مقاله مدیریت بحران در بافتهای تاریخی؛چالشها و راهکارها مطالعه موردی : بافت تاریخی یزد

بخشی از مقاله

مدیریت بحران در بافتهای تاریخی؛چالشها و راهکارها مطالعه موردی: بافت تاریخی یزد

خلاصه
بافتهای تاریخی بخشی از پیکره و بدنه شهرها هستند که دارای ارزشهای کالبدی، عملکردی – اقتصادی و فرهنگی بوده و با توان و قابلیتهای بالقوهی خود به عنوان سرمایه های ملی به شمار میآیند. اما عدم هم سازی با بافتهای جدید و عدم تمایل به نوسازی این بافتهاکه عمدتاً با مصالح نامرغوب و قدیمی و بدون رعایت اصول فنی ساخت و ساز به ویژه در زمینه مقابله با سوانح ساخته شدهاند، آسیبپذیری بافتهای تاریخی از حوادث طبیعی را امری معمول و متعارف ساخته است. هدف از این پژوهش بررسی پتانسیلها و محدودیتهای مدیریت بحران در بافت تاریخی شهر یزد و ارائه راهکارهای جهت ارتقای مدیریت بحران در این بافتها است. این مقاله از نوع کاربردی است که با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و بهره گیری از منابع کتابخانهای، مطالعات میدانی و ابزار پرسشنامه که روایی و پایایی آن از طریق پیش آزمون مورد تایید قرار گرفته، نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید مدیریت بحران در بافت تاریخی شهر یزد، توسط کارشناسان مربوطه تعیین، سپس با استفاده از مدل SWOT راهبردها و استراتژیهایی در زمینه ارتقاء مدیریت بحران در این بافتها ارائه شده است. نتایج پژوهش نشان میدهد که بایستی از توانمندیها و پتانسیلهای موجود در بافتهای تاریخی در جهت بهره گیری از فرصتهای پیشرو به نحو احسن استفاده کرد تا بتوانیم در امر مدیریت بحران در بافتهای تاریخی موفق باشیم.

واژههای کلیدی: مدیریت بحران، بافت تاریخی، مدل SWOT ، شهر یزد.

.1 مقدمه

قبلاً تصور میشد وقوع حوادث و بلایای طبیعی در مناطق شهری آثار و پیامدهای کمتری در مقایسه با مناطق روستایی دارد(عسگری، .(49:1382 اما امروزه، مناطق شهری خصوصا در کشورهای در حال توسعه، به دلیل ضعف برنامه ریزی، طراحی نامناسب ساختمان ها، بی دقتی در اجرای اصولی پروژه های عمرانی، عدم مراقبت کافی به تعمیر و نگهداری و اسکان در اراضی در معرض خطر، به مکان های آسیب پذیری تبدیل شده اند. بر اساس گزارش برنامه عمران سازمان ملل متحد در سال2004 ، ایران جزو یکی از 15 کشور سانحه خیز دنیا محسوب می شود، که بیشترین تلفات را در هنگام وقوع سوانح بویژه زلزله متحمل شده است. تجارب موجود نشانگر آن است که پس از وقوع سوانح، مدیریت شهری از اثر بخشی لازم در مدیریت بحران برخوردار نیست. یکی از مشکلاتی که باعث این امر می شود فقدان برنامه های جامع مدیریتی مطا بق با شرایط ویژه هر منطقه و با توجه به ویژگی های برنامه ریزی در مدیریت شهری در هنگام وقوع بحران است(سیاح مفضلی و صحفی،.(44:1389 با توجه به ماهیت غیر مترقبه بودن غالب حوادث طبیعی

