بخشی از مقاله
چکیده
شهر کرمانشاه از شهرهای اسلامی ایران است که در دوره زندیه تحت تاثیر مولفه های مختلف انسانی و طبیعی شکل گرفت و در ادوار بعدی نیز مورد توجه بوده است. موقعیت استراتژیک و قرارگیری در مسیر کاروانهای تجاری از مهمترین عوامل شکل-گیری شهر کرمانشاه هستند. در این میان، وجود ارتفاعات در شمال و جنوب دشت وسیع کرمانشاه، بستر طبیعی و جهت دهنده شکلگیری و توسعه فضایی- کالبدی شهر در ادوار مختلف بوده است. شهر کرمانشاه در مسیر حیات خود و تبدیل از قریه کوچک دیروز تا به شهر امروز، تحولات کالبدی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و دگرگونی های سیاسی فراوانی را پشت سر نهاده است.
در رهگذر این تحولات، شهر کرمانشاه با تغییرات ساختاری و فیزیکی بسیاری مواجه شده است که به نوعی تاریخچه شهر را به ترسیم کشیده است. در همین راستا، مقاله حاضر که از لحاظ ماهیت و شیوه تحقیق، توصیفی- تحلیلی و تاریخی و روش گردآوری اطلاعات، کتابخانهای و میدانی است، درصدد بررسی تحلیلی روند شکل گیری و توسعه فضایی-کالبدی شهر کرمانشاه است. یافته های تحقیق حاکی از آن است که شهر کرمانشاه تحت تاثیر عوامل مختلفی از جمله قرارگیری بر مسیر جاده ابریشم و شاهراه خراسان، قرارگیری بر مسیر زائران عراق و عربستان، وجود رودخانه هایی مثل قره سو و آبشوران و غیره شکل یافته است.
شهر کرمانشاه در دوره های بعد از اسلام، به دفعات ویران و حتی متروک شده و پس از هر ویرانی در نقطه دیگری ساخته شده است که آخرین جابه جایی آن در عهد زندیه بوده که ساکنین آن از کنار رودخانه قره سو به کنار رودخانه آبشوران نقل مکان کرده و شهری نو بنا نهاده اند. این شهر جدید در دوره قاجار به عنوان یک شهر مهم و مرکز حکومتی محمدعلی میرزا دولتشاه آباد گشته و بافت تاریخی کنونی شهر کرمانشاه، بازمانده آن دوران است.
مقدمه و طرح مساله
شهر زیستگاهی است انسان ساخت و دارای ابعاد و ویژگی های گوناگون و متعدد. شهرها در طول دوران ایجاد و گسترش خود دوران های متعددی را پشت سر گذاشته اند. شهر کرمانشاه نیز از این قاعده مستثنی نبوده و از قریه ای کوچک به مرور زمان گسترش یافته و به شکل امروزی خود بدل شده است. شهر کرمانشاه در مسیر حیات خود و تبدیل از قریه کوچک دیروز تا به شهر امروز، تحولات کالبدی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و دگرگونی های سیاسی فراوانی را پشت سر نهاده است.
در رهگذر این تحولات، شهر کرمانشاه با تغییرات ساختاری و فیزیکی بسیاری مواجه شده است که به نوعی تاریخچه شهر را به ترسیم کشیده است. این شهر از جمله شهرهای اسلامی ایران در حوزه زاگرس است که با توجه به موقعیت راهبردی و منحصر به فرد خود، همواره در طول تاریخ ایران دارای اهمیت خاصی بوده است. شرایط مطلوب محیطی، موقعیت مناسب آن بر سر راه ارتباطی ایران با بین النهرین و قرار گرفتن آن درمرکز منطقه ای حاصل خیز، موقعیت ممتازی را برای این شهر ایجاد کرده است. در چنین شرایطی است که با وجود تخریب و ویرانی مکرر شهر بر اثر وقایع طبیعی و انسانی در طول تاریخ، هر بار شهر از گوشه دیگر دشت کرمانشاه جوانه زده و شکوفا شده است.
