بخشی از مقاله
بررسی اکولوژیکی ده گونه گیاه اسانس دار استان هرمزگان
چکیده در این تحقیق ده گونه مهم و شاخص اسانس دار استان هرمزگان از خانواده نعناع (Labiatae) به نامهای اسطوخدوس راست (Lavandula stricta)، پونه کوهی (Mentha mozafariani)، مریم گلی مصری (Salvia aegyptiaca)، مریم گلی کارواندری (Salvia mirzayanii)، مریم گلی خلیجی (Salvia santolinifolia)، مریم گلی جنوبی (Salvia sharifii)، کلپوره (Teucrium pollium)، مریم نخودی بلوچستانی (Teucrium stocksianum)، آویشن شیرازی (Zataria multiflora) و مورخوش (Zhumeria majdae) مورد بررسی اکولوژیکی قرار گرفتند. عوامل مختلفی همچون مشخصات رویشگاهی، مناطق پراکنش، فرم ظاهری، اسم محلی، اسم فارسی، ارتفاع از سطح دریا، اقلیم، بارندگی، درجه حرارت، جهت شیب، درصد شیب، گیاهان همراه، بافت، pH و EC خاک، ترکیبهای شاخص و مصارف درمانی سنتی برای هر گونه تعیین گردید. اکثر گونه ها به صورت بوته ای بوده و اندام مورد مصرف آنها بیشتر برگ است که به صورت جوشانده، دم کرده و پودر شده جهت درمان ناراحتیهای گوارشی، درد مفاصل، تب، سردرد، سرماخوردگی، مسکن درد و التيام زخمها مصرف می شوند. ترکیبهای شاخص این گیاهان بیشتر لینالول، لیمونن و مشتقات آنها می باشند که به سبب بوی خوش و خاصیت آرامبخشی اسانس می باشد. این گیاهان جملگی در نواحی کوهستانی استان پراکنده هستند، ولی در عین حال برخی از آنها در ارتفاعات پایینتر دشتها و تپه ها نیز دیده می شوند. دامنه ارتفاعی رویشگاهها بین ۱۰ تا ۲۱۰۰ متر از سطح دریا متغیر است. بافت خاک رویشگاهها لومی شنی و لومی است و pH خاک بین 7.32 تا 8.5 و EC خاک بین 0.130 تا 1.357 میلی موس بر سانتیمتر متغیر است. اقلیم محل پراکنش گونه ها به روش دومارتن گرم و فرا خشک، گرم و نیمه خشک، گرم و نیمه خشک بیابانی و گرم و خشک بیابانی است. متوسط درجه حرارت بین 17.5 تا 27.5 درجه سانتیگراد و متوسط بارندگی سالانه بین ۱۵۰ تا ۳۵۰ میلیمتر متغیر است، ولی برای اکثر گونه ها متوسط بارندگی سالانه ۱۰۰ تا ۲۰۰ میلیمتر می باشد. گونه ها بیشتر در صخره های پرشیب اراضی سنگلاخی با خاک بسیار کم در درز و شکاف صخره ها رویش دارند و هیچ کدام از آنها پراکنش وسیعی برای تشکیل تیپ ندارند.
واژه های کلیدی: اکولوژی، گیاهان اسانس دار، خانواده نعناع، استان هرمزگان.
مقدمه
اسانسها طبقه ای از روغنهای گیاهی هستند که نقش ویژه ای در زندگی بشر ایفا می کنند. امروزه اسانسهای حاصل از گیاهان در صنایع مختلف دارویی، بهداشتی، شوینده ها، خوشبو کننده ها، پزشکی و حتی دور کردن حشرات استفاده فراوان دارد (نجف پور، ۱۳۷۹). امروزه در دنیا سالانه بیش از ۲۰ میلیون کیلو گرم انواع اسانس از گیاهان استخراج می شوند. اسانسهایی که از طریق مصنوعی تهیه می شوند از لحاظ مرغوبیت و لطافت با اسانسهایی که منشأ طبیعی دارند قابل قیاس نیستند (رضایی، ۱۳۸۰). روی آوردن به اسانسهای گیاهی با قطع بی رویه این گیاهان و تخریب مراتع همراه شده است. بنابراین ضمن شناسایی گیاهان اسانس دار، لازم است تا ویژگیهای اکولوژیکی آنها نیز مورد بررسی قرار گیرد تا از این ویژگیها در برنامه های کشت و اهلی کردن و تولید انبوه از طریق زراعت گیاهان دارویی و اسانس دار استفاده شود. در چنین شرایطی ضمن حفظ ذخائر طبیعی از تخریب طبیعت نیز جلوگیری خواهد شد و بهداشت و سلامت جامعه نیز به واسطه عدم استفاده بی رویه از اسانسهای مصنوعی تضمین خواهد شد. علاوه بر آن از خروج بی مورد ارز از کشور جلوگیری بعمل می آید.