و لزوم اتخاذ سریع و صحیح تصمیم ها و اجرای عملیات، مبانی نظری و بنیادی، دانشی را تحت عنوان مدیریت بحران به وجود آورده است. برای شناخت مدیریت بحران شهر و آسیب پذیری مناطق شهری در برابر بلایای طبیعی، بررسی عامل های اصلی موثر در آسیب پذیری مدیریت بحران شهری نیاز است (عزیزپور، زنگی آبادی و اسماعیلیان،.(107:1390 و از آنجا که با برنامه من اسب می توان به اهداف سازمانی و زمینه های اجرایی مد نظر در فرآیند مدیریت بحران، با بهره گیری از حداکثر توان و اتلاف حداقل منابع دسترسی پیدا کرد. در این راستا، برنامه ریزی به عنوان اساس و پایه مدیریت بحران مطرح بوده و در چرخه مدیریت بحران به عنوان فرآیند اصلی محسوب می شود. بنابراین برای موفقیت یک برنامه جامع مدیریتی و شناخت دقیق

1

از وضعیت شهر در هنگام بحران ها، شناخت نقاط قوت و ضعف منطقه لازم است تا برنامه ریزی بهتری برای حال و آینده شهر صورت گیرد(کردوانی، قنبری و اطلسی،.(2:1390 این مقاله ضمن بررسی وضعیت کنونی مدیریت بحران در بافت تاریخی شهر یزد به دنبال شناخت نقاط قوت، ضعف، فرصت

ﻭ تهدید مدیریت بحران در این بافت و ارائه راهبردهایی در این زمینه می باشد.

2. طرح مسئله

امروزه بافتهای فرسوده شهرها، به صورت یک دغدغه جدی و فزایند، دست به گریبان نظام شهری ایران گردیده است. آنچه در اغلب موارد بر بحرانی تر شدن این موضوع می افزاید استقرار بافتهای تاریخی در محدوده های شناخته و معرفی شده به عنوان بافت فرسوده می باشد. صرف نظر از آنکه اطلاق صفت »فرسوده« به محدوده ای تاریخی تا چه میزان صحیح، و البته در برگیرنده آن است، می باشد. دل نگرانی عمده در این رابطه مدفون شدن بخشهای هویت ساز و سابقه های ارزشی بافتهای تاریخی شهرهای کهن مان می باشد. در این بین با توجه به جایگاه تاریخی شهر یزد و محصور گشتن بافت با ارزش تاریخی در حلقه ای از بافت فرسوده در هنگام وقوع بحران موید ناکارآمدی و دفن تدریجی حیات اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و عملکردی هسته مرکزی شهر با تمامی تاریخچه هویتی آن می باشد. در این مناطق، کیفیت پایین و استحکام اندک ساختمان ها، بافت های فرسوده، نزدیکی بافت های مسکونی به یکدیگر، نابرابری در توزیع و پراکنش خدمات اورژانسی و ایمنی از دیگر عوامل آسیب پذیری این مناطق را در مواقع بحرانی دوچندان می کند. این مقاله به دنبال بررسی چگونگی وضعیت مدیریت بحران در این بافت تاریخی شهر یزد و شناخت نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید این بافت و ارائه راهبردهایی صحیح در جهت مدیریت بهینه بحران در این بافت می باشد.

.3 مواد و روشها

مبانی علمی این پژوهش مبتنی بر مفاهیم مدیریت بحران شهری، پایه ریزی شده است.در این پژوهش براساس ابعاد و اهداف، نوع تحقیق کاربردی - توسعه ای و با توجه به ماهیت موضوع، روش انجام تحقیق توصیفی – تحلیلی می باشد. و گردآوری داده های پژوهش از روش کتابخانه ای و بهره گیری از نظرات کارشناسان با استفاده از ابزار پرسشنامه می باشد. درنهایت با استفاده از مدل راهبردی سوآت ضمن تعیین نقاط ضعف، قوت، فرصت و تهدید بافت تاریخی شهر یزد، وضعیت فعلی بافت تاریخی از نظر مدیریت بحران مشخص شده و راهبردهایی در این زمینه ارائه شده است.

