مقاله بررسی تطبیقی حجازیات شریف رضی و غزلیات حافظ شیرازی از لحاظ بیانی

بخشی از مقاله

بررسی تطبیقی حجازیات شریف رضی و غزلیات حافظ شیرازی از لحاظ بیانی

چکیده

پژوهشهای سبکشناسی در جنبهی بیانی آن سعی بر آن دارند تا جنبههای زیبایی شناسی آثار ادبی را در کاربرد تشبیهات، استعارهها و مجازها بیان کنند. با توجه به نزدیکی فراوان ادبیات فارسی و عربی، شاعران در هر دو زبان دارای تصویرپردازیها و صور خیال متشابهی هستند که به لحاظ پژوهش تطبیقی شایسته بررسی هستند.

مقاله حاضر در صدد است که با بیان شواهد و مستندات شعری به مقایسه غزل شریف رضی و حافظ شیرازی بپردازد و تأثیر وتأثر این دو شاعر را بریکدیگر واکاوی کند. تصاویر هنری این دو شاعر مورد مداقه و بررسی قرار گرفته است و وجوه اشتراک و اقتران آن دو در حدّ وسع و بضاعت نویسنده گفته شده است. در نتیجه تأثیرپذیری حافظ با توجه به اشراف او بر ادبیات عرب از شریف قطعی ویقنی دانسته شده است البته با توجه به مدنیّت و محیط متنوع شیراز تصاویر حافظ از شریف رضی غنی تر و هنری تر معرفی شده است، و موضوع عشق و معشوق که تجربه متفاوت دو شاعر است محوریت اصلی شعر

آن دو بوده است با تفاوت هنری و تصاویر ظریف تر حافظ از شریف رضی.

کلید واژه : حافظ شیرازی، شریف رضی، حجازیات، غزلیات، تصاویر هنری، سبک بیانی

-1 مقدمه

1-1 بیان مسأله

ادبیات تطبیقی شاخه ای از پژوهشهای ادبی است ورسالتش بررسی روابط ادبی بین فرهنگ های مختلف است وتطبیق صرفا وسیله یا روشی است برای رسیدن به هدف که همانا تعاملات و تبادلات ادبی بین ملت های مختلف است. تأثیر در خلأ

اتفاق نمی افتد همانطوری که ادبیات در خلأ اتفاق نمی افتد، تأثیر گذاشتن و تأثیر پذیرفتن با تشابهات ادبی اتفاقی نیست عوامل فرهنگی، اجتماعی، تاریخی وسیاسی بستر ساز تأثّر و تشابهات ادبی هستند لذا برای پژوهش روشمند در ادبیات تطبیقی باید به لایه های زیرین تأثر و تشابه توجه کرد. البته باید بدانیم صرف وجود مشابهت میان آثار دو نویسنده دلیل برتأثر وتأثیر نیست چون مرز مشخصی بین تأثیر پذیری و توارد ذهنی و فکری وجود ندارد بلکه باید ثابت شود که نویسنده ی تأثیرپذیر، اثر

نویسنده گذار را مطالعه کرده و از آن بهره مند شده است.

هدف اصلی ار این پژوهش اثبات تأثیر وتأثر بین دو شاعر بزرگ،حافظ شیرازی وشریف رضی، از طریق بررسی ومطالعه غزلیات آندو می باشد. لذا برای رسیدن به این هدف وبه منظور آماده سازی ذهن خواننده ابتدا تعریفی از غزل وسیر آن در ادب فارسی وعربی وبعد تعریفی از غزل وشرح حال دو شاعر ارائه نموده ایم.

غزل اساس کلام دو شاعر موردنظر ما میباشد به همین سبب شرایط سیاسی واجتماعی آنها را بررسی کرده ایم وبه این نتیجه رسیدیم که هر فردی در هر عصری به هر شکلی که زندگی میکند تحت تأثیر آن عصروآن محیط قرار خواهد گرفت.

