بخشی از مقاله
بررسی توسعه بیمه های انرژی: چالشها و راهکارها
چکیده سرمایه های کلانی که در صنایع نفت و گاز که در معرض ریسک های بالا قرار دارند و خسارات سنگین ناشی از بروز حادثه به لحاظ مالی و هم از دیدگاه ملاحظات زیست محیطی، توسعه پوشش های بیمه ای را در این صنایع ضروری می سازد. با توجه به افزایش تقاضای جهانی نفت و گاز از یک سو و اهمیت نفت در اقتصاد ایران از سوی دیگر، لازم است در تنظیم سیاست های داخلی، اولویتی ویژه به توسعه سرمایه گذاری در بخش نفت و انرژی داده شود. در این تحقیق ابتدا در مورد حوزه های عملکرد بیمه های انرژی، ریسک های موجود در زنجیره عملیاتی، چالش ها و فرصت های صنعت بیمه، بهره گیری کافی از پوشش های بیمه ای داخلی، کمبود سرمایه، مدیریت ریسک و مدل سازی سرمایه ، علل عدم رشد متناسب در صنعت نفت و گاز و بیمه و ضرورت توسعه تعاملات بررسی و سپس پیشنهادات و راهکارهایی در این زمینه ارائه می شود.
کلمات کلیدی: صنایع نفت و گاز، بیمه انرژی، سرمایه گذاری، ریسک
۱. مقدمه
ماده اولیه نفت و گاز و پتروشیمی ترکیبات هیدروکربوری است و طیف گسترده ای از عملیات در این صنایع تحت شرایط فشار بالا و حرارت بالا انجام می گیرد. از این رو اشتغال، انفجار و انتشار مواد سمی، زنجیره عملیات در نفت و گاز و پتروشیمی را به طور مستمر تهدید می کند(۱). اهمیت این مسئله در شرایط کنونی که صنعت بیمه ما در معرض تحریم های خارجی قرار دارد دو چندان می باشد. در این حال رسالت وجودی بیمه، صنایع مختلف بیمه متعهد و مکلف به پوشش ریسک های موجود بر سر راه اجرا و پیشرفت مسائل درون بخشی انرژی شده اند. بنابراین، با تخصصی شدن و سرعت گرفتن پیشرفت های علم و دانش بشری، رشته های خطرهای پیش رو را پیش بینی و تحت پوشش قرار دهند. با توجه به وجود ذخایر عمده و غنی نفت در کشور و وابستگی شدید در آمدهای دولت و سایر درآمدهای توزیع شده در سایر بخش ها و تولید ناخالص داخلی به این منبع انرژی ، نفت یکی از مهم ترین منابع انرژی کشور به شمار می رود لذا بررسی عوامل خاص موثر بر عرضه این منبع انرژی و بررسی نقش بیمه های انرژی در گسترش و بسط عرضه کردن آن از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
۲. حوزه های عملکرد بیمه های انرژی
برای بررسی دقیق حوزه های عملکرد بیمه های انرژی، ابتدا باید گلوگاه های خطر موجود در عرضه نفت و تولید فراورده های آن را که به مصارف صادرات داخلی می رسند، شناسایی کرد [۲]. در مرحله بعد، باید مواردی که بیمه انرژی می تواند ریسک های موجود را پوشش دهد، بررسی شوند. با بررسی چگونگی عرضه نفت از ابتدایی ترین مرحله تا مرحله نهایی که صادرات باشد، گلوگاه های خطر آفرین آن به شرح زیر شناسایی می شوند:
۱.۲. مرحله تحقیق و اکتشاف
از آن جا که نفت منبعی زیر زمینی است اکتشاف آن بسیار دشوار و پرهزینه است. معمولا اكتشاف به دو روش ژئوفیزیکی و ژئوشیمیایی تقسیم می شود. نخستین شیوه با استفاده از لرزه نگار و از بازتاب پالس های الکتریکی یا پیمایش لرزه و دومین شیوه با استفاده از دستگاه راک اول (roc- eval) صورت می پذیرد و با شناخت لایه های موجود نفت، از فرآیندهای تجمع مواد آلی، تخمین حجم منبع و نظایر آن با استفاده از روش های خاص، اقتصادی بودن یا به صرفه نبودن استخراج تخمین زده می شود. با شیوه ژئوفیزیک تنها ۶۰ درصد و با شیوه ژئوشیمی تنها ۷۰ درصد امکان برآورد صحیح وجود دارد. بنابراین نمی توان از انواع بیمه های انرژی (عمر، حادثه، آتش سوزی، مسؤولیت و مهندسی) چشم پوشید. البته در صنعت انرژی با توجه به درصد بالای احتمال وقوع خطر، حق بیمه ها بسیار هنگفت است.
