بخشی از مقاله
بررسی خواص دارویی و کاربردهای گیاه دارویی ’مریم گلی(Salvia officinalis) ‘
چکیده:
طی سالیان متمادی گیاهان دارویی اساس و حتی در برخی موارد تنها طریق درمان محسوب میشدند. مواد اولیه موثری که در گیاهان به صورت ذخیره موجود است، پیوسته به عنوان موادی غیر قابل جایگزین مورد استفاده بوده و خواهد بود و این مواد اولیه در صنعت داروسازی، صنایع غذایی و مواد آرایشی و بهداشتی و... مورد استفاده قرارمی گیرد.’مریم گلی‘ یک گیاه دارویی علفی و چندساله و متعلق به خانواده Labiatae است. جنس سالویا پراکندگی نسبتا وسیعی در فلور گیاهی کشورمان داشته به طوری که تا کنون حدود 58 گونه ’ مریم گلی‘ در ایران شناسایی و گزارش شده است . بعضی از گونه های جنس سالویا مانند Salvia officinalis دارای اثرات درمانی قابل توجهی بوده و به عنوان داروی موثر در کاهش قند، آرامبخش و رژیمی کشت و مورد استفاده قرار می گیرد. ’ مریم گلی‘ به علت داشتن اثرات ضد باکتریایی، ضد قارچی، انتی اکسیدانی و شستشو دهنده، ارام بخشی، ضد دردی و تقویت سیستم عصبی استفاده شده و نشان داده اند که این گیاه دارویی، اثر تضعیفی روی سیستم عصب مرکزی (CNS) دارد. فعالیت میکروبی ’ مریم گلی‘ از چند دهه قبل شناسایی گردید. در سالیان اخیر علاقه فزاینده ای جهت به کارگیری عصاره های گیاهی برای بهبود ماندگاری مواد غذایی، تاخیر رشد قارچ ها و جلوگیری از تولید سموم قارچی به وجود امده است. مطالعات متعددی بر روی کاررایی ضد قارچی عصاره های این گیاه صورت گرفته است. برای معالجه یبوست، وبا، سرما خوردگی و انواع تبها و اختلالات کبدی و صرع و فلج استفاده می کرده اند و این گیاه را مقوی و مولد خون تازه می دانستند و برای تقویت عضلات و آرام کردن اعصاب تجویز می شده است. در واقع یک داروی ضد تشنج محسوب می شود.
کلمات کلیدی: گیاهان دارویی، ’ مریم گلی‘ ، مواد موثره، خواص درمانی، عصاره.
1
مقدمه:
دقیقا معلومنیستگیایان از چو زمانیبوعنوان دارو مورداستفادهقرارگرفتو اند.مسلما اطلاعاتمربوطبواثرات وخواص
دارویی گیاهان اززمانهای دور بتدریج بدست آمده وسینه به سینه منتقل گشته، با آداب وسنتهای قومی نیز درآمیخته، سرانجام با زحمت زیاد واز طریق تجربه های مدید، اثرات وخواص آنها دراختیار نسل های معاصر قرارگرفته است. طبق برخی شواهد وسنگ نوشته ها به نظرمی رسد که مصریان و چینیان باستان درزمره اولین جمعیت های بشری بوده اند که بیش ازسه هزار سال قبل از میلاد مسیح از گیاهان بعنوان دارو استفاده کرده اند و حتی برخی از گیاهان را برای مصرف بیشتر در درمان دردها کشت داده اند. مردم یونان باستان خواص داروئی برخی ازگیاهان را به خوبی می دانسته اند. بقراط حکیم بنیانگذار طب یونان قدیم و شاگرد وی ارسطو و دیگران، برای استفاده ازگیاهان دردرمان بیماری ها ارزش زیادی قائل بوده اند. بعد از اینان، یکی از شاگردان ارسطو به نام" تئوفراستوس" مکتب درمان با گیاه را بنیان گذاری کرد. در قرون هشتم تا دهم میلادی (حدود هزارسال پیش) دانشمندان ایرانی مانند ابوعلی سینا، محمد زکریای رازی و...به دانش درمان با گیاه رونق زیادی دادند و کتابهای معروفی چون"قانون"و"الحاوی"را به رشته تحریر درآوردند. درقرن سیزدهم میلادی"ابن بیطار" مطالعات فراوانی در مورد خواص گیاهان داروئی انجام داد و خصوصیات بیش از14000گیاه داروئی را در کتابش یادآور شد. پیشرفت اروپائیان در استفاده از گیاهان داروئی در قرن هفده و هیجده میلادی ابعاد وسیعی یافت و از قرن نوزدهم کوشش جهت استخراج مواد موثره ازگیاهان داروئی و تعیین معیار معین برای تجویز و مصرف شروع شد (دانایان،.(1387
کشت گیاهان دارویی در حال حاضر به عنوان شاخه مهمی از کشاورزی مطرح است که برای استخراج و تولید مواد اولیه ای که در ساخت داروهای موجود به کار می روند، صورت می گیرد . با گذشت زمان بر تعداد گیاهان دارویی شناخته شده افزوده شد و زمینه های کاربرد آنها نیز گسترده تر گردید . کشف گیاهان جدید از نمونه های آورده شده از سرزمین های دور، دستیابی به کاربردهای نوین به عنوان داروهای کمکی در درمان های شیمیایی یا آنتی بیوتیکی، پی بردن به ارزش بهداشتی گیاهان و بالاخره کشف مواد جدیدی نظیر ویتامین ها، هورمون ها، مواد ضد میکروبی، ضد ویروسی، ضد توموری در میان گیاهان شناخته شده و یا گیاهانی که به تازگی کشف شده اند، بار دیگر در درپیشرفت طب گیاهی کمک شایانی کردند.
