدین مرعشی مشهور به میربزرگ که طبرستان خروج به سیف کرده مالک آن مملکت گردید... و همواره فتح و و تسخیر آن ملک و انتزاع آن ولایت از ید متغلبه مکنون خاطر انور و محزون ضمیر منیر معدلت گستر بود تا آن که در این سال براي جهان آرا بدان متعلق گشت که دست تغلب آن جماعت را از ملک موروث کوتاه ساخته ضمیمه ممالک محروسه گردانند." (اسکندر بیک:1377،(823
در سال 1005 ه.ق مصادف با دهمین سال جلوس شاه عباس، وي به دلیل اینکه شجره اش از طرف مادري به میرقوام الدین مرعشی می رسید، طبرستان را ملک موروثی خود می دانست و به همین دلیل تصمیم گرفت سراسر این سرزمین را در اختیار خود درآورد. ( ارج بیگ:1338،(253
در کمال شکفتگی و انبساط به ولایت دلپذیر مازندران بهشت رسیده، قصباب دلکش آن ولایت را به خرمی و سیر و شکار طی فرموده در خطه ارم بنیاد فرح اباد که در ساحل دریاي خزر واقع و قبل از این به طاهان موسوم بود لنگر انداخته در منازل بهشت آسا و باغات فردوس نما که طراح طبیعت و معمار همت والاي آن حضرت در آن جا طرح انداخته بودند مسکن ساختند... و چون در مدت اقامت همیشه فرح و سرور در خاطر نزدیک و دور افزایش داشت آن خطه فرح بخش را به فرح آباد موسوم گردانیدتد. (اسکندر بیک: 1377 ، (1402
پیترو دلاواله سیاح ایتالیایی که در دوران شاه عباس اول و به سال 1618 میلادي به ایران سفر نمود، ضمن بازدید از نقاط مختلف ایران به جهت ملاقات با شاه به مازندران سفر نمود و در اهمیت شهر فرح آباد در سفرنامه اش می آورد : " شاه عباس نام فرح آباد را به آن داده که به معناي سرزمین شادي هاست ... شاه به دو علت مجبور شده است این شهر را بنا کند، اول اینکه علاقه و اشتیاق فراوانی به آبادانی قلمرو خویش دارد و می خواهد تا حد امکان محدوده هاي مرزي خود را توسعه دهد و لذا بی وقفه در هزاران نقطه مختلف در حال ساختن شهرهایی است و دوم
3
علاقه شخصی او به ایالت مازندران است، چون از طرف مادري اش اهل آن جا بوده و لذا جزیی از اصلیت او مازندرانی است و از طرف دیگر هیچ یک از ایالات امپراطوریش امن تر از این ایالت نیست". (دلاواله:1380، (604
امنیت یکی از مهمترین ویژگی هاي برگزیدن شهري به عنوان پایتخت یا محل اقامت هاي دوره اي توسط هر پادشاهی می باشد. یکی از دلایل انتقال مکرر پایتخت در دولت صفوي از شهر تبریز به قزوین و سپس اصفهان به دلیل مرکزیت قرار داشتن این شهر و دوري از مرزهاي سیاسی بود . مازندران نیز به واسطه محصور بودن درمیان دریا و کوه منطقه اي امن جهت اقامت و مکانی مناسب براي تفریح و پرداختن به شکار محسوب می شد .