۲.۲. مرحله حفاری تا بهره برداری
مرحله حفاری پس از اکتشاف صورت می پذیرد. در این مرحله از وسایل حفاری که بسیار استهلاک پذیر و گران قیمت هستند، استفاده می شود (مانند مترهای مخصوص، میله هایی از آلیاژهای بسیار کمیاب، گل حفاری و ..). به هنگام حفر سوراخ هایی تا چندین کیلومتری زمین، کنترل فشار مخزن، نصب، شیرهای سرچاهی و آماده کردن چاه برای بهره برداری نیز، ضرورت استفاده از بیمه های آتش سوزی، حفاری، خطر نصب و مقاطعه کاری مهندسی به شدت احساس می شود.
۳۰۲. مرحله تولید و بهره برداری
بهره برداری از زمانی آغاز می شود که سیال نفتی از تمام جهات مخزن به طرف چاه حفر شده جریان پیدا کند. برای تحقق امر تولید، ارزیابی های اقتصادی بهره برداری از چاه، محاسبات دقیق ثابت بودن فشار مخزن و ... اهمیت بسیاری دارد. از آن جا که احتمال خطا در محاسبه دقق میزان انبساط سیال، برآورد جابه جایی سیال، تخلیه و ریزش ثقلی، قوانین میزان مویینگی و جز آن وجود دارد و ممکن است خطرهایی در پی داشته باشد، بنابراین انواع بیمه ها به ویژه بیمه های مسؤولیت و مهندسی در این مرحله بسیار کاربرد دارند.
۴.۲. مرحله حمل و نقل
در این مرحله به علت انتقال قسمت عمده نفت از طریق لوله، بیشتر پوشش های بیمه ای مسؤولیت و مهندسی مطرح می شوند. با این همه، در مواردی نیز که نفت در انبار ذخیره می شود، از بیمه های آتش سوزی و باربری هم نباید غافل ماند.
۵.۲. مرحله تصفیه و پالایش
پس از حمل نفت خام به پالایشگاه، در برج های تقطیر عملیات تفکیک و طبقه بندی فرآورده های نفتی صورت می پذیرد. کم و زیاد شدن درجه حرارت یا استفاده از ناصحیح از تشتک ها و یا سینی های مشبک برج تقطیر، ری بویلر، مبدل جعبه ای و کاتالیزورها (بر اثر توجه کمتر به اعداد اکتان و ویسکوزیته)، ممکن است سبب هزینه های هنگفت و نامرغوبی کالاهای تولیدی شود که راهی جز معدوم شدن ندارند. پس در پالایشگاه نیز بیمه های آتش سوزی، باربری، مسؤولیت و مهندسی در بالاترین اولویت قرار دارند، ضمن این که بیمه های عمر و حوادث نیز هم چنان اهمیت دارند.
خلاصه این که در صنعت انرژی، از ابتدای اکتشاف تا مرحله صادرات و ارسال نفت خام و فرآورده های آن به مقصد، وجود چتر حمایتی بیمه نه تنها ضروری بلکه واجب است. انواع بیمه هایی که در این صنعت کاربرد دارند عبارتند از: بیمه های مسؤولیت، عمر، حادثه، باربری، آتش سوزی، تمام خطر مقاطعه کاری، بیمه نصب، بیمه تأمین کننده اعتبار اجرای پروژه، بیمه خریدار ماشین آلات، بیمه مجرى عمليات نصب و بیمه آلودگی محیط زیست (هزینه های جمع آوری ضایعات) در قالب بیمه های مهندسی. در حال حاضر این نوع بیمه ها در کشور ما وجود دارد ولی نه شرکت های بیمه داخلی و نه شرکت های نفتی به دلایل مختلف به این بیمه ها چندان روی خوش نشان نمی دهند. شاید دلیل اصلی آن پوشش مناسب، پرداخت خسارت به موقع و مقبولیت بیمه های معتبر بین المللی باشد که برخی از آن ها اصولا به طور تخصصی در بخش انرژی فعالیت می کنند.
