بخشی از مقاله
چکیده : توسعه شهر ساحلی،توسط دریا و پارک های ساحلی حمایت می شود و به طور مستقیم و غیرمستقیم به توسعه پایدار این شهرها کمک می کند.شهرهای ساحلی،بستری مناسب برای گسترش صنایع توریستی است.سود اقتصادی ناشی از فعالیت هایی چون گردشگری و ... به شهرهای ساحلی پویایی بخشیده و سطح کیفی زندگی آن را ارتقا می دهد.با این حال،ظرفیت استفاده از سواحل دریا و توسعه ساحلی محدود است.اگر سرعت توسعه فضای سبز از ظرفیت محیط فراتر رود،تعادل میان محیط شهری و محیط دریایی برهم ریخته و دستیابی به توسعه پایدار غیر ممکن خواهد شد.یک شهر ساحلی پایدار در هنگام توسعه،نیازمند توجه بیشتر به حفظ محیط شهری و فضای ساحلی خود است.جمع آوری سود این شهرها از موقعیت جغرافیایی مطلوب آن حاصل شده و ساحل دریای طبیعی آن،اقتصاد نامتعارفی را برای شهر خلق کرده است.با این حال،عدم هماهنگی بین دستگاه های اجرائی باعث عدم تعادل در این حوزه شده است.اهمیت فضاهای سبز در محیط شهری شهرهای ساحلی تا آن حد است که به عنوان یکی از شاخص های توسعه یافتگی شهرهای ساحلی مطرح بوده و در عین حال معیاری برای ارتقای کیفیت فضای زندگی محسوب می شوند.از این رو توزیع و پراکنش متعادل آن در سطح شهرهای ساحلی اهمیت بسیار دارد.نکته بسیار مهم در مکان یابی فضاای سبز عمومی،ضرورت های اجتماعی ایجاد پارک های ساحلی است.مکان یابی نادرست این فضاها در نهایت منجر به ایجاد ناهنجاریهائی در شهرهای ساحلی می شود.در پژوهش حاضر با رویکرد » قیاسی ، توصیفی - تحلیلی« تلاش شده است که ضمن ارزیابی وضعیت موجود توزیع و پراگندگی پارکها و فضاهای سبز شهری بابلسر،اولویت های مکانی توسعه این فضاها را نیز در سطح نواحی شهر تعیین شود.نتیجه بررسی ها نشان داد که طی یک دهه گذشته سرانه فضای سبز شهری شهر بابلسر از 1,79 مترمربع در سال 1380 به 3,45 مترمربع در سال 1390 افزایش یافته است.ولی همزمان با این افزایش سرانه،اختلاف سرانه بین نواحی برخوردار و محروم از فضای سبز و فضاهای ساحلی به نحو چشمگیری افزایش یافته و عدم تعادل موجود در توزیع فضائی پارکهای شهری و پارکهای ساحلی شدیدتر شده است.با توجه به کمبود کمی فضای سبز و پارکهای ساحلی نسبت به سرانه پیشنهادی طرح جامع و تفصیلی شهر و استانداردهای ملی،همچنین نظر به عدم تعادل فضائی موجود در توزیع و پراکنش پارکهای شهری و ساحلی بابلسر تلاش شده است تا با استفاده از تکنیک تحلیل سلسله مراتبی (AHP) اولویت های مکانی توسعه فضای سبز و پارکهای شهری در سطح نواحی شهر بابلسر مشخص شود.معیارهای مکان یابی فضای سبز (پارک شهری) و فضاهای ساحلی در این پژوهش،میزان دسترسی،میزان تراکم جمعیت،سرانه موجود فضای سبز و فضای ساحلی،سازگاری با کاربری های دیگر،وجود زمین های با کالکیت دولتی،وجود فضاهای باز و زمین های بایر،فاصله از پارکها و ساحل موجود و نزدیکی به رودخانه و
1
دریاتعیین شده اند.گزینه ها نیز در این پژوهش نواحی 5 گانه شهر بابلسر بوده اند.نتیجه مطالعه نشان داد که ناحیه 2 شهر بابلسر با امتیاز 0,272،بیشترین امتیاز را به خود اختصاص داده و در اولویت اول توسعه مکانی فضاهای سبز و پارکهای ساحلی شهر قرار دارد.نواحی 5،1و3 به ترتیب با امتیازهای 0,241،0,246و0,169 در رتبه های بعدی قرار دارند.ناحیه 4 کمترین امتیاز((0,072 را به خود اختصاص داده و در نتیجه کمترین اولویت مکانی را جهت توسعه فضاهای سبز و پارکهای ساحلی شهر دارد.