دلاواله در سفرنامه اش می نویسد: "چون مازندران یا محدود به دریایی است که چندان قابل کشتیرانی نیست و امکان حمله اي از آن سو نمی رود و یا کوه هایی وحشی و بدون علف که جز با گذشتن از کوره راه هاي باریک و صعب العبور نمی توان به آن رسید و به علاوه این سرزمین دور از دسترس ترین محل براي دشمنان امروز شاه، به خصوص ترك ها و سایر دشمنان قدرتمند او است و به خوبی قابل دفاع است و شاه که همیشه در حال کشمکش با دشمنان خویش است و به نوعی این شهر را به عنوان استحکاماتی قوي براي دفاع در برابر هر حمله اي می داند و از آن جا که همواره از نظر اسلحه در مضیقه است این محله می تواند قدرتش را به عنوان یک پادشاه برایش نگه دارد.بدین لحاظ سعی دارد تا حد امکان مازندران را پر جمعیت کند." (دلاواله:1380، (605
راجر سیوري در کتاب ایران عصر صفوي درباره علاقه شاه عباس به ناحیه مازندران و فرح آباد می نویسد :
"با بالا رفتن سنش، عباس اوقات بیشتري در این استراحتگاه ها می گذراند و هر بهار با اکراه بیشتري براي پرداختن به امور کشور و عملیات دشوار نظامی باز می گشت .فرح آباد به ویژه به نوعی پایتخت دوم بدل شده بود. زمانی که شاه سرگرم لشکرکشی نبود، در فرح آباد اقامت می کرد، از این محل به اداره امور کشور می پرداخت و فرستادگان خارجی که مایل به دیدارش بودند می بایست وي را در ان جا ملاقات کنند . (سیوري:93 1373و(95
به طور حتم مواري که ذکر شد از دلایل احداث شهر فرح آباد در دوران حکومت شاه عباس اول بوده است. اما با بررسی اوضاع سیاسی، نظامی و اقتصادي ایران از زمان تأسیس سلسله صفویان تا آغاز حکومت شاه عباس می توان دریافت که دلایلی دیگر نیز در تسلط وي بر مازندران تأثیرگذار بوده است. از جمله این دلایل، غارت و تجارت مکرر ازبکان در شرق ایران که همیشه مزاحمتی براي دولت مرکزي بوده اند و پی در پی مناطقی در شرق و حتی شمال ایران را تصرف می نمودند . راجر سیوري در همان کتاب آورده است : " ازبکان که همیشه مترصد بهره برداري از هرگونه ضعف در مرزهاي شمال شرقی بوده اند، طوس و استرآباد را تسخیر کردند ." (همان،(51
4
بنابراین با تسلط بر مازندران و احداث شهرهایی مانند فرح آباد و اشرف، پایگاهی مطمئن از نظر نظامی در برابر چنین تهدیداتی ایجاد گردید. همچنین به دلیل بندري بودن شهر فرح آباد نیز امکان ایجاد ارتباط تجاري با روسیه از طریق دریاي مازندران میسر می گردید .
از این رو شاه عباس پس از تسلط به این سرزمین و دستور احداث شهر جدید فرح آباد، آن را به عنوان مرکز ایالت مازندران برگزید . ( دلاواله: 604،(1380
تصویر:1 نقشه موقعیت منطقه فرح آباد ساري
5
بیان ویژگی هاي معماري و شهرسازي فرح آباد به روایت مورخان و جهانگردان
سفر سیاحان و مرخان ایرانی و اروپایی در دوره صفوي و دوران پس از آن به مازندران و توصیف شهر فرح آباد در متون و سفرنامه ها، تصویري به نسبت دقیق از این شهر بر جاي گذاشته است.
اسکندر بیک منشی مخصوص شاه عباس در توصیف شهر فرح آباد آورده است که : هرسال در عمارات و باغات افزوده بازارگاه و حمامات و مساجد و کاروانسراها بنا فرموده به اتمام آن موفق گشته اند و از بلده مذکور تا خطه ي ساري که چهار فرسخ است خیابانی طرح فرموده و خیابان مذکور را سنگ بست قرار داده اند. جمیع امرا و ارکان دولت و اعیان حضرت منازل و مرغوب در اطراف خیابان و کنار نهر ترتیب داده اند و به تصاریف ایام از اطراف و جوانب طبقات انام و اصناف خلایق روي امید به آنصوب آورده در آن دارالسرور اقامت گزیده هرطبقه و هر طایفه در طرفی منازل و محلات طرح انداخته و تالار ها پرداخته اند به نوعی که آب تجینه رود از میان حقیقی شهر می گذرد و پل عالی بر آن بسته اند. (اسکندر بیک: 1377، 1402و(1403
دالاواله در توصیف ویزگی هاي معماري و شهر فرح آباد در سفرنامه اش می نویسد:"پس از شروع بناي شهر فرح آباد آن را به عنوان مرکز ایالت مازندران برگزیده و براي پر جمعیت کردن این شهر و سایر شهرهایی که تصمیم دارد در مازندران ایجاد کند دستجات بی حد و حصري از اقوام و مذاهب و ملل مختلف را به آن جا کوچ داده است.
