بخشی از مقاله
چکیده
شهرها بهعنوان کانونهای تمرکز فعالیت وزندگی انسانها برای اینکه بتوانند پایداری خود را تنظیم کنند چارهای جز پذیرش ساختار و کارکردی متأثر از سیستمهای طبیعی ندارند و حفظ و نگهداری فضاهای سبز در شهرها کاری بسیار مهم تلقی میگردد. امروزه با توجه به پیشرفتهای صورت گرفته در علوم مختلف، میتوان در مدیریت فضاهای سبز شهری از آنها سود جست. تصاویر ماهوارهای با تفکیک مکانی بالا، میتوانند کاربردهای زیادی در حوزههای علمی مرتبط با زمین داشته باشند. از نمونههای اینگونه تصاویر باکیفیت بالا، تصاویر سنجنده آیکونوس (IKONOS) هست. برای اثبات چگونگی کاربرد این تصاویر باید با روشها و نرمافزارهای تخصصی که مختص تجزیهوتحلیل دادههای تصاویر اینگونه سنجنده ها هستند پژوهشهایی صورت گیرد. در این پژوهش با استفاده از تصاویر ماهوارهای سنجنده آیکونوس سال 2008، به بررسی وضعیت فضای سبز ساحلی منطقه کیانپارس اهواز پرداختهشده است. تصحیح هندسی و اتمسفری در نرم افزار قدرتمند ENVI بر روی تصویر مورد نظر صورت پذیرفته است. تعداد نقاط تعلیمی 20 درصد و واقعیت زمینی 80 درصد نقاط برداشت شده را شامل گردیده اند. صحت کلی طبقه بندی 97 و ضریب کاپا برابر با 96 درصد میباشد.
کلمات کلیدی: فضای سبز، تصاویر ماهوارهای
مقدمه
دسترسی عادلانه به زمین و استفاده بهینه از آنیکی از مؤلفههای اساسی در توسعه پایدار و عدالت اجتماعی است. بدیهی است که استفاده از زمین و فضا، بهعنوان یک منبع عمومی حیاتی و ثروت همگانی باید تحت برنامهریزی اصولی انجام بپذیرد و دستیابی به چنین شهر پایدار و ایدئال تنها درگرو ساماندهی و نحوه استفاده صحیح و برنامهریزیشده از اراضی شهری است. از دیدگاه توسعه پایدار، زمین و فضا فقط عنصری برای تأمین نیازهای اقتصادی و کالبدی شهر نیست بلکه بستر اصلی تمام فعالیتهای شهروندان و ابزار لازم برای تحقق خواستهها و آرزوهای انسانی است لذا چگونگی استفاده از زمین شهری نقش اساسی در تمام فعالیتهای شهروندان، کیفیت محیطزیست، سلامت و آسایش شهرنشینان، زیبایی محیط شهری و درنهایت توسعه پایدار شهر دارد (معبودی،.(1382 نتیجه اینکه برای رسیدن به توسعه پایدار در شهرها و خصوصاً شهرهای کشورهای درحالتوسعه لازم است که برنامهریزی کاربری اراضی به نحو مطلوب به اجرا درآید (رحیمی، حسین،.(1383 امروزه مفهوم شهرها بدون فضای سبز مؤثر در اشکال گوناگون آن دیگر قابلتصور نیست .پیامدهای توسعه شهری و پیچیدگیهای معضلات زیستمحیطی آنها موجودیت فضای سبز و گسترش آن برای همیشه اجتنابناپذیر کردهاند ..توجه به فضای سبز بهطور عام بهعنوان ریههای تنفسی شهرها تعریف اغراقآمیزی از کارکرد آن نیست. بلکه این شبیه بیانکننده حداقل کارکرد آن در مفهوم اکولوژیک شهرها به شمار میرود .این فضاها هم از دیدگاه تأمین نیازهای زیستمحیطی شهرنشینان و هم ازنظر تأمین فضاهای فراغتی و بستر ارتباط و تعامل اجتماعی آن جایگاهی درخور اهمیت دارد. آلودگیهای ناشی از صنایع و تکنولوژی شهرها را به جهنمی برای ساکنان آن تبدیل کرده است . همچنین توسعه بیرویه شهرها بهصورت افقی و عمودی باعث تخریب طبیعت شده است . طبیعت و فضای سبز که سالها بهعنوان قلب تپندهی زیستگاههای بشری ایفای نقش میکرد و بهترین محل و موقعیت ایجاد شهرهای نخستین بود.