چشم انداز آینده اقتصاد جهان، نشانگر افزایش قابل توجه تقاضای انرژی می باشد. ایران نیز به عنوان دومین تولید کننده نفت در مجموعه کشورهای اوپک بالطبع نقش مهمی در تأمین تقاضای جهانی نفت در سال های آتی بر عهده دارد که این امر سرمایه گذاری های کلانی را در این حوزه می طلبد.
از سوی دیگر على رغم رشد صادرات محصولات غیر نفتی در دهه گذشته، نفت هنوز عمده ترین منبع درآمد ارزی کشور می باشد و حدود ۸۰ درصد از درآمدهای ارزی ایران و ۵۴ درصد از درآمدهای بودجه عمومی کشور طی ۲۰ سال گذشته از طریق درآمدهای حاصل از صادرات نفت تأمین شده است که همین امر، موضوع نفت را به یک موضوع اساسی و حیاتی برای کشور عزیزمان بدل نموده است.
۳.ریسک های موجود در زنجیره عملیاتی
اکتشاف، تولید، انتقال، ذخیره سازی نفت خام، پالایش، ذخیره سازی مایعات گازی و فرآورده ها، حمل و نقل نفت خام و فرآورده ها از طریق ریلی، جاده ای و دریایی، از حلقه های اساسی در زنجیره عملیات در صنایع نفت، گاز و پتروشیمی می باشد که همواره با ریسک های جدی مواجه بوده و هست. از عدم اطمینان های مرتبط با عملیات توسعه و تولید، ذخیره سازی و انتقال نفت از میادین نفتی همگی از مصادیق انواع ريسک های موجود در زنجیره عملیات نفتی می باشد. به این موارد می توان ریسک های ناشی از تغییرات آتی قیمت نفت خام، استفاده از فناوری های نوین و مانند آن را نیز اضافه نمود.
در حوزه اکتشاف، معمولا می توان عملیات اکتشافی را به دو حوزه نواحی خشکی و مناطق دریایی تقسیم کرد که ریسک های موجود در مناطق دریایی به ویژه در آبهای عمیق تر که سکوهای شناور جهت حفاری مورد نیاز می باشد بیشتر است. باید به این نکته توجه داشت که هزینه های اکتشاف در نواحی دریایی به مراتب بیش از نواحی خشکی می باشد. به طور عمده وجود عدم اطمینان در مطالعات زمین شناسی، ویژگی های سنگ مخزن و سیال درجا، فرآیندهای جابه جایی در تخلیه طبیعی و طراحی الگوهای مهندسی در ازدیاد برداشت (بازیافت های ثانویه و ثالثیه) ريسک های متعددی را در بهره برداری از مخازن نفتی مطرح می کند.
از جمله ریسک های تولید می توان به ریسک های مربوط به تأسیسات سرچاهی، جداسازی گاز همراه با نفت استخراج شده به منظور تزریق به میادین نفتی یا انتقال به شبکه سراسری گاز کشور اشاره نمود. این در حالی است که در انتقال نفت خام به پایانه های صادرات و انتقال به مخازن جهت ذخیره سازی با خطوط لوله و انتقال از میادین دریایی توسط تانکرهای شناور به ترمینال های ساحلی، ریسک های متعددی مطرح می شود که شناخت و کمی کردن و مدیریت آنها از مسائل اساسی در بیمه های مرتبط با حوزه انتقال است.
ریسک های مشابهی نیز در صنعت گاز مطرح است که البته در حوزه انتقال و ذخیره سازی، بر تنوع و شدت آنها و گستردگی خسارات ناشی از بروز حادثه افزوده می گردد. اما سنگین ترین خطرات و عدم اطمینان ها مربوط به صنایع پتروشیمی و پالایشگاه می باشد، زیرا ماهیت عملکردی آنها به گونه ای است که فرآیندها توأم با حرارت و فشار زیاد می باشد.|
ذخیره سازی، شامل ذخیره سازی نفت خام، مایعات گازی و ذخیره سازی فرآورده ها می باشد. مخازن ذخیره سازی با توجه به حجم قابل ملاحظه مواد خام و محصولات ذخیره شده همواره در معرض خطرات جدی قرار دارند که در صورت وقوع حادثه، شاهد خسارات بسیار سنگینی خواهیم بود. ذخیره سازی در مخازن بزرگ با ظرفیت حداقل یک میلیون بشکه همواره نگرانی هایی نسبت به بروز حادثه را به همراه دارد و لزوم به کارگیری اصول ایمنی را ضروری می سازد. معمولا سه نوع مخزن برای نگهداری فرآورده های نفتی مورد استفاده قرار می گیرد، مخازن سقف ثابت، مخازن سقف شناور و مخازن کروی یا استوانه ای
مخازن ظروف تحت فشار در حالت های پر شدن سریع و یا تحت خط قرار گرفتن ناشی از تخلیه سریع همیشه در معرض خطر قرار دارند. از دلایل انفجار مخازن می توان به عوامل زیر اشاره کرد: فشار مازاد فیزیکی که سبب ایجاد شکاف و ترکیدن مخزن می شود، انفجار ناشی از مخلوط مواد قابل اشتعال و هوا در شرایط مناسب و واکنش های سریع به وجود آمده در اطراف مخازن سبب آسیب دیدن جداره مخزن و یا نشت مواد موجود در مخزن می شود.