محدوده ي شهر به اندازه ي رم یا قسطنطنیه بلکه بیش از آنهاست چون خیابان هایی دارد که طول آنها کمتر از پنج فرسنگ نیست. همان گونه که شرح دادم ، مردمی که تا کنون در آن سکنی گزیده اند و هر روز بر تعدادشان افزوده می گردد از قوام مختلفی تشکیل می شوند. مسیر خیابان هاي فرح آباد تعیین گردیده و مشخص شده که خیابان هایی عریض و طویل و مستقیم شبیه به خیابان جولیا در رم خواهند گردید. در دو سوي خیابان اصلی یک ردیف خانه هاي قرینه ي هم ساخته اند و براي آن که آب باران بتواند به سهولت جاري شود و در جلوي خانه ها خندق هایی حفر کرده و روي آن ها را با سیمان پوشانده و به صورت پل درآورده اند . در غیر این صورت به خاطر هم سطح بودن و یکنواختی زمین، آب ها راکد می ماند و تولید گنداب می کرد . در حال حاضر تمام خانه ها یک طبقه است و سقف آن ها را با نی مرداب پوشانده اند که در مقابل باران به خوبی مقاومت می کند.
همچنین کاروانسرا یا مهمانسراي عمومی بسیار وسیعی در فرح آباد ساخته اند که مورد استفاده کاروان هاست، این محل را با آجر تمام کرده اند و کار بناي آن هنوز به اتمام نرسیده است .وزیر مازندران به من گفت براي خوش آمد
6
شاه مدتی قبل کار کاروانسرا را آغاز کرده و در مدت فقط پانزده روز کار را تا این مرحله رسانده استضمناً. یک حمام عمومی هم در شهر وجود دارد که تفاوتی با حمام هاي خصوصی خانه ها ندارد .
خلاصه این شهر نوبنیاد که هنوز مراحل اولیه ي بناي خود را می گذراندتماماً از گل و چوب و نی و کاه ساخته شده و به همین دلیل اگر حریقی رخ دهد سراسر خانه هاي یک خیابان وآن چه در آنهاست می سوزد و از بین می رود. چنان که یک بار خود من شاهد آن بودم.
فرح آباد حصار ندارد و محدوده ي آن نیز تا کنون به درستی روشن نیست. تصور نمی کنم به این زودي ها ساختن حصارها را شروع کنند چون می خواهند با آزادي عمل حد آن را دورتر برده و همه روزه بر وسعت آن بیفزایند .
ضمناً در این نواحی شهرهاي بزرگ و مهمی وجود دارد که به کلی فاقد حصارند .
در فرح آباد تنها یک پل ، در نقطه اي پر رفت و آمدتر، روي این رودخانه بسته اند در حالی که رودخانه بسیار عریض است و نیاز فراوانی براي عبور از نقاط مختلف آن وجود دارد، .... به طوري که فرح آباد راکاملاً می توان یکی از بنادر دریاي خزر تلقی کرد، چون کشتی ها از طریق رودخانه وارد شهر شده، تا کنار پل می آیند و در آن جا لنگر می اندازد.