در دهههای اخیر در کشو ایران شاهد رشد سریع و روزافزون جمعیت شهرها و افزایش سریع شهرنشینی بودهایم. یکی از مشهورترین عوارض توسعه سریع شهرنشینی در کشوری مثل ایران، پیدایش پدیده کمبود زمین و مبارزه برای تصاحب زمین در شهرها میباشد و برجستهترین اقدام سیاسی تودههای شهری در بسیاری از شهرها تصاحب و تصرف غیرقانونی زمین در محدودههای خارج از شهر است که به رشد و توسعه بدون برنامه و بدقواره شهرها دامن زده و راه را برای برنامههای آتی کاربریهای اراضی شهری تنگتر میکند. لذا حفظ الگوهای منسجم و مطلوب توسعه شهری از مشکلات اکثر شهرهای ایران میباشد. و تنها راهکار ایدئال و مطلوب توسعه شهری همگون، برنامهریزی برای نحوه استفاده از زمینهای شهری برای حال و آینده شهرهاست (مشیری، ملکی نظامآباد،73،.(1390 در حال حاضر در کلانشهرها و مناطق شهری، مشکلات مربوط به تغییرات سریع در شکل پوشش و کاربری زمین بسیار موردبحث قرار میگیرد. درنتیجه قابلیت دسترسی به جزئیات اطلاعات وابسته به زمان در مناطق شهری از اهمیتی قابلتوجه در مسائل مدیریت فعالیتهای جاری شهری و برنامهریزیهای آینده برخوردار است (دونی، 2001،.(40 یکی از موضوعات مهم و تأثیرگذار برای تصمیمگیری در طرحهای شهری، نشان دادن وضعیت کمی و کیفی انواع کاربریها در سطح شهر است (رهنمایی، شاهحسینی، 1390، .(191 مسئله یافتن معیارهای ساده، عینی و تکرارپذیر، که با آنها بتوان عوارض وابسته به قلمرو شهر اهواز را تشخیص داد و توصیف کرد و برای آنها هویتی معنیدار تعریف نمود مانعی جدی برای درک تغییرات شهر است. معرفی و ارائه روشهایی برای پاسخگویی به چنین نارساییهایی موردنظر این پژوهش است.
منطقه موردمطالعه
شهر اهواز از شهرهای بزرگ ایران ازلحاظ وسعت میباشد.وسعت شهر اهواز در محدودهی قانونی شهری222کیلومترمربع، در محدودهی خدماتی 300 کیلومترمربع و در محدودهی استحفاظی 895 کیلومترمربع میباشد. این شهر دارای هشت منطقهی شهرداری است که هر یک دارای سه یا چهار ناحیه میباشند(سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح،(3:1384و باتوجه جمعیت شهر اهواز طی شش دورهی سرشماریهای دهساله گذشته (1335-85) به ترتیب برابر با 120098، 206375 ، 334399 ، 578219، 791786 و 985614 نفر بوده است(سازمان مدیریت و برنامهریزی استان خوزستان، (1386 منطقه 2 شهر اهواز در سال 1361 تأسیس شد. و دارای وسعت 3598 هکتار مساحت خدمات شهری تأسیس شد. جمعیت این منطقه معادل74/212 نفر میباشد. این منطقه شامل چهار ناحیه خدمات شهری میباشد. محدوده دربرگیرنده منطقه عبارتاند از:کیانآباد، کیانپارس، امانیه، کوی زردشت، سید خلف، کیان شهر و جاده پدافند میباشد. این منطقه از طرف شمال کوی سید خلف و زردشت، از طرف جنوب امانیه، خیابان تخت سلیمان، از طرف شرق از جاده ساحلی تا کوی سید خلف، از طرف غرب سیرخانه سازی و جاده پدافند میباشد(مرکز آمار ایران،1385؛شهرداری اهواز- استانداری خوزستان- دفتر آمار و اطلاعات،.(1389 محله کیانپارس دارای مساحتی برابر با 789،397 هکتار و جمعیت این محله 33260 نفر میباشد. میزان تراکم ای محله 84 نفر در هکتار است (مدیریت آمار، اطلاعات و فناوری ارتباطات-مدیریت مطالعات و پژوهش). در نقشه شماره (1)، محله کیانپارس مشخصشده است. ساحلی کیانپارس که در غرب رودخانه کارون قرار رفته است به عنوان بخش مهمی از فضای سبز محله و مهمتر از آن به عنوان محل استراحت و تفریح خیلی از ساکنان شهر اهواز و همچنین مسافران قرار دارد.