.4 تکنیک SWOT

یکی از مناسب ترین فنون برنامه ریزی و تجزیه و تحلیل استراتژی، SWOT است که امروزه به عنوان ابزاری نوین برای تحلیل عملکردها و وضعیت شکاف، مورد استفاده طراحان و ارزیابان استراتژی قرار میگیرد.(.(Nilsson,2004تکنیک یا ماتریس SWOT که گاهی TOWS نیز نامیده میشود(ابراهیم زاده و آقاسیزاده،(114:1388، ابزاری برای شناخت تهدیدها و فرصتهای موجود در محیط خارجی یک سیستم و بازشناسی ضعفها و قوت های داخلی آن به منظور سنجش وضعیت و تدوین راهبرد مناسب برای هدایت و کنترل آن است(قائد رحمتی، حسینی و شمشیری، .(1390 در واقع، این روش بهترین استراتژی را برای مدیریت سازمانها ارائه میدهد(مرادی مسیحی،.(40:1381
به طور اجمالی میتوان گفت که این تکنیک ابزاری برای تحلیل وضعیت و تدوین راهبرد است و این امور از طریق:

- بازشناسی و طبقه بندی قوتها و ضعفهای درونی سیستم؛ - بازشناسی و طبقه بندی فرصتها و تهدیدهای موجود در محیط خارج سیستم؛

-تکمیل ماتریس سوآت؛ و تدوین راهبردهای گوناگون برای هدایت سیستم در آینده؛ صورت میگیرد(گلکار،.(49:1384

به عبارت دیگر، مدل SWOT یکی از ابزارهای استراتژیک تطابق نقاط قوت و ضعف عوامل درون سیستمی با فرصت ها و تهدیدات برون سیستمی است. مدل SWOT تحلیلی سیستماتیک را برای شناسایی این عوامل و انتخاب استراتژیی که بهترین تطابق بین آنها را ایجاد مینماید، ارائه میدهد. از دیدگاه این مدل، یک استراتژی مناسب قوتها و فرصتها را به حداکثر و ضعفها و تهدیدها را به حداقل ممکن میرساند. برای این منظور، نقاط قوت، ضعف، فرصتها و تهدیدها در چارچوب کلی SO,WO,ST,WT پیوند داده میشود و گزینه های استراتزی از بین آنها انتخاب میشود(هریسون و کارون،.(192:1382

2

.4-1 مراحل تکنیک SWOT

برای ساخت ماتریس نقاط قوت، ضعف و نقاط فرصت و تهدید مراحل آن به شرح زیر میباشد:

- شناسایی اصلیترین نقاط قوت، ضعف و ایجاد ماتریس ارزیابی عوامل داخلی((IFE
- شناسایی اصلیترین فرصتها و تهدیدها و ایجاد ماتریس ارزیابی عوامل خارجی((EFE
- تدوین راهبردهایی جهت مدیریت بهینه بحران در شهر یزد

.4-1-1 ماتریس ارزیابی عوامل داخلی((IFE

در این مرحله ابتدا اصلیترین و مهمترین نقاط قوت و ضعف مدیریت بحران در بافت تاریخی شهر یزد که توسط پرسشنامه و مصاحبه از کارشناسان و متخصصین در زمینه بافت تاریخی و مدیریت بحران اخذ گردیده، فهرست شده است. و برای تشخیص میزان تأثیرگذاری هر یک از عوامل با توجه به نظر آن ها به هر یک از معیارها از صفر تا یک ارزش و ضریب خاصی داده شده؛ طوری که مجموع این ضرایب برابر یک شود. سپس برای مشخص کردن میزان اثر بخشی راهبردهای کنونی در نشان دادن واکنش نسبت به عوامل، به روش زیر نمراتی داده شده است.

