بخشی از مقاله
چکیده:
میدان یکی از مهمترین عناصر شهری است که خواستگاه و بستر شکل گیریتعاملات اجتماعی است به گونه ای که اساساً در بسیاری مواقع رویدادهای مهم تاریخی و شکل گیری خاطرات جمعی در آن به وقوع می پیوندد و شهر با آن تعریف می شود.مفهوم میدان، چه در شهرهای غربی و شرقی ، در دوران کهن ماهیت و اهمیت خود را حفظ نموده حال آنکه در شهر های امروزی به خصوص در ایران ، سراسیمگی حضور اتومبیل و هجوم زندگی ماشینی انگیزه ی حضور مردم در چنین فضاهایی را از بین برده است و عوامل آشفتگی در چهره ی شهرهای امروز بیداد می کند.حتی میدانهای تاریخی گذشته نیز ارزش و اعتبار دوران کهن خود را از دست داده اند. بنابراین با در نظر گرفتن اهمیت میدان و نقش تعامل آنها در معنا و مفهوم گذشته نیاز به احیاء این مفهوم در طراحی شهری امروز امری ضروری تلقی می گردد .این مقاله بر آن است تا با استفاده از منابع کتابخانه ای، درگاههای اینترنتی معتیر و مقالات علمی به بررسی نقش میدان در گذشته و دنیای امروز بپردازد و با بررسی عوامل تأثیر گذار بر حیات جمعی شهروندان به آن دسته از معیار هایی بپردازد که موجبات ارتقاء کیفیت محیط و افزایش تعاملات اجتماعی را به همراه دارد و نقش
میدان به عنوان مهمترین عنصر شهری با اتکا به آنچه دیروز بوده و آنچه امروز باید باشد دوباره احیا گردد همچنین نتایج آن در غالب راهکارها و راهبرد های اجرایی بیان شده است.
واژه های کلیدی: میدان، فضای باز، حیات جمعی، شهرهای گذشته ، شهرهای
مقدمه:
بررسی تاریخی شهرهای مغرب زمین شاهدی بر اهمیت فضاهای باز در ادوار گذشته است از دوران یونان باستان تا قرن بیستم، شهروند اروپایی مهم ترین و مردمی ترین رویدادهای جمعی خود را در میدان برگزار می کردند .واژه ی یونانی آگورا و فوروم به معنای تجمع شهروندان بود.پلازا و انواع فضاهای مشابه در میان اقوام اروپایی، خواه انگلیسی، ایتالیایی یا فرانسوی و مانند اینها قلب تپنده ی شهر و محل گردهمایی و تعاملات اجتماعی بود.(پاکزاد، (9-10 :1383 سابقه ی فضاهای باز شهری در ایران به فضاهای باز وسیعی بر می گرددکه دارای محدوده ای محصور یا کم و بیش معین بودند و در کنار راها یا در محل تقاطع ها قرار داشت ودارای کارکردی ارتباطی، اجتماعی، تجاری ،ورزشی، نظامی ، مذهبی یا ترکیبی از دو یا چند کارکرد مذبور بود و میدان نامیده می شد و نیز میادانهای کوچک به خصوص میدانهای کوچک ارتباطی درون محله های مسکونی که میدانچه نام داشتند از اهمیت بارزی برخوردار بودند.(سلطان زاده ،(82 :1385 در دوران معاصر فضاهای باز شهری برای اتومبیل طراحی شده اندکه نه تنها برای ارضای نیازهای اجتماعی مناسب نبوده،سبب قطع رابطه ی اجتماعی و نادیده گرفتن سنت ها و فرهنگ جوامع نیز شده است. به این ترتیب شکل ظاهری فضاهای باز شهری برای حرکت اتومبیل نقش اصلی را یافته و نقش مردمی که قرار است از فضاهای باز شهری به عنوان فضاهای اجتماعی، فرهنگی استفاده کنند، نادیده انگاشته شده است.(عصار،(105 : 1391 در پژوهش حاضر مفهوم میدان در ادوار گذشته تا به امروز در فرهنگ غربی و شرقی وبه خصوص در ایران مورد بررسی و تحلیل قرارمی گیرد و عوامل تأثیر گذار بر حیات جمعی شهروندان بیان می شود در نهایت معیارهای کیفیت محیطی جهت باز یابی نقش میدان در غالب نتایج ارائه می گردد.