واژگان کلیدی : اولویت سنجی مکانی،پارک و فضای سبز،شهر بابلسر،شهر ساحلی،روش AHP
مقدمه : گسترش روزافزون شهرها در کلیه کشورهای جهان و از جمله در ایران،از پیامدهای غیرقابل اجتناب عصر دانش و فناوری بشمار می رود.رشد و توسعه شهرنشینی با گسترش کالبدی شهرها رابطه مستقیم داشته و دوری از طبیعت و قطع رابطه انسان با محیط زیست طبیعی را موجب می شود(محرم نژاد و بهمن پور،.(524:1388افزایش جمعیت و گسترش شهرنشینی،موجب تبدیل فضاهای ساحلی شهری به سطوح بتنی خشن و نفوذناپذیر می شود.این روند به ویژه در کشورهای درحال توسعه و کشورهای جهان سوم نمودی جدیتر دارد(.(Shi,2002:18فضای سبز و پارکهای ساحلی که بخشی از سیمای شهر را تشکیل می دهد،بعنوان یکی از پدیده های واقعی،از نخستین مسائلی است که انسان همواره با آن در تماس بوده و خواهد بود.
شهرهای ساحلی،از پربارترین و پویا ترین منابع اکولوژیکی و بستر فعالیت های عظیم اجتماعی و ... در جهان بشمار می رود.منابع ارزشمند طبیعی،تنوع زیستی و فعالیت های عظیم تفریحی و توریستی،این مناطق را به یکی از حساس ترین و ارزشمند ترین مناطق در جهان تبدیل نموده است(یگانه محلاتی،(1389این شهرها،بدلیل موقعیت جغرافیائی خاص خود،دارای فرصت های بیشمار توسعه وابسته به صنایع توریست هستند که بایستی از این فرصت ها،درجهت رشد شهری پایدار بهره جست.البته باید توجه داشت که اگر رشد شهری،بصورت بی برنامه و بیش از ظرفیت باشد،حیات شهری و توسعه پایدار آن را به مخاطره می اندازد.حفاظت از محیط شهری پیش نیاز توسعه سالم است و این وابستگی و روابط متقابل مابین محیط شهری و فضاهای سبز و پارکهای ساحلی،درشهرهای ساحلی که بیش از سایر شهرها به اکوسیستم طبیعی وابسته اند،پر رنگتر می باشد.
در شهر ساحلی،فضاهای سبز و پارکهای ساحلی بطور مستقیم و غیرمستقیم،بر اقتصاد شهری و به تبع آن کیفیت زندگی در شهر تاثیر می گذارد و همچنین رابطه مستقیمی میان رشد شهری و بهبود استانداردهای زندگی شهری با مصرف منابع وجود دارد.بنابراین،محیط شهری و فضاهای سبز و پارکهای ساحلی یک شهر ساحلی،باید به صورت هماهنگ و به موازات هم توسعه یابند؛تا از پتانسیل های بالقوه موثر برهم استفاده نموده،اثرات منفی یکدیگر را به حداقل رسانده و رسیدن به شهری پایدار را محقق سازند.
در سواحل شمالی ایران،بهره برداری نامناسب و بیش از ظرفیت منابع،تخریب و تغییر اکوسیستم های طبیعی،تغییر کاربری حاصلخیزترین اراضی جلگه ای و جنگلی،بهره برداری بی رویه از منابع،آلودگی روزافزون منابع آب،آلودگی زیست محیطی ناشی از دفع نامناسب فاضلاب و انتقال زه آب کشاورزی،فقدان تعامل مناسب میان زیربخش های مختلف و خدمات شهری و نظیر آنها،از عمده ترین چالش هائی است که به رغم وجود قابلیت های ممتاز جغرافیائی،طبیعی و اکولوژیکی در سراسر این منطقه به چشم می خورد(یگانه محلاتی،.(1389این موارد در توسعه شهری نواحی ساحلی نیز تاثیر منفی می گذارند و مانع
2
رشد پایدار شهر می شوند.تمامی این مسائل ،ضرورت توجه به توسعه پایدار شهرها را در این منطقه نشان می دهد تا با استفاده از آن بتوان از پتانسیل های زیست محیطی شهر ساحلی (سواحل و دریا)،در جهت توسعه شهری استفاده نمود؛توسعه پایداری که با توجه به محیط شهر ساحلی،مانع از بین رفتن بسترهای رشد خود باشد.