(1 نمره 1 بیانگر ضعف اساسی (2 نمره 2 ضعف عادی (3 نمره 3 قوت عادی (4 نمره 4 قوت بسیار بالا
سپس برای تعیین نمره نهایی ضریب هر عامل در نمره آن ضرب می شود.در نهایت مجموع نمره های نهایی محاسبه شده تا نمره نهایی عوامل
داخلی بدست آید(نمره نهایی نباید بیشتر از 4 و کمتر از 1 باشد) (قائدرحمتی و حسینی،.(1770:1391
جدول((1 نتایج تجزیه و تحلیل عوامل داخلی(قوتها و وضعفها)
ردیف نقاط قوت وزن درجه بندی امتیاز وزنی
1 فراوانی ابنیه و آثار ارزشمند و بی نظیر فرهنگی، مذهبی و باستانی در بافت تاریخی 0./08 4 0/32
2 جایگاه و نقش ویژه بافت تاریخی در زمینه جذب گردشگر که عاملی در جهت افزایش انگیزه مسئولان و دست 0/07 4 0/28
اندر کاران در زمینه توجه به مدیریت بحران در بافت میشود.

3 وجود زمینهای وقفی و فضاهای خالی در بافت تاریخی شهر یزد 0/07 4 0/28
4 عدم وجود کودکستان و کمبود سایر مدارس در محلات بافت تاریخی به علت آسیب پذیری بالای این گروه 0/06 4 0/24
5 نرخ رشد منفی جمعیت در بافت تاریخی در مقایسه با نرخ رشد جمعیت در سایر نواحی در شهر یزد که در هنگام 0/06 3 0/18
وقوع بحران ارائه خدمات به جمعیت کمتری را سبب میشود.

6 خشت و گلی بودن بیش از 50 درصد از واحدهای مسکونی بافت تاریخی 0/06 4 0/24
7 شکل گیری و تشکیل تعاونیهای ساخت و ساز و مرمت در بافت تاریخی و مطالعه بخشهای از بافت توسط 0/05 3 0/15
شرکت مسکن سازان جهت بازسازی و نوسازی بافت تاریخی

8 بالا بودن درصد ساختمانهای یک طبقه و مساحت بالای آنها در بافت تاریخی 0/04 3 0/12
9 تعیین محدوده بافت تاریخی در شهر یزد و قرارگیری بافت در مرکز شهر 0/03 3 0/09
مجموع 0/52 1/9
ردیف نقاط ضعف وزن درجه بندی امتیاز وزنی
1 قرار گیری قسمتهای از محدوده بافت تاریخی در پهنه گسل دهشیر – بافق و احتمال وقوع زلزله 0/09 4 0/36
2 فقدان مطالعات در زمینه مدیریت بحران در بافت تاریخی در هنگام وقوع بحران 0/07 4 0/28
3 فرسوده بودن بافت تاریخی و مقاومت پایین مصالح در برابر بحران های مانند زلزله 0/06 4 0/24
4 عدم شناسایی مکانهای ارائه دهنده خدمات در محدوده بافت تاریخی 0/06 3 0/18
5 کم عرض بودن معابر و خیابانها و ناسازگار با ترافیک امروزه، که حمل و نقل و ارائه خدمات و تأسیسات زیر 0/05 3 0/15
بنایی را در هنگام وقوع بحران شکل مواجه میسازد.

6 وجود ناهمگونی در هرم سنی جمعیت و وجود افراد مسن در بافت تاریخی 0/05 3 0/15
7 عدم اقتدار کامل شهرداری ناحیه تاریخی و کمبود کارشناس و متخصص در زمینه بافت تاریخی و مدیریت بحران 0/04 4 0/16
8 پایین بودن سطح برخورداری خانوارها از امکانات و تسهیلات به دلیل ضعف درآمدی و کمبود سرمایه گذاریها 0/03 4 0/12
9 پایین بودن روحیه مشارکت و همیاری در ساکنین بافت تاریخی به دلیل وجود گروههای قومی 0/03 2 0/06
مجموع 0/48 1/7