-1 پیشینه ی تحقیق:
1-1 سابقه ی میدان، فضای باز شهری در مغرب زمین:
آگورای یونان باستان شاید یکی از معروف ترین فضای باز عمومی در کل تاریخ باشد که میدان عمومی شهر و محل گردهمایی مردم بوده است.آگورا بیش از هر چیز دیگر فضایی برای دادو ستد مردم محسوب می شد اما آگورا بیش از یک بازار، مکانی برای گردهمایی مردم و صحنه ای برای برگزاری آئین ها، جشن ها و فستیوالها بوده است بنابراین آگورا مکانی بوده که درآن فعالیت های اقتصادی، فرهنگی- اجتماعی و سیاسی دوشادوش سایر فعالیتها قرار می گرفته است تمرکز فعالیت های مدنی در مرکز شهر و اختصاص سایر فعالیت ها به کاربری مسکونی یکی از ویژگی های بارز شهرهای یونانی بوده که مشابه سایر تمدن های قدیمی خاور میانه می باشد.(مدنی پور، (223 :1391 آگورا در دوران یونان باستان به عنوان بزرگترین واحد برنامه ریزی شده در شهر، بسیار گسترده تر شد و با خیابانهای اصلی سرپوشیده(بالاخص در مستعمرات شرقی) که تحت حکومت رومی ها رواج یافت، مزین گردید.شهرهای بزرگ تجاری دارای چندین آگورا و بازار بودند که هر یک به صورت ایوان سر پوشیده، خیابانهای مزین به ردیف و ستون در اطراف بوده و اگرچه
تعداد خاصی از آنها به تجارت خاصی تخصیص داده شده بودند اما اکثریت برای همه نوع فعالیت مورد استفاده قرار می گرفتند ویکی از با اهمیت ترین مکان برای تجمع و تعاملات مردم محسوب می شد.(همان:)(224تصویر((1 و ((2)
تصویر :(1) آگورای آکروپلیس یونان و فضاهای جانبی آن مأخذ:((www.nagh_negar.ir
تصویر(:(2 میدان سن پیترو در روم، نمونه ای از فضای باز شهری طراحی شده در گذشته مأخذ(عصار،(104 : 1391
در دوران بعد یونانیان باستان فضای باز جمعی دیگری را تحت عنوان فوروم یا میدان بنا نمودند در شهرهای داخلی میدان یا فوروم در مرکز شهر قرار داشت اما در شهرهای ساحلی باید در کنار بندر ساخته می شد ابعاد فوروم به اندازه ی جمعیت شهر وابسته بود بدین
ترتیب که "فضای آن نه به علت کارایی داشتن آنقدر کوچک می شد و نه آنقدر بزرگ که به نظر متروکه می آمد. رهیافت یونانی ها به سازمان فضایی در مناطق مقدس وهمینطور در فوروم بر اساس مقیاس درک و حس انسان قرار داشت. ساختمانها در حول فضای باز طوری از هم فاصله داشتند که همگی با فواصل 30 الی 70 متر در یک دید سه چهارم قابل مشاهده بودند برای یونیانیها هریک از بناها هدف غایی تلقی شده و چناچه محلی زیبا، قابل دسترسی برای عموم و محل تجمع مردم در بسیاری از مراسم، عوامل رضایت مندی را برای همه ی مردم ایجاد می کرد.(ویترویوس، )(64-65 :1999تصویر(((3
تصویر(: :(3 پلان فوروم دیده میشود که دارای خاصیت نظم است مأخذ:(( www.nagh_negar.ir
بعد از دوران باستان در دوران قرون وسطی تنشی بین فضای عمومی تا خصوصی ایجاد شد.