بخشی از مقاله
بررسی خصوصیات گیاهشناسی، زراعی، اکولوژیکی و درمانی گیاه دارویی سیر و ملاحظات گیاهپزشکی و نحوه مطلوب فراوری آن
چکیده
شناخت گیاهان دارویی، از ارزش و اهمیت خاصی در تأمین بهداشت و سلامت جوامع، هم به لحاظ درمان و هم پیشگیری از بیماریها برخوردار است. سیر گیاهی است یکساله که مقاومت زیادی به سرما دارد و فقط از راه غیرجنسی، یعنی کشت سیرچهها، قابل تکثیر میباشد. یکی از مراکز اصلی تکامل جنس آلیوم در منطقه ایران و تورانی میباشد و تصور میشود، مرکز ژنتیکی سیر، آسیای مرکزی بوده و از آنجا به سمت غرب، جنوب و شرق گسترش یافته است. معمولا عملکرد کشت پاییزه سیر نسبت به کشت بهاره بیشتر میباشد. خاکهای حاصلخیز به خصوص خاک شنی -رسی، برای کشت سیر مناسب می باشد. تولید ژنوتیپهای مناسب سیر از طریق برنامههای بهنژادی جهت کاشت با عملکرد بالا میتواد نقش بسزایی در افزایش تولید این محصول داشته باشد. افزایش عملکرد اقتصادی از جمله عملکرد پیاز در واحد سطح از اهداف مهم اصلاحی گیاه سیر است. این گیاه هم در صنایع غذایی به عنوان چاشنی و افزودنی، هم به عنوان سبزی و هم به عنوان گیاه دارویی مورد استفاده قرار میگیرد. از جمله خواص درمانی سیر عبارت است از کاهشدهنده کلسترول خون و فشار خون و جلوگیریکننده از تشکیل تودههای پلاکتی خون، ضددیابت، آنتیترومبوز و دارای بسیاری از فعالیتهای بیولوژیکی مانند فعالیتهای آنتیمیکروبی، آنتیاکسیدانی، ضدسرطانی، آنتیموتاژنیکی، ایمونولوژیکی و پروبیوتیکی میباشند. شیوه صحیح فراوری و انبارداری این گیاه پس از برداشت، در بازارپسندی و عملکرد اقتصادی آن اهمیت بسیار زیادی دارد. حجم آب بر عملکرد سوخهای سیر موثر است و زمان مناسب قطع آبیاری نیز باعث کاهش سیاه شدگی پوسته بیرونی سوخ های سیر و در نتیجه افزایش بازارپسندی آن ها، افزایش عملکرد، سهولت عملیات برداشت میشود. به منظور کاهش رطوبت سوخها و سهولت در نگهداری پس از برداشت، قسمت عمده خشک کردن و عملآوری سیر در کشور با برداشت دیرتر محصول و در مزرعه انجام می شود. کیفیت سیر خشک بر اساس خواص حسی، به ویژه رنگ و شدت تندی یا عطر و طعم آن تعیین میشود. فرایند خشک کردن آن باید به گونهای باشد تا کیفیت محصول نهایی از لحاظ رنگ، عطر، طعم و مواد تشکیل دهنده تا حد امکان حفظ شود و خشک کردن آن نیاز به گرمایی ملایم و کوتاه مدت دارد.
واژگان کلیدی: سوخ، سیر، دارویی، عملکرد، فراوری.