2-1 ضرورت و اهمیّتتحقیق

بر این اساس ما در این مقاله به مقایسه غزلیات دو شاعر تازی و فارسی میپردازیم و برآنیم که تأثیرپذیری این دو شاعر را بر یکدیگر واکاوی کنیم از آنجا که دو زبان فارسی و عربی آمیختگی خاصی باهم دارند به همین دلیل نقاط اشتراک وتأثیرپذیری آنها قابل توجه است چنانکه درسبک عراقی آمیختگی شعر و ادب فارسی با واژگان عربی بسیار است که نمونه آن در اشعار حافظ، شاعر مورد نظر ما دیده میشود. در این مقاله با مقایسه غزلیات شریف رضی وغزلیات حافظ که هر دو درغزلسرایی ذوق آزمایی کردهاند، ضمن بیان وجوه اشتراک به بیان تفاوت ها وتمایزها ونقاط قوت و رجحان یکی بر دیگری پرداختهایم و در نهایت تأثیرپذیری حافظ از جناب شریف رضی را با شواهد وقرائن وارائه داده هایی بیان کردهایم.

بنابراین در این پژوهش برآنیم که پاسخ قانع کننده ای به پرسش های ذیل بدهیم:

-1 وجوه اشتراک واختلاف در غزلیات این دو شاعر چیست؟

-2 در مقایسه غزلیات دو شاعر چه توجیهی میتوانیم داشته باشیم؟

-3 چه آرایه ها وصور بلاغی در اشعارشان آمده است؟

-4 نحوه تجلی اندیشه های شریف وحافظ در غزلیات چگونه است؟

البته قبل از ورود تطبیق داده ها برای تنویر وروشنگری ذهن خواننده به تحلیل وتعریف غزل و حجازیات پرداخته ایم و برای تسلّط خواننده بر موضوع و ایجاد فضاسازی به بیوگرافی دو شاعر پرداختیم ودر نهایت به مقایسه و تطبیق شواهد وداده ها روی آورده ایم وبعد از تجزیه وتحلیل ما حصل ونتیجه را به عنوان سخن آخر در پایان مقاله ذکر کرده ایم.

1-3پیشینه تحقیق

در زمینه غزلیات حافظ پژوهش هایی که صورت گرفته اشاره به چند مورد از میان تحقیقات بسیار زیاد است که مجال ذکر همه آنها نیست:

- بررسی تطبیقی ویژگی های عشق در شعر حافظ شیرازی وابن فارض مصری، دکتر سید فضل االله میر قادری، مجله علوم اجتماعی انسانی دانشگاه شیراز، دوره بیست ودوم، شماره سوم،پاییز .1384

- بررسی تطبیقی معشوق در غزلیات حافظ وشکسپیر، نفیسه اسماعیل زاده شاهرودی،نشر آستان قدس رضوی، سال.1382 درمورد شریف رضی نیز تحقیقاتی انجام گرفته که اشارات محدودی می کنیم:

- بررسی تغزل شریف رضی وغزل سعدی، دکتر وحید سبزیان، پریسا کاظمی، پیمان صالحی، شماره 20،سال یازدهم، تابستان .1392

-قراءه نقدیه فی حجازیات الشریف الرضی لیله السّفح نموذجا نادر عبدالکریم حقانی، سال .1389

-2 بحث

1-2 تعریف و شکل گیری غزل فارسی و تغزل عربی

واژه غزل از لحاظ لغوی به معنی گفت وگوی میان پسران و دختران جوان و سرگرم شدن آنها به هم گفته میشود، تغزل هم همین معنا را دارد البته همراه با تکلف. (مطلوب،(2001:302

ادیب بزرگ ایران در قرن هفتم هجری، شمس قیس رازی، در کتاب خود المعجم فی معاییراشعارالعجم که در مورد دانش شعر تدوین شده غزل را چنین وصف کرده: »غزل در اصل لغت حدیث زنان و عشقبازی و افتادن در دوستی و ملاعبت با آنهاست.. « (قیس رازی،(201 :1338

اما غزل در ادب فارسی وعربی تفاوت هایی نیز دارد. در اصطلاح عربی یکی از اغراض شعری است آنگاه که شاعر به زنان تمایل داشته و سخنان لطیف در مورد آنها سروده و با آنها انس گرفته است. ((مطلوب،(302 :2001

در اصطلاح سخن پارسی نیز غزل پیکرهای است در شعر ایران که در شاعران پیوسته ظریفترین اندیشه های خود را در آن به نظم در آوردهاند و اختصاص به مضامین عاشقانه و شرح فراق و وصال و وصف زیبایی های یار دارد. که البته این نوع شعر در دوره دری نخستین نمونه های آن دیده می شود. (همایی،80-77 :1339 و شمیسا،(1370:25

در مورد تأثیر وتأثر غزل فارسی وعربی نظرات متفاوت وجود دارد، برخی گفتهاند: غزل سرایی در زبان فارسی به تقلید از زبان عربی به وجود آمده است.(موتمن،(14 :1339