هواي فرح آباد شباهت زیادي به رم دارد. تشابه بین فرح آباد و رم به من الهام داد تا نامه ي عاشقانه اي در مدح معشوقه ام و توسکان از فرح آباد بنویسم چنان که از تمام بنادر و سواحلی که گذشته ام نامه هایی نوشته ام ... . من از ساحل غربی رودخانه وارد فرح آباد شم، ولی خانه اي که برایم در نظر گرفته بودند در ساحل شرقی رودخانه قرار داشت . لذا براي رفتن به آن جا بایستی از رودخانه عبور می کردم . (دلاواله:1380، 605 تا(612
فریزر در روز دوم ماه می سال 1822 میلادي به دیدن میدان فرح آباد رفته و درباره آن چنین می نویسد : " ... راه از میان جنگل و مزارع برنج و خانه ها و دهکده می گذشت. هشت تا ده میل اول را از راهی صاف و مستقیم سنگ فرش شده حرکت می کردیم که شاه عباس ساخته بود و هنوز مرتب و منظم بود ... . رودخانه تجن طرف راست ما در طول راه بود . (ستوده: 1366،ج4، (583
اعتماد السلطنه از رجال دربار ناصرالدین شاه در بازدید از فرح آباد در کتاب روزنامه خاطرات می نویسد: ... از آنجا بیرون آمدم، به سمت اردو که تقریبا دو فرسخ و نیم است راندم.نزدیک اردو خرابه هاي عمارت فرح آباد که از بناهاي شاه عباس مرحوم است رسیدم. از قرار تاریخ شاردن که از اهل فرانسه و جواهري شاه عباس بود ، شاه عباس
7
در همین عمارت مرحوم شده.... این عمارت از بناهاي خوب دنیا است. دیوار دور عمارت سه هزارزرع می شود.
عمارت به دو قسمت است.بیرونی و اندرونی است. اطراف به واسطه دویست زرع برج هاي محکم ساخته شده.
نزدیک این عمارت آثار پلی پیداست شیبیه جسر، پایه ها از آجر بوده اما اصل چوب بود. معلوم بود پل مخصوص عمارت و محل عبور پادشاه بوده، اما دورتر از عمارت بفاصله هزار قدم سمت جنوب پل بسیار بزرگ هفت چشمه آجري است از بناي صفویه و خیلی خوب است. دو چشمه او باقی است.مابقی خراب است. پایه ها برجاست.طاق پل خراب شده....بیرون از عمارت آلاقاپوي خیلی مرتفعی است که باید سی ذرع ارتفاع داشته باشد. فاصله میان آلاقاپو و درب مسجد که میدان بود قریب صد زرع است. اطراف بازار بوده وسط میدان بسیار بزرگ عالی بود.مسجد آباد است.... بناهاي صفوي را ندیده بودم.الحق سلاطین بزرگ بوده اند.اما اقسوس که حکام مشغول کندن آجرهاي آن جا بوده و خواهند بود که بعضی انبارهاي جدید می سازند و چنین ابنیه را که از جواهرات ایران است ویران می سازند. (اعتمادالسلطنه : 1385 ،(36
8
بررسی و تحلیل ساختار و عناصر شهري موجود در فرح آباد
بررسی روایات مورخان بیانگر این موضوع است که شهر تاریخی فرح آباد در 25 کیلومتري شمال شهر ساري ودرنزدیکی ساحل دریاي مازندران و در محدوده فعلی روستاي فرح آباد واقع شده است.این روستا به دلیل همجواري با دریا از آب و هوایی مرطوب برخوردار است.
شهر-بندر فرح آباد در دوره صفوي شکل گرفت و در نتیجه در طبقه بندي سبک شناسی معماري و شهرسازي ایران در مکتب معماري و شهرسازي اصفهان قرار می گیرد.