اهمیت و جایگاه گیاهان دارویی
گیاهان تولید کننده مواد طبیعی بی شماری هستند که بخشی ار این مواد دارای آثار فارماکولوژیک بوده و برخی از این آثار فارماکولوژیک سودمند میباشند. بنابراین گیاهان دارویی آن دسته از گیاهانی میباشند که با تولید مواد موثره ایجاد کننده آثار فارماکولوژیک مطلوب برای درمان بیماری یا بهبود علائم آن هستند. به عنوان مثال آلیسین موجود در گیاه سیر با مهار گروههای سولفیدریل در آنزیمهای اصلی برخی میکروارگانیسمها باعث اعمال اثر ضد میکروبی سیر میگردد (ذوالفقاری و قنادی، .(1380 براساس برآورد سازمان بهداشت جهانی، بیش از 80 درصد مردم در کشورهای جهان سوم به طب سنتی برای برآورده ساختن نیازهای بهداشتی خود وابسته هستند (فارنسورس و سوئجارتو، .(1991 کل سطح زیر کشت گیاهان دارویی و معطر در ایران حدود 166527/6 هکتار میباشد که 0/87 درصد کل سطح زیر کشت کشور را شامل میشود. البته باید توجه داشت که درحدود 44/6 درصد این سطح زیر کشت مربوط به 2 گونه زعفران و زیره سبز میباشد و بخش عمده دیگر آن نیز که در حدود 43/5 درصد میباشد، به کشت گونههای دارویی که به منظورهای دیگری غیر از مصارف دارویی از قبیل روغن، میوه و یا به عنوان سبزی تولید میشوند، اختصاص یافته است. لذا کمتر از 12درصد از سطح زیر کشت گیاهان دارویی و معطر در ایران، به تولید گونههایی که تنها به منظور دارویی تولید می شوند، اختصاص یافته است. این مسئله بیشتر به دلیل عدم وجود یک بازار مناسب و دایمی برای محصولات دارویی و ریسک بالای اقتصادی تولید این گونهها، در ایران میباشد. تعداد گونه های دارویی و معطری که در ایران کشت میشوند، با در نظر گرفتن گونههای چند منظوره در حدود 56 گونه میباشد، که در 28 خانواده گیاهی قرارگرفتهاند (کوچکی و همکاران، .(1383 شناخت گیاهان دارویی، از ارزش و اهمیت خاصی در تأمین بهداشت و سلامت جوامع، هم به لحاظ درمان و هم پیشگیری از بیماری ها برخوردار است. این بخش از منابع طبیعی قدمتی همپای بشر داشته و یکی از مهم ترین منابع تأمین غذایی و دارویی بشر در طول نسلها بوده است. از نقطه نظر تاریخی، گیاهان اهمیت فراوانی در توسعه جوامع داشتهاند و تحقیقات وسیعی برای یافتن فراوردهها و مواد طبیعی دارویی گیاهی در طول تاریخ انجام شده است. گرایش عمومی جامعه به استفاده از داروها و معالجات گیاهی و به طور کلی فراوردههای طبیعی، به ویژه در سالهای اخیر رو به افزایش بوده و مهمترین علل آن، اثبات اثرات مخرب و جانبی داروهای شیمیایی، از یکسو و ایجاد آلودگیهای زیست محیطی تهدید کننده کره زمین ازسوی دیگر بوده است. گیاهان دارویی در عین حال، جزء ذخایر و منابع طبیعی هستند و بسیاری از کشورها کم یا زیاد از یک چنین منبعی برخوردارند که نوع، تعداد و تنوع گونههای گیاهی بر اساس شرایط و موقعیت جغرافیایی هر منطقه متفاوت است (رودی و همکاران، .(1387 همچنین برخی از دارو های شیمیایی نیز با الگو برداری از مواد گیاهی ساخته شدهاند. با توجه به نیاز روزافزون به گیاهان دارویی و صنعتی قابل برداشت از زیستگاههای طبیعی و نیز تخریب روزافزون رویشگاههای طبیعی آنها بهنظر میرسد تولید این گونهها در سیستمهای زراعی بتواند بهعنوان یک استراتژی مهم در تأمین بازار رو به گسترش جهانی عمل کند. کشت و تولید گیاهان دارویی و صنعتی نه تنها وسیلهای برای تأمین نیازهای روزافزون ترکیبات دارویی حال و آینده است، بلکه رهیافتی جهت کاهش فشار بر جوامع گیاهی عرصههای طبیعی میباشد (کافی و همکاران، .(1390