نقشه شماره .(1) موقعیت ساحلی محله کیانپارس منبع: نگارندگان
دادههای تحقیق
در این پژوهش تصویر ماهواره ای سنجنده ایکونوس سال 2008 شده است. این داده ها با اعمال تغییراتی در نرم افزار ENVI از لحاظ هندسی و اتمسفری آماده ورود به بخش تجزیه تحلیل شده است. همچنین با استفاده از نقشه های گوگل ارث سال 2008 و همچنین تفسیر بصری تصویر منطقه مورد مطالعه برای برداشت نقاط مورد نظر صورت پذیرفته است. همچنین تصویر با نقشه های 1/2000 شهر اهواز تصحیح شده است. در مقاله با استفاده از نقشه کاربری اراضی 1/2000 اقدام به تصحیح و زمین مرجع نمودن تصویر شده است. با ایجاد یک تناظر مکانی میان تصویر و نقشه، محل نقاط روی تصویر و نقشه تعیین شده است.
مبانی نظری
با توسعه و صنعتی شدن شهرها، پوششهای سبز در شهر از اهمیت و ارزش بالایی برخوردار شدهاند. دلیل آن کارکردهای مؤثری است که پوشش سبز شهری در حفظ تعادل اکولوژیکی محیط، کاهش آلودگیهای صوتی، پاکسازی هوا از مواد آلاینده و ذرات معلق هوا، ایجاد چشماندازهای زیبا، تأمین مکانی برای تفریح و سرگرمی، تأمین زیستگاه گونههای مختلف حیوانات و گیاهان، کاهش فرسایش و رواناب شهری، تعدیل درجه حرارت سالیانه (در مناطقی که دارای 35 درصد پوشش سبز باشند متوسط دمای سالیانه 1-2 درجه سانتیگراد کمتر از مناطقی میباشد که 10 درصد پوشش سبز دارند)، تلطیف آبوهوا، تولید چوب و تأثیر مثبت بر شهروندان دارد (Zhang at all, 2007, 69)
تفکر نظاممندی که امروزه در مفهوم توسعه پایدار بهویژه در عرصه کلانشهرها به وجود آمده نقش و کارکرد فضای سبز و کیفیت آنها را بدون هرگونه مبالغه در یک مجموعه اکولوژیک ارزیابی میکند .بهعبارتدیگر فضای سبز نیز جدا از تواناییهای مشخص و سرشتی خود، محدودیتهای رویشی، گسترشی و کاربردی خود را در ارتباط با عوامل بیوفیزیکی و اقتصادی و اجتماعی شهرها دارد و تنها در این چارچوب اثرات و توانمندی آن قابل ارزیابی مثبت است (مجنونیان، .(7: 1374 امروزه اهمیت زیاد فضای سبز و تأثیرات همهجانبه آن در شهرها مشخصشده است بهطوریکه" در اجلاس زیستمحیطی دو سلفدرف با مطرحشدن پروژههایی چون گسترش فضای سبز شهری و کاهش آلودگی، هدف این پروژهها ارتقای کیفیت زندگی و بهبود هوای شهر بهویژه در مناطق پرتراکم عنوان گردیده و حتی برنامههایی برای مقابله با فقر و کاهش بیکاری از طریق گسترش فضای سبز مدنظر قرارگرفته است" (لطفی، 1380، .(60 از دیدگاه برنامهریزی و طراحی شهری، گسترش فضای سبز مفهومی وسیعتر از توسعه پوشش گیاهی و بهبود شرایط محیط طبیعی شهر دارد . منظور از توسعه فضای سبز درواقع نوعی ساماندهی و نظمبخشی به فضاهای پراکنده و متنوع سبز است .