لذا ایرانیان در این فن پیشقدم نبوده واز رویه شعرای عرب پیروی کردهاند. (همان: (201 عدهای دیگر گفتهاند: »پیشینه چامه گویی وغزل خوانی به فرهنگ های باستانی میرسد.. « (کزازی،(13 :1376

ظاهراً شاعران ایرانی قالب قصیده را از شعر عرب اقتباس کرده است. (ذو القدری، (208 :1376 و میتوان گفت غزل پردازان نخستین فارسی از تغزل آغازین قصاید عربی در شکل و مضمون تقلید کرده یا دست کم متأثر از آن بودهاند. برخی معتقدند که قالب های شعری مثل: مثنوی، قصیده، غزل و ترجیع بند نیز تحت تأثیر شعر عربی به وجود آمدهاند. (فرشید ورد،(823-822 :1378 نظر بعضی دیگر این است که غزل به عنوان قالب مستقل از ابتکار ایرانیان بوده که به صورت فنی مستقل تا عصر عباسی نزد اعراب وجود نداشته است.(شمیسا،(56-55 :1386

2-2 ساختار ظاهری و مضمون غزل فارسی و تغزل عربی و وجه تسمیه آن

قالبِ شعر صورتی است از یک سروده، به لحاظ شمار وترتیب ابیات ونوع کاربرد قافیه در آنها. (ذوالقدری،(207 :1376 قالب غزل نیز در شمار ابیات و هم وزن قافیه بودن آنها ومصرّع بودن بیت مطلع آنها دقیقاً مانند تغزل های آغازین قصاید عربی

است. و تعداد آن از پنج الی پانزده بیت میباشد. (رستگارفسایی،(516 :1373

شاعر عرب ابتدای قصیده خود را که همان تغزل است با ذکر »اطلال ودمن« آغاز میکرده و بر آنها میگریسته و باز مانده خاطره انگیز زیستگاه یار را بیان داشته وشدت عشق ودرد فراق خود را بازگو کرده تا بدین طریق مخاطبان را به شعر خود جذب کند وتا پایان قصیده به او گوش فرا دهند.

مضمون غزلیات قدیم فارسی کاملا شبیه تغزل بوده است بدین معنا که موضوع آنها عشق زمینی و مادی بوده است.( شمیسا،(209 :1382 و بیشتر به گزارش وصال پرداختهاند البته وقوف بر اطلال در این نوع ادبی، در شعر فارسی تحت تأثیر شعرای تازی بوده است. (غنیمی هلال،(252 :1373

گفتنی است که به علت تحولات زندگی فردی واجتماعی ایرانیان وعرب تحولاتی نیز در غزل شکل گرفت به گونه ای که در فضای ایرانی وصف کمال وجمال معشوق رنگ عرفانی به خود گرفت ودر عرب نیز غزل صوفی به نمایندگی ابن فارض مصری پدید آمد. چنانکه در این مقاله نیز به غزلیات عاشقانه و عارفانه دو شاعر حافظ وشریف رضی می پردازیم.

3-2 زندگی وموقعیت علمی واجتماعی شریف رضی

ابوالحسن محمد بن کاظم معروف به شریف رضی در سال 359 ه.ق در بغداد متولد شد. وی به خاندان نبوت و امامت منسوب بود و نسب ایشان با پنج جد به امام موسی کاظم می- رسید. (مبارک، ( 1938:17

شریف از اساتید بزرگ سخن ودانش قرن چهارم بود. در محیطی ادبی واسلامی رشد و نمو یافت. لقب شریف را حاکم آل بویه به مناسبت جانشینی او بر منصب پدر که همان رئیس العلویین بود به او بخشید. او در اوج شهرت علم وادب به سال 406 ه.ق در محله کرخ بغداد وفات یافت و در همانجا به خاک سپرده شد. (فروخ، (60/3 :2006

سید رضی از محافل لهو دوری می کرد و با کسانی که راه باطل پیش گرفته بودند هم نشین نمی شد وهمواره با حقایق پرستان به تعلیم وتربیت می کوشید. او علامه و ادیب بزرگ اسلامی بود که وپس از گذشت مدت اندکی در تمام علوم زمان خود تبحر یافت طوری که در سن 15 سالگی شعر را با تمام مهارت می سرود. ( یوسف نور الدین، (271 :1956