رودخانه آبشوران که از رودخانه قره سو منشعب شده است، در گذشته نقش مهمی جهت تجمیع سه روستا و شکلگیری شهر کرمانشاه داشته است. اطراف این رودخانه در محل هسته اولیه شهر کرمانشاه، ناهمواریهای بارزی وجود دارد که در قرارگیری عناصر کالبدی شهر تاثیر بسزایی داشته است؛ به طوری که رودخانه آبشوران که در پایینترین سطح قرار گرفته، محلههای فیضآباد و چنانی را از محله برزه دماغ جدا نموده و این محلهها در سطح بالاتر نسبت به این رودخانه قرار دارند. این عامل باعث شده در درون محلات قدیمی، معابر و دسترسیها بعضاً دارای شیب زیاد بوده و از طریق پله به هم مرتبط گردند. این عارضه در سمت شرق آبشوران و در حوزههای توسعه هسته اولیه بیشتر مشهود است.
به هر حال، ساختارهای طبیعی و دسترسیهای بین شهری که استخونبندی اولیه فضاها و معابر داخل شهر را میسازند از جمله پدیدههایی هستند که با گذشت زمان، کمتر دستخوش تحول میشوند. بنابراین، جهت رسیدن به خصوصیات شهرهای تاریخی، بررسی بستر طبیعی شکلگیری آن و سپس مطالعه ساختار شبکههای ارتباطی و عناصر شاخص کالبدی آن دوره میتواند ما را به اهداف این پژوهش نزدیک سازد. تا جایی که نگارندگان اطلاع دارند در مورد روند شکل گیری و توسعه فضایی- کالبدی شهر کرمانشاه مطالعات اندکی صورت گرفته است. از همین رو، تحقیق حاضر درصدد بررسی و مطالعه روند شکل گیری و توسعه فضایی- کالبدی شهر کرمانشاه با تاکید بر هسته اولیه آن است.
مواد و روش تحقیق
مواد پژوهش در این تحقیق، شهر کرمانشاه با تاکید بر هسته اولیه آن است. شهر کرمانشاه با موقعیت 34 درجه و 19 دقیقه شمالی از استوا و 47 درجه و 7دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ در شرق استان و تقریباً در مرکز شهرستان کرمانشاه قرار گرفته است. شهر کرمانشاه با وسعت تقریبی 7983 کیلومتر مربع است که فاصله آن تا همدان 189، سنندج 136، ایلام 208، خرم آباد 197 و تهران 525 کیلومتر است - شکل . - 1 این شهر با ارتفاع 1322 متر از سطح دریا در ناهمواری های پایکوهی واقع شده است.
در شمال شهر، کوه های پراو و طاق بستان قرار دارند و در جنوب شهر نیز ارتفاعات کوه سفید قرار دارد که ارتفاع بلندترین قله آن 2805 متر از سطح دریا می باشد. در بخش شرقی شهر، دشت کرمانشاه واقع است که از شمال توسط ارتفاعات کوه پراو و از جنوب و جنوب شرقی به وسیله ارتفاعات کوه سفید احاطه شده است. هسته اولیه و بافت قدیم شهر کرمانشاه در تپه ها و اراضی پست و بلند کناره این دشت شکل گرفته است. این شهر از شهرهای تاریخی و فرهنگی ایران است و به دلیل قرارگیری در تقاطع دو محور شمال به جنوب و غرب به شرق و نیز همجواری با کشور عراق و واقع شدن در مسیر کربلا و عتبات عالیات از اهمیت بسیاری برخوردار است.
روش پژوهش این مقاله نیز، توصیفی- تاریخی و استفاده از شیوه های گردآوری اطلاعات کتابخانه ای و میدانی است. برای این منظور، عمده ترین اسناد و اطلاعات مکتوب از جمله پژوهش های پیشین و مقاله های چاپ شده در مجله ها و کتب تاریخی، سفرنامه ها و نقشه ها بررسی شد و در بخش میدانی نیز ضمن گردآوری اطلاعات از سطح محل، از شیوه های کیفی پژوهش مانند مصاحبه با مردم و گروه های دارای اطلاعات بهره گرفته شد.