3

با توجه به نتایج تحقیق فراوانی ابنیه و آثار ارزشمند و بی نظیر فرهنگی، مذهبی و باستانی در بافت تاریخی که توجه و اهمیت مسئله مدیریت بحران را ضروری میسازد با امتیاز وزنی 0/32 و جایگاه و نقش ویژه بافت تاریخی در زمینه جذب گردشگر که عاملی در جهت افزایش انگیزه مسئولان و دست اندرکاران در زمینه توجه به مدیریت بحران در بافت میشود با امتیاز وزنی 0/28 و وجود زمینهای وقفی و فضاهای خالی در بافت تاریخی شهر یزد که در هنگام وقوع بحران میتوانند ارائه دهنده خدمات به ساکنین بافت باشند با امتیاز وزنی 0/28، بترتیب به عنوان مهمترین نقاط قوت در زمینه مدیریت بحران در بافت تاریخی شهر یزد شناسایی شدند و از سوی دیگر قرارگیری قسمتهای از بافت تاریخی در پهنه گسل دهشیر – بافق و احتمال وقوع زلزله با امتیاز وزنی0/36 و فقدان مطالعات در زمینه مدیریت بحران در بافت تاریخی در هنگام وقوع بحران با امتیاز وزنی 0/28، فرسوده بودن بافت تاریخی و مقاومت پایین مصالح در برابر بحران های مانند زلزله با امتیاز وزنی 0/24 و عدم شناسایی مکانهای ارائه دهنده خدمات در محدوده بافت تاریخی با امتیاز وزنی 0/18، به ترتیب به عنوان مهمترین نقاط ضعف بافت تاریخی شهر یزد در هنگام وقوع بحران شناسایی شدند. همچنین جمع کل وزن عوامل داخلی 1 و امتیاز وزنی آن 3/6 محاسبه گردید.

.4-1-2 ماتریس ارزیابی عوامل خارجی((EFE

در این مرحله نیز مهمترین فرصتها و تهدیدها پیش روی مدیریت بحران در بافت تاریخی شهر یزد فهرست شده ، و برای تشخیص میزان تأثیرگذاری هر یک از عوامل با توجه به نظر کارشناسان به هر یک از معیارها از صفر تا یک ضریبی داده شده؛ طوری که مجموع این ضرایب برابر یک شود. سپس برای مشخص کردن میزان اثر بخشی راهبردهای کنونی به هر یک از آنها از 1 تا 4 نمرهای داده میشود. و برای محاسبه نمره نهایی، نمره نهایی ضریب هر عامل در نمره آن ضرب میشود. در نهایت مجموع آنها نمره نهایی عوامل خارجی را نشان میدهد.

جدول((2 نتایج تجزیه و تحلیل عوامل خارجی(فرصتها و تهدیدها)

ردیف نقاط فرصت وزن درجه بندی امتیاز وزنی
1 وجود راه آهن سراسری و بویژه مسیر یزد- تهران، مشهد و فرودگاه 0/08 4 0/32
2 قرار گرفتن در چهارراه ارتباطی و مرکز کشور 0/08 4 0/32
3 تشکیل شهرداری ناحیه تاریخی به عنوان زیر مجموعه شهرداری مرکز همانند شهرداری سایر مناطق 0/07 3 0/21
4 وجود سازمانهای خدمات رسان همچون هلال احمر در سطح شهر یزد 0/07 4 0/28
5 جایگاه و نقش ویژه شهر یزد به عنوان اولین شهر خشت و گل و دومین شهر تاریخی 0/06 4 0/24
6 بالا بودن روحیه مشارکت و احساس هویت بومیان نسبت به شهر 0/06 3 0/18
7 تراکم ساختمانی پایین در سطح شهر یزد 0/05 3 0/15
مجموع 0/47 1/63
ردیف نقاط تهدید وزن درجه بندی امتیاز وزنی
1 تداوم ابهام در روابط ایران با قطبهای سیاسی و اقتصادی جهان و تأثیر منفی آن بر شرایط ایران در هنگام وقوع 0/09 4 0/36
بحران