شبکه فضای سبز یا گذرگاه سبز شامل مجموعهای از فضاهای سبز و باز درونشهری) پارکها، میدانها، بلوارها، مراکز فرهنگی و تفریحی و مانند اینها (و برونشهری) روستاها، باغها، مزارع، پار ک مای جنگلی، کوهپایهها، رودخانهها و جز اینها ( است که به صورتی نظامیافته به هم متصل میشوند .درنتیجه پیکر فشرده و سنگین شهر در بستر وسیعی از فضاهای طبیعی زنده و فضاهای پرجاذبه مجال تنفس، آلودگی، فراغت و تحرک دلخواه پیدا میکند و از این نظر شبکه فضای سبز یکی از محورهای اصلی الگوی کاربری زمین را - در مقیاس شهر -تشکیل میدهد که علاوه بر کارکرد زیستمحیطی دارای کارکردهای اجتماعی، فرهنگی، زیباشناختی نیز هست و درواقع نقش چندمنظوره ایفا میکند (مهدی زاده، 1379، .(78 گیاهان، درختان و فضای سبز شهری در بهداشت و سلامتی شهروندان و طراوت و زیبایی محیط زندگی آنان بسیار مؤثر است و تأثیر مستقیم آن بر هوای شهرها به درجهای از حساسیت رسیده است که بهطورکاملاً جدی موردتوجه طراحان و برنامه ریزان امور شهری قرارگرفته است .ازجمله میتوان به اهمیت آنها در جذب پرتوهای خورشیدی، همچنین تولید اکسیژن و جذب گازکربنیک هوا اشاره کرد .گیاهان و درختان با جذب گازکربنیک هوا باعث کاهش این گاز خطرناک و با آزاد کردن اکسیژن در هوا، موجب افزایش این گاز حیاتی در محیط میشوند. بنابراین کوشش برای حفظ و گسترش فضای سبز، امری لازم و ضروری است (صالحی، 1380، .(20 مسائل برخاسته از شهر که برنامهریزان شهری را به چالش میکشانند، دلایل متفاوتی دارند. این مشکلات ممکن است عللی چون اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، کالبدی (فیزیکی، معماری و شهرسازی) مدیریتی، جغرافیایی، حقوقی، زمینشناسی، و زیستمحیطی داشته باشند؛ ازاینرو درک این مسائل و مشکلات برخاسته از عوامل مختلف به مهارتها و تخصصهای ویژهای نیاز دارند. اینکه گفته میشود برنامهریزی شهری علمی میانرشتهای است از همین واقعیت نشأت میگیرد؛ ازاینرو میتوان گفت که برنامهریزی شهری در ماهیت خود فعالیتی گروهی است و نه فردی (رهنمایی،شاهحسینی، 1389، .(17
تا همین اواخر، عکسهای هوایی نقش مهمی در جمعآوری اطلاعات جغرافیایی در مناطق شهری داشتند و استفاده از تصاویر ماهوارهای، به دلیل رزولوشن پایین آن، به مطالعه برخی از پدیدهها مثل سیلاب و آلودگیهای شهری محدود بود است. بااینحالاخیراً،، استفاده از تصاویر ماهوارهای در مناطق شهری، با افزایش وضوح آن به یک متر (بهعنوانمثال ماهواره (IKONOS باقدرت مکانی بالا، قدرت زمانی تنها سه روز، قابلاستفاده در GIS و هزینهنسبتاً ارزان گسترشیافته است. امروزه ماهوارههای زیادی مناسب برای کنترل محدودههای شهری در مشاهده زمینی وجود دارند و هر یک از آنها اطلاعات را باقدرت تفکیک مکانی متفاوت روی باندهای طیفی متفاوت تهیه میکند (دونی،2005، .