در نظر گرفتن ویژگیهای محل رویش و موقعیت گیاه در طبیعت از عمده عواملی است که می توانند بر میزان اسانس و مواد مؤثر گیاهان تأثير وافر داشته باشد (نجف پور، ۱۳۷۹). بنابراین در این تحقیق به بررسی اکولوژیکی ده گونه مهم و پر مصرف اسانس دار استان هرمزگان پرداخته شد.
در مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع طرحی ملی تحت عنوان بررسی اکولوژیکی گیاهان اسانس دار ایران در حال اجرا است. در برخی استانها نیز طرحهایی در همین قالب و خاص گیاهان اسانس دار آن استان پیگیری می شود. قلیچنیا (۱۳۷۹) ۳۶ گونه گیاهی اسانس دار تیره نعناع از جمله گونه مریم نخودی (Teucrium pollium) را در مناطق مختلف استان مازندران از ارتفاع هم سطح دریا تا ارتفاع ۶۰۰۰ متری مورد مطالعه قرار داده است و عواملی چون درصد شیب، جهات جغرافیایی، ارتفاع از سطح دریا، مناطق پراکنش، بافت خاک، اقلیم، متوسط بارندگی سالانه و درجه حرارت متوسط، درصد پوشش، بهترین رویشگاه از لحاظ فراوانی و تراکم، نحوه پراکنش، تیپ
گیاهی، گیاهان عمده همراه و فنولوژی گونه ها را مطالعه کرده است. نجف پور (1379)
ویژگیهای اکولوژیکی همچون محل پراکنش، ارتفاع سطح دریا، جهت شیب، جنس خاک، حوضه آبخیز، تیپ، گونه های همراه و نقشه پراکنش چهارده گونه اسانس دار استان تهران را بررسی کرده است. جانی قربان (۱۳۸۰) ویژگیهای اکولوژیکی گونه دارویی اسانس دار آویشن شیرازی (Zataria multiflora) را در استان اصفهان بررسی کرده است. هویزه (۱۳۸۰) پراکنش و خصوصیات رویشگاهی ده گونه مهم اسانس دار استان خوزستان، آملی (۱۳۸۰) ۱۳۰ گونه اسانس دار استان کرمان، حسنی (۱۳۸۰) ۹ گونه مهم اسانس دار استان کردستان و بتولی (۱۳۸۰) ویژگیهای اکولوژیکی ۱۰ گونه اسانس دار منطقه قمصر کاشان را مطالعه نموده اند.
گیاهان این بررسی همگی از خانواده نعناع (Labiatae) بوده و از گیاهان دارویی پرارزش و پر مصرف استان هرمزگان می باشند و اکثر آنها علاوه بر فروش در بازار و عطاریها به صورت سنتی به کشورهای خلیج فارس و دریای عمان صادر می شود.
روش تحقیق این بررسی از سال ۱۳۸۰ به مدت دو سال در مناطق مختلف استان هرمزگان انجام شد. با توجه به منابع و مأخذ موجود در کتابخانه و کاوشهای کامپیوتری، همچنین مراجعه به هرباریوم، اطلاعات اولیه در مورد ده گونه اسانس دار مورد نظر تهیه شد. بعد با عزیمت به مناطق پراکنش گونهها، با استفاده از دستگاه GPS مختصات جغرافیایی نقاط پراکنش ثبت و نقشه پراکندگی گونه ها رسم شد. عوامل مختلف اکولوژیکی از جمله ارتفاع از سطح دریا، جهت و درصد شیب با استفاده از دستگاههای ارتفاع سنج و شیب سنج تعیین شد. وضعیت ظاهری رویشگاهها با استفاده از نقشه قابلیت اراضی و گیاهان همراه نیز با مراجعه مستقیم به رویشگاهها تعیین گردید. عوامل بافت،EC و pH خاک با تهیه نمونه خاک از عمق ۳۰-۰ سانتیمتری در آزمایشگاه مشخص شد. اسامی محلی و کاربردهای سنتی گیاهان (اندام مورد مصرف، نحوه مصرف و علت مصرف) نیز از طریق مصاحبه با افراد مطلع و آگاه محلی تهیه گردید. اقلیم، متوسط بارندگی سالانه و درجه حرارت متوسط مناطق پراکنش گونه ها با استفاده از نقشه های هم اقلیم، هم باران و هم دما تهیه شد. اسامی فارسی از کتاب فرهنگ نامهای گیاهان ایران (مظفریان، ۱۳۷۵) تهیه گردید.