شهر قرون وسطایی مکانی برای تجارت وتبادل کالا بود همانطور که سلمان 1یاد آور می شود کل شهر قرون وسطایی یک بازار بود این بدان معنا بود که در کل شهر، در فضاهای باز و بسته، چه عمومی چه خصوصی تبادل کالا و تولید کالا برقرار بود. خیابانهای شهر قرون وسطایی که برخی از مفسران و تحلیلگران چون لوکوربوزیه از آن به عنوان معمای پیچ درپیچ و پر از هرج و مرج یاد کرده و انعکاسی از رفتار حرکت خران و نه آدمیان می باشد در واقع همان کشمکش بین منافع عمومی و خصوصی است که بدان اشاره شد. خیابانها تا آنجا که امکان داشت عریض و طویل می شد تا هر تاجری امکان تجارت و تبادل کالا را داشته باشد زیرا تجارت مهم ترین عملکرد شهر بود. شهرهای انگلیسی بر خلاف اروپایی دارای میدان مرکزی مشخص نبودندو مرکزیت شهر در خیابانی عریض و طویل جهت دادو ستد تلقی می شد بنابراین رقابتی مستمر برای کنترل و استفاده از فضا منجر به تصرف فضای عمومی و کشمکشی دائمی بین فضای خصوصی تا عمومی در دوران قرون وسطی شد.(سلمان، (35 :1968
دوران رنسانس و باروک فرا رسید.خصوصیات طراحی این دوران شامل اصل ترکیب مرکزی که بارزترین آن را در شهر سازی می توان یافت، می باشد همچنین فضاهای عمومی مانند ویترینی بود که با دقت به صورت متقارن طراحی شده و فضاهای خصوصی در پس ردیف های ساده اما مرتبی از نمای ساختمانها پنهان می ماندند.در انگلستان میادین نقش اول را برای شهر سازی لندن در قرن هفدهم و هجدهمبازی کردند.میدان در لندن به نحوی طراحی شده بود که خانه های نه لزوماً با طرح یکسان، اطراف آن را فرا می گرفت تا که نمایشی باشد از اخلاق و آداب خوب و اجتناب از تفرقه و پراکندگی.(مدنی پور،(229 : 1391
با شروع عصر وسایل نقلیه ی موتوری در قرن بیستم، بعد کاربردی بودن فضا غلبه کرد و بعد نمایشی آن از قلم افتاد مگر تا حد ضرورت.در این عصر ساختمانها از درون خودروهای پر سرعت دیده می شد به عبارتی این آغازی بر حذف فضاهای عمومی و جمعی شهری بودومدرنیزم یا نو گرایی"حرکت" را در جهان بینی خود وارد کرده بود. در دوران مدرن طبق منشور آتن فضای باز عمومی شامل فضای گسترده ما بین ساختمانهای عمومی بود فضایی رها شده ما بین ساختمانها جایی که هیچ یک از عملکردهای فضاهای عمومی آگورا یا فوروم (میدان) قابل دسترس نبود و معاشرت در آن غیر ممکن بود.فضاهای باز عمومی چیزی جز ته مانده ی ساختمانها نبود و اهمیت وافر به تملک خصوصی تعادل بین فضاهای پر و خالی که از جمله خصوصیات شهر قبل از مدرن بود، را از بین برد. (همان:(232 در اواخر قرن بیستم باز سازی فضای عمومی در شهر تلاشی بود تا بلکه کاربرد پذیری و نمایش را با هم ترکیب کند .بازگشت به مفاهیم تاریخی فضای عمومی غیر قابل اجتناب بود.فضای باز عمومی به عنوان نقاط برجسته و علائم شهری تبدیل به وسیله ای برای مسیر یابی درون شهر شدند میادین الفبای خواندن و طراحی فضای شهری بودند ایجاد لبه های زنده و فعال برای این فضاها به عنوان شرط مهم در موفق بودن آن فضاها تلقی می شد.کاربری زمین به صورت کوچک و مختلط که بتواند رابطه ی قوی بین فضای عمومی و ساختمانهای اطراف آن برقرار کند، مطرح شد.برای طراحی شهری بسیار اهمیت یافت که به دنبال خلق "فضای شهری مثبت" یعنی فضایی که با ساختمانها محصور شده و نه ته مانده ی پس از ساختن ساختمانها باشد، دست یابد.(لینچ،(1379 مفهوم میدان به عنوان فضایی جهت تجمع و ایجاد روابط اجتماعی و مکانی جهت شکل گیری خاطرات جمعی دوباره احیا شد تا روح وابستگی و تعلق به مکان به جای آشفتگی و عدم تعدل فضای خصوصی تا عمومی قرار گیرد مانند میدان ترافلگار لندن،نمونه ای موفق در احیاء نقش میدان و تأثیرات آن بر حیات جمعی شهروندان.(مطلایی، )(31 :1389تصویر((4و(((5