معرفی گیاهشناسی و شرایط اکولوژیکی مناسب گیاه سیر
سیر )Allium sativum(، یک گونه دیپلوئید )2n=2X=16( است (بقالیان و همکاران، .(2006 این گیاه، متعلق به خانواده آلیاسه و جنس آلیوم میباشد. جنس آلیوم شامل بیش از 700 گونه میباشد که از تعداد زیادی گیاهان چندساله با اندامهای ذخیرهای زیرزمینی تشکیل شده است. یکی از مراکز اصلی تکامل جنس آلیوم در منطقه ایران و تورانی میباشد (کافی و همکاران، .(1390 تصور میشود که مرکز ژنتیکی سیر، آسیای مرکزی بوده و از آنجا به سمت غرب، جنوب و شرق گسترش یافته است. ایران از لحاظ کشت و مصرف سیر قدمت طولانی دارد (بقالیان و همکاران، .(1383 سیر گیاهی یکساله است که میتواند ارتفاعی تا 90-75 سانتیمتر داشته باشد و در مناطق خشک و معتدل و در فصل زمستان رشد میکند (بیدشکی و آروین، .(2010 سیر گیاهیست عقیم و بهطور طبیعی فقط از راه غیرجنسی، یعنی کشت سیرچهها (حبهها)، قابل تکثیر میباشد. ارتفاع گیاه سیر بین 30 تا 80 سانتیمتر متغیر میباشد و دارای 6 الی 12 برگ هستند که برگهای آن به صورت مسطح و صاف و دو رویه میباشند که حول قسمت کوچکی از ساقه، گرد آمدهاند و تشکیل یافتهاند. ساقه مدور توخالی آن پیوسته و غیر چند بخشی است و توسط برگهای غلاف احاطه شده است. هر سوخ حدودا شامل 15 حبه (سیرچه) میشود که حبهها توسط حبه کناری تشکیل شده است و مجموعهای از حبههای کنار هم دیگر را ایجاد مینمایند. در قسمت انتهایی بالای ساقه، یک چتر کاذب کروی شکلی ایجاد میشود که از تعدادی از شکوفههای کوچک سفید مایل به سبز تا سفید مایل به قرمز تشکیل شده است. ازدیاد سیر بعلت نحوه تکثیر رویشی آن منحصر به فرد و ویژه است و این امر بدین علت میباشد که سیر گیاهی عقیم میباشد. عقیم بودن شکوفههای تولیدی سیر از کشت این گیاه با هدف حصول مقدار زیادی از این محصول جلوگیری میکند (سندل، .(1995 سیر گیاهی است که مقاومت زیادی به سرما داشته و میتواند دورههای طولانی سرمای زیر صفر را تحمل کند، به همین دلیل در مناطق معتدله کشت پاییزه این محصول متداول بوده و حتی گزارشهایی مبنی بر بیشتر بودن عملکرد کشت پاییزه سیر نسبت به کشت بهاره در این مناطق ارائه شده است (اورلووسکی و همکاران، .(1994 خاکهای حاصلخیز به خصوص خاک شنی رسی، برای کشت سیر مناسب میباشد. آب و هوای مناسب جهت کشت این گیاه، گرم و آفتابی میباشد و مناطق بادخیز و با بارندگی بالا، زیاد برای کشت سیر مناسب نمیباشد. کشت آن میتواند سالی یک یا دو بار در سال انجام پذیرد. فراهم ساختن حاصلخیزی مناسب، باعث افزایش کیفیت حبههای سیر حاصله میگردد (سندل، .(1995 باید توجه داشت که آخرین مرحله از رشد سیر(رسیدن محصول) و مرحله میانی رشد این گیاه نسبت به کم آبی حساس میباشد و آبیاری کم در اذین دو مرحله به واسطه تاثیرات منفی بر کیفیت و کمیت محصول، صحیح نمیباشد (فابیرو و همکاران، .(2002 یکی از مشکلاتی که کشاورزان در برخی از مناطق در رابطه با زراعت سیر با آن مواجه هستند، راندمان تولید و عملکرد بسیار پایین آن میباشد. انتخاب اندازه نامناسب سیرچهها و نامرغوب بودن آنها برای کاشت باعث تولید سوخهایی با اندازههای غیریکنواخت میشود که بازار پسندی لازم را جهت صادرات ندارند (نصرتی، .(1383 از عوامل مهم و اثرگذار بر روی اندازه سوخها و یکنواختی آنها، تراکم مطلوب در کاشت میباشد.