نتایج آویشن شیرازی (Zataria multiflora) گیاهی که در شیبهای شمالی و شمال غرب ( ٪۵ - ۸۰ ) در رویشگاههای کوهستان، تپهها، فلاتها و تراسهای فوقانی، واریزه های سنگریزه دار و آبرفتهای بادبزنی شکل سنگریزه دار مناطق حاجی آباد، فارقان، بوخون، بشاگرد و گاوبندی در اقلیمهای گرم و نیمه خشک بیابانی و گرم و نیمه خشک با بارندگی متوسط سالانه ۳۰۰-۲۰۰ میلیمتر و درجه حرارت متوسط 22/5-17/5 درجه سانتیگراد در ارتفاع ۲۱۰۰-۷۰۰ متر از سطح دریا پراکنش دارد. خاک محل رویش این گیاه لومی و لومی- شنی با و میلی موس بر سانتیمتر است. عمده گیاهان همراه Amygdalus scoparia Cymbopogon olivieri و Otostegia persica می باشند.
مورخوش (Zhumeria majdae) گیاهی که در شیب جنوبی (۸۰-۱۰٪) در رویشگاه کوهستان مناطق کوه گنو، قطب آباد و تنگ زاغ در اقلیم گرم و نیمه خشک با بارندگی متوسط سالانه ۲۰۰-۱۵۰ میلیمتر و درجه حرارت متوسط 22/5-20درجه سانتیگراد در ارتفاع ۱۲۰۰-۲۵۰ متر از سطح دریا پراکنش دارد. خاک محل رویش این
گیاه لومی - شنی با میلی موس بر سانتیمتر است. عمده گیاهان همراه Platychaete aucheri Acanthophyllum squarossum و Artemisia sieberi می باشند.
مریم گلی کارواندری (Salvia mirzayani) گیاهی که در شیب شمالی، جنوبی و شمال غرب (60-%0) در رویشگاه کوهستان مناطق کوههای تنگ زاغ، گنو، پردی، گاوبست و چاهشنبه در اقلیم گرم و نیمه خشک بیابانی با بارندگی متوسط سالانه
۱۵۰ - ۳۰۰ میلیمتر و درجه حرارت متوسط 25 22 / 5 - درجه سانتیگراد در ارتفاع ۱۸۰۰ - ۹۰۰ متر از سطح دریا پراکنش دارد. خاک محل رویش این گیاه لومی - شنی با میلی موس بر سانتیمتر است. عمده گیاهان همراه Gymnocarpus decander Convolvulus spinosus و Ebenus stellata می باشند.
مریم گلی مصری (Salvia aegyptiaca) گیاهی که در شیبهای شمالی و شمال غرب ) ٪۱۰ - ۷۰ ( در رویشگاه کوهستان، تپهها، فلاتها و تراسهای فوقانی، واریزه های سنگریزه دار و آبرفتهای بادبزنی شکل سنگریزه دار مناطق کوههای تنگ زاغ، گنو، پردی، گاوبندی و دم تنگ در اقلیمهای گرم و خشک بیابانی، گرم و فراخشک و گرم و نیمه خشک با بارندگی متوسط سالانه ۲۵۰-۱۵۰ میلیمتر و درجه حرارت متوسط 27.5 -20.5درجه سانتیگراد در ارتفاع ۱۰۰۰-۱۵۰ متر از سطح دریا پراکنش دارد. خاک محل رویش این گیاه لومی - شنی با است. عمده گیاهان همراه Pycnocycla spinosa Euphorbia larica و Lycium shawii می باشند.
مریم گلی خلیجی (Salvia santolinifolia) گیاهی که در شیب شمالی (۲۰-%۰) در رویشگاههای کوهستان، تپه ها، فلاتها و تراسهای فوقانی، واریزه های سنگریزه دار و آبرفتهای بادبزنی شکل سنگریزه دار مناطق کوه گنو، رودان، بشاگرد و سرچاهان در اقلیمهای گرم و نیمه خشک بیابانی و گرم و نیمه خشک با بارندگی متوسط سالانه 200-300 و درجه حرارت متوسط ۲۵-۲۰ درجه سانتیگراد در ارتفاع ۷۰۰-4۰۰ متر از سطح دریا پراکنش دارد. خاک محل رویش این گیاه لومی - شنی با و میلی موس بر سانتیمتر است. عمده گیاهان همراه Platychaete Helianthemum lippii aucheri و Ephedra pachyclada می باشند.