در مکتب شهرسازي اصفهان که در دوره صفویه بنیان نهاده شد، رونق و آبادانی شهر نه از طریق بازسازي شهر کهنه بلکه از مسیر ایجاد مجموعه شهرهاي جدید در کنار شهر کهن تعریف می شود . (حبیبی: 1378 ،(99
این امر در شهر اصفهان به عنوان مهم ترین شهر دولت صفوي آغاز و در مازندران نیز در نزدیکی شهر کهن ساري که به عنوان مرکز مازندران شناخته می شد، با ایجاد شهرهاي جدید فرح آباد و اشرف البلاد (بهشهر امروزي) ادامه یافت.
راه تاریخی شهر فرح آباد همانند وضعیت امروزي آن از سمت شمال شهر ساري بوده است. راهی که از جبهه غربی رودخانه تجن است. در آن دوران شاه عباس در روند توسعه شهرها و راه هاي ایران به خصوص مازندران در ادامه احیاء راه دسترسی به مازندران، راهی سنگفرش از ساري به فرح آباد ایجاد نمود. بنابراین ورودي اصلی شهر فرح آباد در سمت غرب رودخانه تجن بوده است، لیکن شهر در آن سوي رودخانه هم ادامه داشته است به نحوي که در جبهه غربی ساحل رودخانه بناهاي حکومتی و عناصر اصلی شهري و در جبهه شرقی محدوده مسکونی واقع شده بود وراه ارتباطی آن از طریق احداث پل هایی در نقاط پر رفت و آمد میسر می گشت. بقایاي دو چشمه سالم ویک چشمه تخریب شده از پایه هاي یکی از پل ها هنوز پابرجاست . این پل همان پل هفت چشمه آجري است که اعتماد السلطنه آن را ذکر نموده است.
همانگونه که اشاره شد محدوده شهر فرح آباد در دوسوي رودخانه بوده است، لیکن وسعت آن علی رغم بررسی متون تاریخی به درستی مشخص نیست. عناصر اصلی ارسن شهر فرح آباد در جبهه غربی رودخانه تجن واقع بوده که از جمله آن ها می توان به بازار، مسجد، حمام ها، کاروانسراها، کاخ و میدان اشاره نمود. از عناصر برجاي مانده شهر فرح آباد، مسجد ، محوطه کاخ جهان نما با برج ها و باروهاي آن، بقایاي حمام صفوي در مجاورت مسجد و بقایاي پل می باشد. در آن سوي رودخانه در وضع موجود زمین و باغات کشاورزي است که تعیین دقیق محدوده و کشف
9
ساختارهاي مسکونی در آن جبهه مستلزم گمانه زنی و حفاري باستان شناسی می باشد. فاصله میان مسجد تا محوطه کاخ جهان نما میدان فراموش شده شهر واقع شده بود که هم اینک در زیر ساختار هاي مسکونی روستاي فرح آباد مدفون گشته است
تصویر:2 موقعیت پل هاي شهر فرح آباد تصویر:3 پل موجود بر روي رودخانه تجن در فرح آباد
.
تصویر:4 موقعیت مسجد و کاخ جهان نما و ساخت و ساز هاي موجود در محدوده مابین آن ها(منبع:آرشیو میراث فرهنگی)
10
در خصوص جمعیت شهر فرح آباد در آن دوران منبعی موثق موجود نیست ، اما با توجه به وجود سکنه اي بسیار از اقوام و نژادهاي مختلف، به طور حتم جمعیت زیادي در این شهر ساکن بوده اند . تشابه فرح آباد و رم که دلاواله به آن اشاره نموده است بیانگر این موضوع دانست که جمعیت فرح آباد نیز در حال افزایش دانست. دلاواله که در سال
1617 میلادي به ایران سفر کرده بود در این توصیف آورده است که بزرگی شهر فرح آباد با شهر تاریخی رم و قسطنطنیه در دوره رنسانس و پس از آن برابر می کند . جمعیت تخمینی شهر رم از 17000 نفر در سال 1370 میلادي به 124000 نفر در سال 1650 میلادي رسید.(موریس: 1368،(167 از دیگر علل تشابه این دو شهر، وجود رودخانه در میان شهر رم و فرح آباد ، معماري با پوشش سقف شیبدار گاهاًو سفال پوش و همچنین چگونگی مسیر خیابان هاي فرح آباد بوده است که دلاواله در سفرنامه اش آن را آورده است . (تصاویر شماره 2و ( 3
تصویر:5 نقشه شهر رم در دوران رنسانس و عبور رودخانه تصویر: 6 تصویر هوایی روستاي فرح آباد : در وضع موجود رودخانه در مجاور
از میان آن، منبع:www.berybook.com روستا قرار دارد که درآن دوران محدوده شهر تا آن سوي رودخانه نیز امتداد داشت.