در عصر جدید صنایع داروسازی، پزشکان و گروه های تحقیقاتی بسیاری از کشورهامجدداَ توجه خود را به منابع طبیعی و گیاهان دارویی معطوف داشتند، به طوری که امروزه ما شاهد مزارع وسیع آزمایشی وتولیدی هستیم (آذرنیوند، .(1384
مهمترین ویژگی های گیاهان داروئی:
-1 درپیکر این گیاهان مواد خاصی ساخته و ذخیره می شوند که خواص متعددی دارند. ماده موثره فعال به میزان بسیارکم (معمولا کمترازیک درصد وزن خشک گیاه) ساخته می شود.
2
-2 معمولا اندام خاصی از گیاه مانند ریشه، ساقه، برگ و گل و...حاوی مواد موثره موردنظر باشند. نمی توان تمام اندام گیاه را منبع داروئی دانست.
-3 معمولا از اندام های حاوی مواد موثره بصورت تازه استفاده نمی شود. بلکه باید عملیات خاصی چون تمیزکردن، خشک کردن، استخراج و تصفیه روی آنها انجام شود وسپس مورداستفاده واقع شوند.
-4 گیاهان داروئی در مقایسه با عموم گیاهان مورد استفاده درکشاورزی مانند غلات و سبزی ها که به طور گسترده و روزمره مورد استفاده انسان هستند درموارد خاص قابل استفاده اند (دانایان، .(1387
دلایل رویکرد جهانی به گیاهان داروئی:
استفاده روزافزون مردم ازگیاهان داروئی وتمایل شرکت های تولید کننده مواد داروئی به داروها و ترکیبات با منشا گیاهی می توان به دلایل زیر دانست:
-1 تهیه برخی ازمواد موثره بطور مصنوعی امکان پذیرنیست و تنها بصورت طبیعی از گیاهان قابل استخراج هستند.
-2 مواد داروئی مصنوعی (شیمیائی) هرچند بطور سریع اثر می بخشند و دارای یک تاثیر مشخص می باشند ولی در اکثر موارد عوارض جانبی نامطلوب روی بدن انسان بجا می گذارند درحالیکه مواد گیاهی تاثیر مفید واثرات جانبی خوبی روی سلامت بدن دارند.
-3 برخی ازعطر و اسانس های مورد استفاده درصنایع آرایشی- بهداشتی- موادشیمیائی خانگی (شامپو، صابون، خوشبوکننده های هوا و...) بدون وجود مواد مذکور ساخت آنها امکان پذیر نمی باشد.