سید رضی از شاعران مشهور عرب است که او را همپایه بحتری و متنبی دانستهاند. ادیب برجسته هم عصر او ثعالبی بوده که در مورد وی چنین نوشته است: »او امروز ماهرترین مردم روزگار خود ونجیب ترین سادات عراق است. اصل ونسب او ومقام شامخش با ادبّ ظاهر و بهره مندی از جمیع محاسن مزین شده ودر بین دانش پژوهان در گذشته ونیز در میان شاعران طوایف دیگر که شعر نیکو می سرودند شاعرترین است طوری که اورا اشعر قریش نامیدند).«ثعالبی،(155/3 :1983

مکتب شریف از مکتب های بزرگ دانش وادب است که افراد زیادی تحت تأثیر آن قرار گرفتند، چندین کتاب راجع به بلاغت قرآن نیزنوشته است از جمله: معانی القران، مجاز القران، نهج البلاغه و... که گردآوری نهج البلاغه بزرگترین اثر به شمار میرود.

4-2 اسلوب شعری و حجازیات شریف

شعر شریف بسیار ساده و پراز متانت است و در فنونی مثل فخر و رثاء و غزل ِ عفیف مهارت واستادی داشت.(عباس، (27 :1959 غزلیات رضی به دو صورت در دیوانش به چشم میخورد؛ غزلیاتی که در مقدمه دیگر قصاید وجود دارد بخصوص قصایدی که در مدح و فخر سروده شده است.

و همچنین غزلیات مستقل که فقط مشتمل بر این غرض است؛ این غزلیات به حجازیات مشهورند، حجازیات شامل چهل قصیده غزلی است که شریف آنها را در ایام حج در سرزمین حجاز سروده است، آنگاه که خود امیر حاجیان بود.

غزلیات شریف، اسلوب و ویژگی غزل عذری را دارد و در نهایت به شعر صوفی می پیوندد. (عاطف جوده،(1970:255 شریف در غزلیاتش شرم و حیا را حفظ کرده و به سبب رعایت عفت به شکل رمزی صحبت کرده است.(ابوعلیوی،(51 :1986

وی نمادهای رمزی بسیاری در غزلش بکار برده که به اهداف دینی و اخلاقی گرایش دارد، که البته بایستی این الفاظ رمزی تأویل و تفسیر گردد تا مسلک عفیفانه شریف که با روح تصوف قرابت دارد برای ما نمایان گردد. نیکلسن معتقد است: »در صورتی که غرض شاعر را درنیابیم نخواهیم توانست تفاوت دو قصیده ای که شاعر در یکی از عشق مادی و در دیگری از عشق الهی سخن گفته دریابیم.) « العفیفی،(1956:90

عشق شریف مادی نیست، بلکه حب الهی مختص به پروردگار دارد که با استفاده از سمبل ِ زن، عشق خود را به ذات الهی بیان می دارد. و این رمز تخیلی را به شکل آهو یا غزال در شعرش ظاهر می کند. نمونه این هنر شعری را در حجازیات او می توان دید که حاوی احساسات عاشقانهی اوست.

البته نمونه این اشعار حجازی قبل از شریف نزد ابن عباس بن احنف بوده با این تفاوت که نگاه آن دو، وجه تمایز آنها در این شیوه شعری است. و این وجه اختلاف در این است که ابن عباس نام محبوبه را صریح ذکر کرده در صورتی که شریف صراحتاً بیان نداشته و در قالب رمز آورده است. (هیثم الجرود،(86 :2001

دکتر محمد هادی امینی درباره حجازیات شریف می گوید: »شعر شریف به رنگ بدوی و طبیعت عربی خالص والفاظ وشیوه بیان بادیه نشینان ممتاز است.به ویژه حجازیات او که در زمان اقامت نجد وحجاز سروده شده و آسمان صاف و بیابان پر پهنه گفتار صریح و بی پرده عرب صمیمی و خالص آن سرزمین ، موجب سرایش قصاید با صبغه ی بدوی شد.اشعاری با الفاظ روان وشیوا وگوش نواز که دل شنونده را به خود شیفته ساخته وتشنگی او را فرو می نشاند.« (امینی،(41 :1366