مریم گلی جنوبی (Salvia sharifi) گیاهی که در شیب شمال غرب (۲۰-5%) در رویشگاه کوهستان مناطق حاجی آباد، سرچاهان، کوههای گنو و پردی در اقلیمهای گرم و نیمه خشک بیابانی و گرم و نیمه خشک با بارندگی متوسط سالانه ۳۰۰-۲۰۰ میلیمتر و درجه حرارت متوسط 5/22 -۲۰ درجه سانتیگراد در ارتفاع ۲۱۰۰-۱۵۰ متر از سطح دریا پراکنش دارد. خاک محل رویش این گیاه لومی- شنی با و C میلی موس بر سانتیمتر است. عمده گیاهان همراه Platychaete Helianthemum lippii aucheri و Cymbopogon olivieri می باشند.
مریم نخودی ( Teucrium pollium) گیاهی که در شیب شمال غربی و جنوبی ( ٪۵ - ۱۰ ) در رویشگاه کوهستان، تپه ها، فلاتها و تراسهای فوقانی، واریزه های سنگریزه دار و آبرفتهای بادبزنی شکل سنگریزه دار مناطق حاجی آباد، سیاهو، دم تنگ و کوه گنو در اقلیمهای گرم و نیمه خشک بیابانی، گرم و فراخشک، گرم و خشک بیابانی و گرم و نیمه خشک با بارندگی متوسط سالانه ۳۰۰-۱۵۰ میلیمتر و درجه حرارت متوسط ۲۰- 5/22 درجه سانتیگراد در ارتفاع ۱۸۰۰- ۵۰ متر از سطح دریا پراکنش دارد.
خاک محل رویش این گیاه لومی و لومی - شنی با
میلی موس بر سانتیمتر است. عمده گیاهان همراه Gymnocarpus decander، Helianthemum lippii و Platychaete aucheri می باشند.
مریم نخودی بلوچستانی (Teucrium stocksianum) گیاهی که در شیبهای شمالی،
شمال غربی و جنوبی (0%-65) در رویشگاههای کوهستان، تپه ها، فلاتها و تراسهای فوقانی، واریزه های سنگریزه دار و آبرفتهای بادبزنی شکل سنگریزه دار مناطق کوههای گنو، پردی، گاوبست، چاهشنبه، حاجی آباد و گهره در اقلیمهای گرم و نیمه خشک بیابانی و گرم و نیمه خشک با بارندگی متوسط سالانه ۲۰۰-۱۵۰ میلیمتر، درجه حرارت متوسط ۲۵-5/22درجه سانتیگراد در ارتفاع ۲۰۰۰-۸۰۰ متر از سطح دریا پراکنش دارد. خاک محل رویش این گیاه لومی و لومی- شنی با و میلی موس بر سانتیمتر است. عمده گیاهان همراه Artemisia Astragalus fasciculifolius sieberi و Euphorbia larica می باشند. اسطوخدوس راست (Lavandula stricta) گیاهی که در شیب شمال غرب (٪۵ - ۲۰ ) در رویشگاه کوهستان مناطق کوه گنو و آب گرم گنو در اقلیم گرم و خشک بیابانی با بارندگی متوسط سالانه ۲۰۰-۱۵۰ میلیمتر، درجه حرارت متوسط 2.75 -۲۵ درجه سانتیگراد و در ارتفاع ۳۰۰-۵۰ متر از سطح دریا پراکنش دارد. خاک محل رویش این گیاه لومی با میلی موس بر سانتیمتر است.
عمده گیاهان همراه Ephedra pachyclada ، Gymnocarpus decander و Platychaete aucheri می باشند. پونه کوهی (Mentha mozaffariani) گیاهی که در شیب جنوبی (۵۰-۲۰٪) در رویشگاه کوهستان مناطق سیاهو، قطب آباد، دم تنگ و سیخوران در اقلیم گرم و خشک بیابانی با بارندگی متوسط سالانه ۲۵۰-۲۰۰ میلیمتر، درجه حرارت متوسط27.5 -22.5 درجه سانتیگراد و در ارتفاع ۱۰۰۰-۵۰۰ متر از سطح دریا پراکنش دارد. خاک محل رویش این گیاه لومی - شنی با میلی موس بر سانتیمتر است. عمده گیاهان همراه Adianthum capilus - Mentha longifolia veneris و Nerium indicum می باشند.