- 4 درصنایع کنسروسازی وشیرینی سازی و برای بهترشدن طعم و رنگ و بوی محصول از مواد موثره استفاده می شود. مواد موثره گیاهان ادویه ای مانند زیره سبز، ترخون و گشنیز علاوه بر طعم و مزه مواد غذائی که بهتر میکنند اشتهاآور نیز هست و سبب هضم مواد غذائی و سلامت کار دستگاه گوارش می گردد (دانایان، .(1387
در این تحقیق به معرفی ’ مریم گلی‘ و برخی کاربردها و خواص آن می پردازیم:
تاریخچه:
فراتر از یک هزار سال پیش ’ مریم گلی‘ به عنوان گیاهی داروئی استفاده می شده است و از روزگاران کهن در مجموعه گیاهان طبی یونانی ها و رومی ها مورد شناخت و توجه خاص بوده است. به فارسی در بعضی مناطق "مریمی" و" مریم گلی "در کتب طب سنتی و به عربی "مریمیه"، "شالبیه" و "مریمیه صغیره" نام برده می شود. در قدیم ’ مریم گلی‘ را دوای همه دردها می دانستند. ابتدا به عنوان داروی موثر برای معالجه عوارض نیش حشرات به عنوان ضد سم و همچنین داروی مقوی برای تقویت روح و بدن و افزایش طول عمر به کار می رفته است. آثار شفابخش این گیاه در معالجه بیماری ها در کتابها و نوشته های طبیعی دانها و حکمای طب سنتی روزگاران کهن نظیر تئوفراست، فیلوسف یونانی و دیوسکوریدس، طبیب یونانی (قرن اول پس از میلاد) و پلی نی، طبیعی دان رومی (اوایل قرن اول میلاد مسیح) به تفضیل آمده است و امروزه هم با تحقیقات بعمل آمده معلوم شده که این گیاه دارای خواص درمانی
3
مهمی است که می تواند بسیاری از بیماریها را معالجه و درمان کند . از قرن نهم این گیاه به اروپا راه یافت و بسرعت توسعه یافت و پس از آن به چین وارد شد و در چین برای معطر کردن انواع مشروبات مورد استفاده قرار می گرفت و مصرف آن به قدری زیاد شد که در قرن هفدهم چینی ها در مقابل گرفتن هریک کیلو از برگهای خشک ’ مریم گلی‘ اروپایی حاضر بودند 3-4 کیلوگرم چای چینی بدهند. در قرن شانزدهم در انگلیس قبل از اینکه چای به عنوان مشروب عمومی گرم معمول شود از برگهای ’ مریم گلی‘ دم کرده، می خورند. پس از آن در 200-300 سال اخیر این گیاه به امریکا وارد شد و به عنوان ادویه عالی مورد توجه خانه دارها قرار گرفت. در حال حاضر اسانس ’ مریم گلی‘ برای معطر کردن و خوشبو کردن گوشتهای کنسرو و انواع سوسیس و گوشت مرغ و در عطر سازی به عنوان اسانس پایه برای مخلوط کردن با سایر اسانسها برای تهیه عطر به کار می رود (امید بیگی،.(1390 همه ساله زمینهای زراعی وسیعی در شبه جزیره بالکان، روسیه، آمریکا، ایتالیا و همچنین کشورهای اروپای مرکزی برای کشت ’ مریم گلی‘ اختصاص می یابد.
منشاء ’ مریم گلی:‘
’ مریم گلی‘ گیاهی است چند ساله که منشا آن نواحی شمالی مدیترانه، اروپا جنوبی و آسیای صغیر گزارش شده است. این گیاه در کوه های آهکی مونته نگرو و هرزگوین در یوگوسلاوی سابق گسترش فراوانی دارد. ’ مریم گلی‘ به صورت خودرو و وحشی در اراضی خشک و سنگلاخ مناطق مختلف آسیا و شمال آفریقا می روید. این گیاه بومی ایران نبوده، ولی در سالهای اخیر با وارد نمودن بذر گیاه در نقاطی از ایران مانند آذربایجان شرقی و بعضی مناطق دیگر ایران در باغچه ها کشت شده که نتایج موفقیت آمیز نیز داشته است (عبادی، .(1390
گیاهشناسی:
’ مریم گلی‘ گیاهی است گلدار، نهاندانه، دو لپه ای، پیوسته گلبرگ، از راسته توبی فلورال، راسته فرعی شاه پسند، تیره نعناع ( (Labiatae / laminaceae و جنس سالویا .(salvia) گیاهانی علفی، پایا یا به صورت درختچه های کوچک هستند. از این جنس در ایران 58 گونه علفی یکساله یا چند ساله وجود دارد. برخی از آنها علف های هرز مزارع به شمار می روند. گونه S.hydrangea به صورت درختچه ای در ارتفاعات البرز رویش دارد و برخی مانند S. officinalis دارویی بوده و گونه S. splendens با گل های قرمز زینتی بوده و در حاشیه باغچه ها کاشته می شود. ( صداقت حور، .(1388