11
از توصیفات پیترو دلاواله این گونه استنباط می شود که معماري و مصالح خانه ها در فرح آبادکاملاً بومی و از گل، چوب، نی و کاه بوده است، لیکن به دلیل آتش سوزي هاي متعدد که او نیز شاهد یکی از آن ها بوده است، کلیه خانه ها سوخته و از بین می روند، بنابراین شاه عباس دستور داد از آن پس چنین خانه هایی نسازند و در صورت تخریب هر خانه آن را با مصالح مستحکم و پایدار تر نظیرآجر در بدنه و سفال درسقف و ... بسازند
تصویر:7 نقشه موقعیت عناصر شهري در جبهه غربی شهر فرح آباد
12
نقش میدان در مکتب شهرسازي صفویه
فضاهاي باز و وسیعی که داراي محدوده اي محصور یا کمابیش معین بودند و در کنار راه ها یا محل تقاطع آن ها قرار داشتند و داراي کارکردي ارتباطی،اجتماعی،تجاري،ورزشی،نظامی یا ترکیبی از دو یا چند کارکرد مزبور بودند میدان نامیده می شدند.(سلطان زاده : 1385 ، ( 82
میدان از اصلی ترین فضاهاي هر شهر می باشد که در مقیاس هاي مختلف شهري ، عملکردهاي متفاوت می یابد و به صورت فضاي باز شهري که با حضور و مکث معنی دار انسان و به منظور هدف معینی با حرکت جمعیت موجودیت یافته و علاوه بر آن جلوه هاي روشنی از یک فضاي ایجاد ارتباط و تماس و فعالیت آدمی را نمایان می سازد. ( اهري:202،(1380 در هر منطقه اي خواه بزرگ، خواه خرد، زندگی انسان ها نیازمند به عملکردهاي جمعی است که می بایست گرد هم آیند . از دیرباز نیز حضور یک نقطه متمرکز براي اجتماع و داد و ستد ، آسان ترین و منطقی ترین راه حل بوده است . در آغاز حضور زائران در معابد، سبب به وجود آمدن فضایی گشوده در پیرامون آن ها گردید . حضور مردم این فضا را به محلی مناسب براي عرضه کنندگان خدمات عمومی و داد و ستد تبدیل می کرد، ضمن آنکه برگزاري این فعالیت ها خود لازمه انجام دیگر امور نظیر برقراري نظم، قانون، دریافت مالیات و ... و به طور کل دلیلی براي حضور عوامل حکومتی می گردید، در نتیجه از دیرباز در میادین اصلی حضور سه عنصر بازار، فضاهاي مذهبی و حکومتی امري ذاتی تلقی می شد.