2 فقدان سیاست کلان و روشن در عرصه مدیریت بحران در ایران و در شهر یزد 0/07 3 0/21
3 عدم تخصیص بودجه لازم و کافی برای مدیریت در هنگام وقوع بحران 0/07 3 0/21
4 گسترش اسپرال و بیش از حد افقی شهر یزد 0/07 3 0/21
5 ساختارهای فرا قانونی قدرت و احتمال افزایش وقوع جرایم و تخلفات در هنگام وقوع بحران 0/06 3 0/18
6 عدم شناسایی نقاطه حادثه خیز و مکانهای ارائه دهنده خدمات در هنگام وقوع بحران در سطح شهر یزد و بافت 0/05 3 0/15
تاریخی

7 استقرار ناصحیح و پراکندگی غیر اصولی مراکز خدمات رسانی در مواقع بحرانی در سطح شهر یزد 0/04 3 0/12
8 همکاری ضعیف بین سازمانهای و نهادهای رسمی با بخشهای خصوصی و NGO ها 0/04 2 0/08
9 وجود اختلاف در درک مفاهیم مربوط به بحران و مدیریت بحران در نزد مسئولین و ارگان ها 0/04 3 0/12
مجموع 0/53 1/64

با توجه به نتایج تحقیق وجود راه آهن سراسری و بویژه مسیر یزد- تهران، مشهد و فرودگاه با امتیاز وزنی 0/32 و قرار گرفتن در چهارراه ارتباطی و مرکز کشور با امتیاز وزنی 0/32 و تشکیل شهرداری ناحیه تاریخی به عنوان زیر مجموعه شهرداری مرکز همانند شهرداری سایر مناطق با امتیاز وزنی 0/21 به ترتیب به عنوان مهمترین فرصتهای پیش روی بافت تاریخی در هنگام وقوع بحران تعیین شدند و تداوم ابهام در روابط ایران با قطبهای سیاسی و اقتصادی جهان و تأثیر منفی آن بر شرایط ایران در هنگام وقوع بحران با امتیاز وزنی 0/36 و فقدان سیاست کلان و روشن در عرصه مدیریت

4

بحران در ایران و در شهر یزد با امتیاز وزنی 0/21 و عدم تخصیص بودجه لازم و کافی برای مدیریت در هنگام وقوع بحران با امتیاز وزنی 0/21 و گسترش اسپرال و بیش از حد افقی شهر یزد نیز با امتیاز وزنی 0/21 ، به ترتیب به عنوان مهمترین تهدیدهای پیش روی بافت تاریخی و شهر یزد و حتی ایران در هنگام وقوع بحران تعیین شدند. در این رابطه جمع کل وزن عوامل خارجی 1 و امتیاز وزنی آن 3/27 محاسبه شد.

.4-1-3 تدوین راهبرد مدیریت بحران در بافت تاریخی

ماتریس سوآت امکان تدوین چهار انتخاب یا راهبرد متفاوت(دفاعی، انطباقی، اقتضایی و تهاجمی) را از طریق ترکیب ماتریس عوامل داخلی و ماتریس عوامل خارجی فراهم میآورد. البته در جریان عمل برخی از راهبردها با یکدیگر هم پوشانی داشته و یا به طور همزمان و هماهنگ با یکدیگر به اجرا در می آیند. بر حسب وضعیت سیستم چهار دسته راهبرد را که از نظر درجه کنشگری متفاوت هستند، به شرح زیر میتوان تدوین نمود.

.4-1-3-1 راهبرد دفاعی (حداقل - حداقل)

هدف کلی این راهبرد، که میتوان آن را "راهبرد بقاء" نیز نامید، کاهش ضعفهای سیستم به منظور کاستن و خنثی سازی تهدیدات است، و حالت آن تدافعی میباشد.

.4-1-3-2 راهبرد انطباقی (حداقل– حداکثر)

این راهبرد تلاش دارد تا با کاستن از ضعفها بتواند حداکثر استفاده را از فرصتهای موجود ببرد. یک سازمان ممکن است در محیط خارجی خود متوجه وجود فرصتهایی شود ولی به واسطه ضعفهای سازمانی خود قادر به بهره برداری از آنها نباشد.