بحث گیاهان مورد بررسی از گونه های دارویی انحصاری استان (مورخوش و پونه کوهی) و جنوب کشور (آویشن شیرازی، مریم گلی کارواندری، مریم گلی مصری، مریم گلی خلیجی، مریم گلی جنوبی، مریم نخودی بلوچستانی و اسطوخدوس راست) بوده و تا کنون مورد بررسی اکولوژیکی قرار نگرفته اند. با توجه به اینکه عوامل اکولوژیکی مؤثر بر پراکنش گونه آویشن شیرازی فقط در استان اصفهان (جانی قربان، ۱۳۸۰) مطالعه شده، مقایسه عوامل مطالعه شده فقط با نمونه های استان اصفهان قابل انجام است. خاک رویشگاه گیاه در برخی عوامل همچون بافت، Ec کاتیونهای کلسیم، منیزیم و آنیون بیکربنات تفاوت نشان می دهد. مؤلفه های رویشی همچون ارتفاع و قطر تاج پوشش نیز تفاوت قابل ملاحظه ای نشان می دهد. متوسط ارتفاع ( 29.3 - 44.5 ) و قطر تاج پوشش گیاه در استان سانتیمتر است که کمتر از مورد مطالعه شده استان اصفهان ۱۵۰، ۱۷۰× ۱۸۰ (جانی قربان، ۱۳۸۰) است. ضمن اینکه این گیاه در استان هرمزگان در ارتفاع بسیار پایینتری (۲۵۰ متر) دیده می شود.
همان گونه که جدول شماره ۱ نشان می دهد تمامی گونه های مورد مطالعه از خانواده نعناع (Labiatae) می باشند و بیشتر به صورت بوته ای هستند. اندام مورد مصرف گونه ها بیشتر برگ بوده که به صورت جوشانده، دم کرده و پودر شده جهت درمان ناراحتیهای گوارشی، درد مفاصل، تب، سردرد، سرماخوردگی، مسکن درد و التيام زخمها مصرف می شوند (جدول شماره ۲) ترکیبهای شاخص این گیاهان بیشتر لینالول، لیمونن و مشتقات آنها می باشند که سبب بوی خوش و خاصیت آرام بخشی اسانس می باشد جدول شماره 3). جداول شماره 4 و 5 نشان می دهد که این گیاهان جملگی در نواحی کوهستانی استان پراکنده هستند، ولی در عین حال برخی از آنها در ارتفاعات پایینتر دشتها و تپه ها نیز دیده می شوند. دامنه ارتفاعی رویشگاهها بین ۱۰ تا ۲۱۰۰ متر از سطح دریا متغیر است. بافت خاک رویشگاهها لومی شنی و لومی است و pH خاک بین 7.32 تا 8.5 و EC بین 0.130 تا 1.357 میلی موس بر سانتیمتر متغیر است. اقلیم محل پراکنش گونه ها گرم و فرا خشک، گرم و نیمه خشک، گرم و نیمه خشک بیابانی و گرم و خشک بیابانی است. درجه حرارت متوسط بین17.5 تا 27.5درجه سانتیگراد و متوسط بارندگی سالانه بین ۱۰۰ تا ۳۰۰ میلیمتر متغیر است که برای اکثر گونه ها متوسط بارندگی سالانه ۱۰۰ تا ۲۰۰ میلیمتر می باشد. گونه ها بیشتر در صخره های پرشیب اراضی سنگلاخی با خاک بسیار کم در درز و شکاف صخره ها رویش دارند و هیچ کدام از آنها پراکنش وسیعی برای تشکیل تیپ ندارند و به طور معمول در تیپهای گیاهی که عناصر آنها گیاهان زیر هستند دیده می شوند.
Convolvulus spinosus, Ebenus stellata, Platychaete aucheri, Helianthemum lippii, Artemisia sieberi, Gymnocarpus decander, Cymbopogon olivieri, Euphorbia larica, Amygdalus scoparia, Ephedra pachyclada, Astragalus fasciculifolius, Acanthophyllum bracteatum. با توجه به پراکنش بسیار محدود، مصارف فراوان، صادرات سنتی این گیاهان به کشورهای حوزه خلیج فارس و دریای عمان، قطع بی رویه و تخریب مراتع لازم است که نسبت به این گیاهان توجه بیشتری شود و قدمهایی جهت برنامه ریزی