ترکیب و طراحی شکل میدان-بازار تاریخی در مناطق و ادوار گوناگون امري منطقی و در پاسخ به عملکرد هاي لازم و ناگزیر شهري بوده است. آگورا، فوروم، بازار-میدان، پیاتزا و پلازا اسامی مختلفی است که در جوامع مختلف به این عملکرد مشابه شهري داده شده و با وجود تغییراتی در الگوي طراحی و سنجه هاي متفاوت فرهنگی هر جامعه و همگی بر اساس همان نیاز و مفهوم واحد طراحی شدا اند.( ابراهیمی : 1388 ، (109
در ایران نیز با بررسی سیر تطور تاریخی این فضا در ادوار گذشته، به تدریج شاهد نقش مؤثر میدان در مجموعه اندام هاي شهري هستیم ، به طوري که میدان و فضاهاي شهري در دوره سلجوقیان نقش خود را تثبیت می کنند، در دوره صفویه به اوج معماري شهري می رسند و در دوره قاجار به نهایت نقش خود رسیده و به نوعی کمال دست می یابند
. از جمله این میادین می توان به میدان حسن پادشاه در تبریز، میدان عالی قاپو در قزوین، میدان گنجعلی خان در کرمان، میدان کهنه مسجد جامع و میدان نقش جهان در اصفهان اشاره نمود .
در ایران دوره اسلامی میدان اصلی در ارتباط با مسجد جامع به عنوان اصلی ترین مکان تجمع مذهبی قرارمی گیرد و رفته رفته نقش چند منظوره اي می یابد که همواره حضور مردم مهم ترین عامل زندگی بخش آن هاست. در اکثر
13
شهرهاي ساخته شده در این دوره، مسجد و بازار بدون تردید مهمترین عناصر شهر هستند و وقتی که میدان علاوه بر عملکردهایش نقش فصل مشترك این دو عنصر اصلی را می یابد به چنان اهمیتی می رسد که به تنهایی جاي هر دو را به عنوان تعیین کننده شکل و زندگی شهر به عهده می گیرد تا جاییکه به لحاظ وسعت همواره بزرگترمی شود و بیشتر معبرهاي مهم به آن منتهی می شود و یا از آن عبور می کند و نقش نمادین و برجسته اي می یابد . (برومند:14،(1374
هنگامی که شاه عباس اول به قدرت رسید ، با احداث میدان شاه ( نقش جهان ) به عنوان نمایش خارق العاده اي از قدرت خود، شهرسازي در مقیاس عظیم را رواج داد . میدان شاه سال ها قبلاحتمالاً، از زمان حکومت شاه اسماعیل
1502-1554)م) از مکان سابقش واقع در نزدیکی مسجد جامع به مکان فعلیش انتقال یافته بود.(هردك : 13،(1376
میدان کهنه اصفهان که امروز اثري از آن باقی نیست از عناصر اصلی شهر اصفهان در سده هاي میانه بوده است و در اطراف میدان کهنه عناصر مختلفی مانند مساجد، مدارس، کاخ ها،بازار، قیصیریه و نقاره خانه قرار داشته اند.
(توسلی 25:،(1376 اما با پایتخت شدن اصفهان، این نقش را میدان شاه یا نقش جهان بر عهده گرفت که مسجد جامع جدید، عمارت حکومتی، سر در قیصریه و عمارت نقاره خانه در پیرامون آن احداث شدند. ( اهري:203،(1380
در مکتب اصفهان ایجاد میدان ها در مرکز ثقل مجموعه هاي شهري مصداقی از شکل گیري بناهاي یادمانی است که نقطه اوج آن میدان نقش جهان اصفهان است .میدان نقش جهان به عنوان مرکز جدید شهر و نماد دولت قدرتمند صفوي، با آنکه الگوي خود را از میدان کهنه اصفهان ،میدان حسن پادشاه تبریز، میدان عالی قاپو در قزوین می گیرد ولی این الگوي کهن را نظمیکاملاً منطقی می بخشد و با دقتی بی نظیر به ترکیب و تنظیم هندسی و فضایی عناصر پیرامونی و درونی آن می پردازد . (حبیبی: 1378، (95 پیروي از آموزه هاي مکتب اصفهان سبب می شود که از طرفی عناصر شهري از ویژگی هاي شکلی و مفهومی یکسان و هماهنگ پیروي کنند و از طرف دیگر اصول مشابهی در ترکیب بندي داخلی هرگونه از عناصر شهري و نیز در ترکیب کلی شهر به کار گرفته شود . (اهري:
12،( 1380