آنچه در صنایع پالایش و پتروشیمی مورد توجه است پردازش و فرآورش مواد هیدروکربوری تحت حرارت بالا و فشار بالا می باشد که همین امر سبب افزایش تعداد ریسک های ناشی از عملیات و گسترش دامنه خسارات وارده شده می گردد. آلودگی های زیست محیطی ناشی از ترکیبات نامطلوب سولفور و فلزات سنگین نیز در این گونه صنایع قابل توجه می باشد.
توزیع مواد هیدروکربوری و یا فرآورده های حاصل از پالایش آنها از طریق خطوط لوله، حمل و نقل جاده ای، تانکرهای ریلی و حمل و نقل دریای انجام ی شود که بررسی ریسک های مرتبط در هر حوزه از موضوع این مقاله خارج است.
شناسایی و ارزیابی ریسک ها در صنایع نفت، گاز و پتروشیمی که ماهیتا از پیچیدگی زیادی برخوردارند از یک سو و مسائل و چالش های صنعتی بيمه کشور در حوزه نفت و انرژی از سوی دیگر سبب شده است که علی رغم سهم بالای این صنایع در ایجاد ارزش افزوده و برخورداری از سهم قابل توجه از تولید ناخالص داخلی، سهم پوشش های بیمه ای در آنها به مراتب کمتر از انواع دیگر بیمه های موجود در کشور باشد. در ادامه این مقاله، به چالش های صنعت بیمه کشور در حوزه بیمه های نفت و انرژی می پردازیم و سپس به مسائل و مشکلات صنایع نفت، گاز و پتروشیمی در بهره گیری کافی از پوشش های بیمه ای داخلی اشاراتی خواهیم داشت.
۴. چالش ها و فرصت های صنعت بیمه
در این بخش به چالش های صنعت بیمه مرتبط با صنایع نفت، گاز و پتروشیمی می پردازیم. نخست می توان از فقدان بانک اطلاعاتی جامع از ریسک های موجود در صنایع یاد شده نام برد که سبب شده است از یک سو شاهد نارسایی در شناسایی بازارهای بیمه ای در این صنایع باشیم و از سوی دیگر، نتوانیم محصولات متنوع بیمه ای و به ویژه محصولات جدید منطبق با نیازهای روز افزون این صنایع را که ناشی از رشد دانش فنی است تولید نماییم.
و دوم آنکه، تنگناهای ارزیابی ریسک های مرتبط با نفت و انرژی در حوزه های مختلف از جمله اکتشاف، تولید، توسعه، میادین نفت و گاز، خطوط انتقال، پالایشگاه ها، ذخیره سازی ها، شبکه پخش فرآورده ها و عملیات مختلف در صنایع پیچیده پتروشیمی را می توان کمبود نیروهای متخصص در صنعت بیمه کشور دانست.
در راستای مدیریت ریسک در صنایع نفت، گاز و پتروشیمی ابتداء ریسک های موجود شناسایی شده و پس از طبقه بندی آنها به کمی سازی و ارزیابی خسارت های ناشی از وقوع حوادث و سپس کنترل ریسک ها مبتنی بر صرفه های اقتصادی پرداخته شود.
سوم، ماهیت ساختارهای مالی و فنی در شرکت های بيمه که با ساختارهای پویا و مدرن صنایع نفت، گاز و پتروشیمی سازگاری زیادی ندارد از دیگر مواردی است که باید مورد توجه مدیران ارشد صنعت بیمه در کشور قرار گیرد.
چهارم، از یک سو برآورد دقیقی از میزان نیاز کشور به بیمه اتکایی خارجی با توجه به اهمیت اتکایی خارجی صورت نگرفته و از سوی دیگر، ظرفیت های داخلی نیز به دقت برآورد نشده است.
