بخشی از مقاله
چکیده:
یکی از زمینههاي مهم شناخت سبک هر شاعر بررسی تأثیرپذیري او از شاعران متقدم است. در تاریخ ادبیات ایران هرچه از آغاز شکلگیري ادب فارسی میگذرد، تأثیرپذیري شاعران از سبک گویندگان پیشین بیشتر هویدا میشود. این امر در شعر قرن نهم با توجه به بازماندن شعر فارسی از نوآوري و نوزایی و رکود نسبی حاکم بر بازار ادبیات و در نتیجه توجه بیشازپیش شاعران به طرز سخن پیشینیان، بسیار چشمگیر و گسترده میشود. امیر علیشیر نوایی 844 - ق.-906 م. - از جمله شاعرانی است که در سبک سخن خویش بهویژه در قالب غزل به استقبال و اقتفاي حافظ شیرازي رفته است و بخش بزرگی از خلاقیت هنري وي از رهگذر این امر مجال بروز یافته است. موضوع پژوهش حاضر، بررسی شیوههاي تأثیرپذیري شاعر از اسلوب سخن حافظ است. این پژوهش نشان میدهد که هر چند امیر علیشیر در غزلهایش از شاعرانی بزرگ همچون سعدي، امیر خسرو دهلوي، جامی، کمال خجندي و...
نام برده و به پیروي از آنها غزلهایی سروده است؛ بیش از همه سبک سخن وي به سخن
حافظ نزدیکتر است و از جهات گوناگون چون وزن و قافیه، واژگان و ترکیبات، اندیشهها و مضامین شعري، درج و تضمین اشعار و صنایع ادبی از حافظ تأثیر پذیرفته است.
کلیدواژهها: شعر قرن نهم، امیر علیشیر نوایی، حافظ، غزل، شیوههاي تأثیرپذیري
مقدمه
در بررسی سبک شعر فارسی در قرن نهم، تأثیرپذیري شاعران آن روزگار از گویندگان پیشین امري قابل توجه است. در این قرن رکودي نسبی بر بازار شعر و ادب حکمفرما شد و شعر فارسی تا حدودي از نوآوري بازماند، به گونهاي که شعراي این عصر اغلب مشغول تتبع در دواوین شاعران متقدم و اخذ و اقتباس موضوع و مضمون و سایر خصوصیات از قبیل وزن و قافیه، از اشعار آنها شدند. البتّه استقبال اشعار شاعران پیشین در اغلب ادوار شعر فارسی کمابیش وجود داشته است، اما این امر در قرن نهم به رویکرد غالب در بین شاعران زبان فارسی تبدیل شد - نک: صفا، :1378 ج 4، 182-178؛ شمیسا، 147 - 144 :1376 و براي خصوصیات سبک شعر این قرن بنگرید به غلامرضایی، 207 :1387 به بعد - .
تقلید و تتبع به دو صورت در شعر قرن نهم جلوه کرده است: »نخست تقلید از سبک و شیوه سخنگویی استادان مقدم و دوم جوابگویی یا استقبال اشعار پیشینیان به همان وزن و قافیهاي که گفته شده بود« - صفا، :1378 ج 4، » . - 178نظیر کوششهاي قصیده سرایان این عهد- قرن نهم و آغاز قرن دهم هجري را در تقلید و استقبال از پیشینیان از لحاظ وزن و قافیه و ردیف - در میان غزلسرایان عهد نیز ملاحظه میکنیم. این دسته کوشیدهاند تا سعدي، امیرخسرو دهلوي و حافظ شیرازي و کمال خجندي را مقتداي خود شمرده غزلهاي آنان را پاسخ دهند...« - همان: . - 179 امیر علیشیر نوایی 906-844 - ق - وزیر، دولتمرد، شاعر و نویسنده قرن نهم از این امر مستثنی نیست. تتبع آثار گویندگان برجسته متقدم به ویژه حافظ و آگاهی از زیر و بم سخن وي از رویکردهاي اصلی اوست و بررسی شیوههاي تأثیرپذیري وي از سبک و سیاق سخن حافظ موضوع تحقیق حاضر است. در پژوهش حاضر کوشش شده تأثیرپذیريهاي وي از حافظ از حیث وزن و قافیه و ردیف، واژگان و ترکیبات، اندیشهها و مضامین شعري، درج اشعار = - تضمین - و صنایع ادبی تبیین و تحلیل شود.
درباره تأثیرپذیري و تقلید شعرا و عرفا از پیشینیان، تحقیقاتی انجام پذیرفته است. از جمله میتوان به »تاریخ ادبیات در ایران« از ذبیح االله صفا اشاره کرد که به خصیصه بارز شعرا و عرفاي قرن نهم و آغاز قرن دهم هجري؛ یعنی، »تقلید و جوابگویی« از گویندگانی نظیر خاقانی، انوري، کمال الدین اسماعیل و دیگران، از لحاظ وزن و قافیه و ردیف پرداخته است
- همان: . - 178 و نیز میتوان به »شعر فارسی در عهد شاهرخ« اثر احسان یار شاطر اشاره کرد که مؤلّف در آن شعر فارسی قرن نهم را به طور کلّی مطالعه و تحقیق کرده است. در زمینه تأثیرپذیري شعرا از حافظ نیز تاکنون پژوهشهایی در قالب مقالات صورت پذیرفته که از جمله آنها میتوان به » .1تأثیرپذیري سبکی نشاط از حافظ« از عبداله واثق عباسی، .2 »تأثیرپذیري سبکی نظیري از حافظ« و »تأثیرپذیري سبکی عاشق اصفهانی از حافظ« از محمد امیر مشهدي، » .3تأثیرپذیري سبکی حزین لاهیجی از حافظ شیرازي« از احمد رضا کیخاي فرزانه، » .4تأثیرپذیري کمال الدین حسین خوارزمی از حافظ« از رجب توحیدیان، » .5تأثیر سخن خواجه شیراز در غزلیات فروغی بسطامی« از سید محمد رادمنش، » .6طرز سخن خاقانی و حافظ« از زهرا ریاحی زمین، » .7نظري به اشتراك مضامین خواجو و خواجه« از
عباس کی منش، » .8مقایسه سبکی اقتفاهاي صائب از حافظ« از علی حیدري و همکاران و...
اشاره کرد. تاکنون پژوهشی جدي که در آن به طور مستقل به تأثیرپذیري و تقلید و تتبع امیر علیشیر نوایی از حافظ پرداخته باشد، صورت نگرفته و از این حیث تحقیق حاضر میتواند