حجازیات شریف نقطه عطفی در سرایش غزل است که عاطفه عمیق و صادقانه و غرق در عفت شاعر در آن موج می زند. وآن نبوغ شعری شاعر، موجب شده که شاه نشین غزلیات در ادبیات عرب، همین حجازیات باشد. ابن نباته مصری در کتاب مطلع الفوائد ومجمع الفرائد گفته است: »بیشترین نوآوری رضی پس از مدح در حیطه غزلیات او رخ داده است.« (ابن نباته،(26 :1972

حجازیات شریف از وحدت فنی وموضوعی خاصی برخوردار است. ترکیب های شیوا و موسیقی الفاظ و دوری از تکلف و رقت و نرمی آن بر زیبایی آن افزوده است، چنانچه حنا فاخوری می گوید: »پیشینیان درباره حجازیات شریف گفتهاند: روح پژوهشگرِ ادبیات صفا نمی یابد مگر اینکه هاشمیات کمیت، خمریات ابونواس، زهدیات ابوالعتاهیه، تشبیهات ابن معتز، مدایح بحتری و حجازیات شریف را از برکرده باشد.« (الفاخوری، (493 :1388

-5-2 زندگی حافظ وشخصیت ادبی او

خواجه شمس الدین محمد شیرازی که او را به نام حافظ و لسان الغیب می شناسیم در حدود 726هـ درشیراز زاده شد. اجدادش از سرزمین اصفهان بودند وپدرش در شیراز اقامت گزیده بود. وی دوران دانش اندوزی را در شیراز گذراند او در همه علوم قرآنی بهره داشت حتی شگرد شاعری وسبک بیان خود را از قرآن آموخته بود. از میان پادشاهان معاصرش، شاه شیخ ابواسحاق با او به حرمت رفتار می کرد و دوران خوش سلطنت او روزگار جوانی حافظ را از رؤیاهای شیرین سرشار می کرد اما دوران حکومت سخت گیرانه امیر مبارزالدین محمد با تعصب وخشنونت همراه بود وزندگی حافظ را تلخ میساخت. حافظ در این زمان با آزردگی خاطر غزل های ناب خود را در مبارزه با ریاکاری وعوام فریبی با لحنی گزنده خطاب به همین امیر

ریاکار سروده است. (خرّمشاهی، (1000 :1369

خواجه حافظ اساساً غزل سرا است لذا دیگر قوالب شعری مثل قصیده ومثنوی ورباعی در نگاه او نادیده انگاشته شد. سرمشق حافظ در غزل سرایی: سعدی، کمال اصفهانی، سلمان ساوجی و خواجوی کرمانی است.

تقلید حافظ از سبک این شاعران صرف تقلید و فاقد ابتکار نمیباشد بلکه به سبک خود طرحی نو در انداخته است او علاوه بر شاعران فارسی زبان از شاعران عرب زبان نیز بهره ها برده است وفکر و بیان بعضی شاعران مثل متنبی و ابو فراس وابو

العلاء معرّی واز جمله شریف رضی در اشعارش پیدا و نمایان است به عنوان مثال بیت:

فلک به مردم نادان دهد زمام مراد تو اهل دانش وفضلی همین گناهت بس

(حافظ،(210 :1385

متأثر از این شعر متنبی است که میگوید:

افاضل الناس اغراض لدی الزمن یخلو من الهمّ اخلاهم من الفطن

(متنبی،(452 :2007

و همچنین این بیت:

برو این دام بر مرغ دگر نه که عنقارابلند است آشیانه

(حافظ،(325 :1385

متأثر از شعر ابوالعلای معری است که میگوید:

اریالعنقاء تکبّر ان تصادا فعاند من تطیق له عنادا

(المعری،(197 :1957

لحن حافظ گزنده وکنایه آمیز است و در آن مایهای از خیر خواهی و اصلاح طلبی دیده می شود. راه حافظ در غزل سرایی میانه است او با ترکیب عشق وعرفان غزل عاشقانه – عارفانه را ارائه می دهد.

آنچهدر طرز غزل نکته به حافظ می آموزد عشق است این عشق مخصوصاً، او را ظریف ونکته دان میکند وهمین باعث خلق تصاویر شگفت در شعر او گشتهوزیبایی وخیال انگیزی شعر اورا به اوج قلّه رسانده است.

6-2 مضامین مشترک و وجوه اختلاف در غزلیات دو شاعر

در این قسمت مقاله مضامین مشترک ووجوه اختلاف ورجحان هریک بردیگری، به همراه آرایه های ادبی را که که شاعر به واسطهی آنها شدت دلدادگی خود را به معشوق نشان میدهند بررسی میکنیم.