(19 ظهور تصاویر چند طیفی باقدرت تفکیک مکانی بسیار خوب توانایی ما را برای افزایش تهیه نقشه کاربری زمین با جزئیات و دقت هندسی بهبود بخشیده است .(Aplin, et al,1997) چنانچه محققان شهری استفاده از تصاویر با وضوح فضایی بالا (قدرت مکانی بهتر از 5 متر) مانند IKONOS برای کاربردهای مختلفی مانند طبقهبندی پوشش زمین و کاربری زمین و تهیه نقشه از مناطق داخل شهر که قابلبرداشت نقشه زمینی نیستند حمایت کردهاند (Wanget al., 2004; Lu and Weng, 2009)
پیشینه تحقیق
داشتن نظارت در شهر یکی از مهمترین نقشهها برای هر شهر میباشد که در این زمینه هرچند در کشور تحقیقات اندکی صورت گرفته است ولی پژوهشهای گستردهای در کشورهای خارجی به انحای گوناگون در این زمینه برای شناسایی و تدوین معیارها و مشخصههای لازم برای تهیه نقشه کاربری شهری از طریق تصاویر سنجشازدور به انجام رسیده است. ازجمله منابع داخلی که قرابت موضوعی با پژوهش داشتهاند میتوان به » آشکارسازی تغییرات فضای سبز شهر تبریز با استفاده از روش شی گرا« عنوان مقالهای از بختیار فیضی زاده و سید محمود حاجی میر رحیمی در سال 1386 است که در آن از تصاویر ماهوارهای TM و SPOT 5 استفادهشده است. در این مقاله تغییرات فضای سبز طی سالهای 1366 تا 1384 ارزیابیشده است.
»طبقهبندی دیجیتال و نقشهبرداری از پوشش درخت شهری« عنوان مقالهای است که در سال 2011 در شهر مینیاپولیس توسط Bauer و همکارانش نگارش شده است، در این پژوهش از تصاویر ماهواره کوئیک برد سال 2009 استفادهشده است و سایه درختان، آبها، زمینهای خالی، سطح نفوذناپذیر، مناطق مسکونی و خیابانها با 91,9 درصد اطمینان طبقهبندیشدهاند.
پژوهشی تحت عنوان »طبقهبندی پوشش زمین در یک مجموعه چشمانداز شهری-روستایی با تصاویر کوئیکبرد« توسط Dengsheng Lu و همکارانش در سال 2010 در شهر لوکاس دو ریو در استان ماتو گروسو در برزیل صورت پذیرفته است که در آن زمینهای خالی، جنگل، مرتع/چمن، محصولات کشاورزی، سطوح غیرقابل نفوذ و آب با دقت مشخصشده است. در این مقاله به بررسی چند روش برای مقایسه دقت آنها نیز پرداختهشده است. لیزارازو در سال 2006، برای طبقهبندی کاربری اراضی منطقه شهری بوگاتا در کلمبیا از 3 روش طبقهبندی درخت تصمیمگیری، شبکه عصبی و حداکثر احتمال استفاده کرده است. برای انجام طبقهبندی از تصاویر ماهواره کوئیک برد استفادهشده است و نقشه کاربری اراضی با 9 طبقه ایجادشده است. صحت طبقهبندی کاربری اراضی برای روشهای درخت تصمیمگیری، شبکه عصبی و حداکثر احتمال به ترتیب 74 ،65 و 40 درصد برآورد گردیده است(.(Lizarazo,2006,295