Salvia officinalis یک گیاه دارویی علفی و چندساله است که ارتفاع آن به 40 تا 80 سانتی متر می رسد. دارای ساقه های چهار گوش بوده و قسمت های مختلف این گیاه دارای کرک های خاکستری رنگ است و برگ های این گونه ی ’ مریم گلی‘ برخلاف گونه های دیگر بلند و به طول 4 تا 10 سانتی متر و به پهنای 2 تا 5 سانتی متر ، نیزه ای شکل و به رنگ سبز متمایل به خاکستری، هر دو طرف برگ پوشیده از کرکهای بسیار کوتاه است. در تمام طول ساقه برگ دارد ( امید بیگی، .(1390 گل های این گیاه خوشه ای بوده و مانند یک چتر بالای بوته را پر می کند. گل ها دارای دو لب بوده که لب بالایی برافراشته و هود مانند است و لب پایینی دارای دو دندانه بوده و گسترش بیشتری دارد. گل ها دارای دمگل کوتاهی هستند. گل ها به رنگ آبی مایل به بنفش هستند. گاهی کاسه گل
4
رنگی و لوله ای تا زنگوله ای یا قیفی شکل است. براکته های رنگی برگ مانند اغلب تخم مرغی شکل هستند. گلدهی آن از تابستان تا پاییز ادامه دارد (قاسمی قهساره و کافی، .(1390
شکل شماره -1 نمایی از بخش های مختلف گیاه ’ مریم گلی( Salvia officinalis) ‘
5
شکل شماره -2 نمایی از بخش های رویشی و برگ گیاه ’ مریم گلی( Salvia officinalis) ‘
شکل شماره -3 نمایی از بخش های زایشی و گل گیاه ’ مریم گلی( Salvia officinalis) ‘
نیازهای اکولوژیکی:
مریم گلی گیاهی است که به گرما و هوای خشک برای رشد مطلوب نیاز دارد. اکثر رقم های آن را می توان همانند دیگر گیاهان تیره نعناع در نقاط نیم سایه مانند سایه زیر درختان در باغ ها کشت نمود. البته کشت آن در محل های آفتابگیر نیز مشکل ایجاد نمی کند. نیاز به خاک غنی دارد ولی نیتروژن زیاد باعث کاهش گلدهی و افزایش رشد رویشی می شود (قاسمی قهساره و کافی، .(1390 تکثیر این گیاه بوسیله ی بذر یا از طریق تقسیم بوته امکان پذیر است و برای این کار معمولا در روش کشت مستقیم بذور را در اواخر آبان ماه در ردیف هایی با فاصله ی 50 سانتی متر و با فاصله ی 50 سانتی متر از هم در روی کشت می نمایند. بذر کاری مستقیم گلدهی را به تاخیر می اندازد. تندش بذر به نسبت کند بوده و 10-15 روز طول می کشد. کشت غیر مستقیم بذور در اوایل بهار با استفاده از خزانه هوای آزاد صورت می گیرد. نشاهای حاصل را در اوایل پائیز به زمین اصلی منتقل می نماییم. تکثیر این گیاه از طریق تقسیم بوته در مورد گیاهان 3 تا 4 ساله در فصل پائیز قابل انجام می باشد برداشت شامل چیدن برگ ها یا قطع پیکر رویشی گیاه است که از سال دوم به بعد می توان 2 تا 3 مرتبه این عمل را انجام داد. (عبادی، .(1390
ترکیبات و مواد موثره:
این گیاه به عنوان ادویه در غذا و همچنین عامل معطر در صنایع عطر و لوازم آرایشی به کار گرفته می شود. برگ ها و سرشاخه های گل دار ’ مریم گلی‘ دارای اسانس، موسیلاژ، ترکیبی به نام سالوین، فلاونوئید، ساپونین و .. هستند. ترکیب اصلی اسانس روغنی این گیاه شامل ترکیباتی همانند 1و8 سینه اول1، بورنه اول 2 ، توژون 3 ، کامفور4 و پنین 5 می باشد. رنگ اسانس معمولا زرد بسیار کمرنگ می باشد (عبادی، .(1390 مقدار اسانس در شرایط اقلیمی مختلف متفاوت و بین 1 تا 52 درصد است. مهمترین ترکیبات تشکیل دهنده آن عبارتند از : "توژون" 30) تا 50 درصد)، "سینئول" 10) تا 15 درصد)، "کامفور" 6) تا 10 درصد) و "بورنئول "( 6 تا 14 درصد) "پنین" 1) تا 2 درصد). گیاه همچنین شامل مواد تلخ 3) تا 8 درصد)، مواد تاننی، فلاونویید و مواد گلیکوزیدی و رزینی می باشد (صمصام، ’ .(1386 مریم گلی‘ دارای فلاونئیدهای آپی ژنین، اسکوتلارئین، 6و7 دی متیل اتر، 6 و 7، -4 تری متیل اتر، لوتئولین -3 متیل اتر و تانن می باشد (ناموران عباس آباد و همکاران، ’ .(390 مریم گلی5 ‘ تا 7 سال عمر می کند. از آنجایی که با گذشت سن گیاه از مقدار مواد موثره آن به طور بارزی کاسته می شود، این گیاه تا چهار سال بازدهی اقتصادی دارد. کشورهای اصلی عرضه کننده شامل یوگوسلاوی، یونان، آلبانی، ایتالیا، اسپانیا و شوروی است که بیشتر از طریق جمع آوری گیاهان خودرو، انجام می گیرد (امید