نکات مهم در بهزراعی و بهنژادی گیاه سیر
درک تغییر عملکرد و عکسالعمل آن نسبت به تغییرات عوامل زراعی مستلزم شناخت اجزای عملکرد، میزان تاثیرپذیری هر یک از آنها از عوامل محیطی زراعی و روابط بین اجزای عملکرد میباشد. اجزای عملکرد تحت تاثیر ژنوتیپ و محیط کشت قرار میگیرند و به عنوان توجیهی برای افزایش و یا کاهش عملکرد به کار میروند. در یک گیاه پیازی مانند سیر، که هرکدام از پیازهای اصلی از چند سیرچه تشکیل شده است، ابتدا باید عوامل موثر بر عملکرد را شناسایی نمود و سپس نحوه تاثیر هریک از این عوامل را اندازهگیری کرد (نوربخشیان و همکاران، .(1386 تولید ژنوتیپهای مناسب سیر از طریق برنامههای بهنژادی جهت کاشت با عملکرد بالا میتواد نقش بسزایی در افزایش تولید این محصول داشته باشد. عدم توجه کافی به همبستگی بین صفات در برنامههای اصلاحی و انتخاب برای بهبود یک یا چند صفت ممکن است نتایج مطلوبی را به همراه نداشته باشد، از این همبستگی و نحوه تاثیر صفات بر یکدیگر باید در برنامههای بهنژادی مورد توجه قرار گیرد (رضایی و سلطانی، .(1377 افزایش عملکرد اقتصادی از جمله عملکرد پیاز در واحد سطح از اهداف مهم اصلاحی گیاه سیر است. بنابراین لازم است صفاتی را که در بهبود آن نقش مهمتری را ایفا میکنند شناسایی کرده و از آنها در برنامههای انتخاب استفاده کرد. ضرایب همبستگی ساده اظلاعاتی را درباره روابط صفات مختلف از جمله اجزای عملکرد با عملکرد در اختیار قرار میدهند، ولی نمیتوانند گویای اثرات مستقیم و غیر مستقیم اجزای عملکرد باشند. تجزیه ضرائب مسیر، روبط علی بین صفات و آثار مستقیم آنها را بر یک صفت تابع مثل عملکرد مشخص مینماید و ضرائب همبستگی را به اثرات مستقیم و غیر مستقیم صفات تفکیک میکند (نوربخشیان و همکاران، .(1386 افزایش در عملکرد و بهبود کیفیت سوخهای سیر معمولا به عوامل متعددی وابسته است که از طریق مرحله رشد، بهبود عوامل زراعی بهخصوص بهکارگیری مقادیر مطلوب مواد مغذی و مقادیر رطوبت خاک بر رشد گیاه موثر میباشد (السیداحمد و همکاران، .(2009 کشت و تکثیر متوالی این گیاه در نقاط مختلف جهان و در طی سالیان متمادی باعث پیدایش اکوتیپهای متعددی شده است که از لحاظ موفولوژیکی و بیوشیمیایی تفاوتهای قابل توجهی دارند. از این تنوع میتوان جهت انتخاب و اصلاح ارقامی با توانایی بهینه و متناسب با نیازهای صنعتی و محیطی بهره جست (بقالیان و همکاران، .(1383
اهمیت دارویی گیاه سیر
این گیاه هم در صنایع غذایی به عنوان چاشنی و افزودنی، هم به عنوان سبزی و هم به عنوان گیاه دارویی مورد استفاده قرار میگیرد. با توجه به اثرات سوء ناشی از مصرف داروهای شیمیایی در سالهای اخیر توجه زیادی به کشت گیاهان دارویی شده که با افزایش مصرف آنها نیاز به توسعه کشت، مدیریت و برنامهریزی صحیح میباشد (امیرمرادی و رضوانی مقدم، .(1390 سیر گیاهی است که قرنها اهمیت ویژهای را از لحاظ غذایی و دارویی در زندگی انسانها دارا بوده است و بر اساس خصوصیات و اثرات متفاوت آن، به عنوان یک ماده غذایی بازدارنده از بیماریها در نظر گرفته میشود. در خلال اولین بازیهای المپیک در یونان، قهرمانان از سیر به عنوان محرک استفاده میکردند؛ در هند برای قرنها سیر به عنوان شستشو دهنده ضدعفونیکننده برای شستشوی جراحتها و زخمها بوده است؛ در چین چای سیر و پیاز برای مدت طولانی جهت درمان تب، سردرد، وبا و اسهال خونی توصیه و در دو جنگ جهانی سیر به عنوان یک ضدعفونیکننده و ضد قانقاریا استفاده میشد. سیر هنوز هم به عنوان یک داروی بومی در سراسر جهان جهت درمان بسیاری از بیماریها مورد استفاده قرار میگیرد (علی و همکاران، .(2000 از جمله اثرات