اهمیت فضاهای سبز و فضاهای ساحلی در محیط شهرهای ساحلی،تا آن حد است که بعنوان یکی از شاخص های توسعه یافتگی جوامع مطرح است(بهمن پور و محرم نژاد،همان منبع).پارکهای شهری دارای نقش اجتماعی،اقتصادی و اکولوژیکی هستند،با مزایائی چون درمان بیماری های روحی،محیطی مطلوب برای پرورش کودکان،یکپارچگی اجتماعی،حفظ آسایش و نظایر این ها.این محیط ها در عین حال معیاری برای ارتقای کیفیت فضای زندگی و توسعه جامعه محسوب می شوند(.(Balram,2005:149استقرار پارک های ساحلی شهری از یکسو به جهت تاثیری که بر کیفیت زندگی شهری و نیل به توسعه پایدار دارند و از سوی دیگر به جهت بار مالی بدون بازگشت سرمایه و سود که برای شهرداری ها به جای می نهند،ارزش بررسی گسترده را دارند(.(Manlun,2003:31
نکته بسیار مهم در مکان یابی فضاهای عمومی،ضرورت های اجتماعی ایجاد پارکهای ساحلی است.از این روست که جین جکوب،منتقد شهرسازی معاصر،معتقد است که»پارک باید در جائی باشد که زندگی در آن موج می زند،جائی که در آن کار،فرهنگ و فعالیت های بازرگانی و مسکونی است.تعدادی از بخش های شهری دارای چنین نقاط ارزشمندی از زندگی هستند که برای ایجاد پارکهای محلی یا میادین عمومی مناسب بنظر می رسند)«بهمن پور و محرم نژاد،همان منبع).مکان یابی نادرست فضاهای سبز و فضاهای ساحلی شهرهای ساحلی در تهایت منجر به ایجاد ناهنجاری هائی از جمله : استفاده کم کاربران از فضاهای ایجاد شده،ایجاد محدودیت در ارائه طرح معماری مناسب،ایجاد محدودیت در انتخاب و چیدمان فضاهای توریستی مناسب،آشفتگی در سیمای شهری،مشکلات مربوط به منابع دریائی،عدم تعاملات اجتماعی مناسب،مشکلات مدیریت و نگه داری،کاهش امنیت روانی و اجتماعی و ... می شود(وارثی و همکاران،.(84:1386
بابلسر بعنوان یک شهر جلگه ای با موقعیت چهار راهی،بر روی زمین های با ارزش کشاورزی واقع شده است.طی چند دهه اخیر رشد و توسعه شدید افقی شهر موجب شده است که زمین های کشاورزی و باغات ارزشمند اطراف آن به زیر ساخت و سازهای شهری و مسکونی رود و این مسئله موجب کاهش فضاهای سبز طبیعی اطراف شهر شده است(سرور،.(21:1383با این وجود چنین به نظر می سرد که سرانه های فضای سبز شهری و فضای ساحلی شهری در بابلسر نتوانسته است،متناسب با سرانه های پیشنهادی طرح های جامع و تفضیلی شهر و استانداردهای داخلی و خارجی توسعه یابد.علاوه بر آن،پراکنش و تزیع فضائی پارکها و فضاهای ساحلی موجود شهر نیز به شکل متوازن صورت نگرفته و عدم تعادل فضائی مان این نواحی مشاهده می شود.
دسترسی همگانی به خدمات شهری و عدالت اجتماعی،حکم می کند که همه طبقات شهری بتوانند به یکسان از فضاهای سبز و پارکهای ساحلی شهری و مکان های گذران اوقات فراغت برخوردار شوند.نه اینکه طبقات خاصی از مردم شهر بتوانند قطعاتی از زباترین چشم اندازهای شهرها(ساحل دریا) را برای زیست خود انتخاب کنند و به تدریج همه ی این چشم اندازها مختص این طبقات مرفه جامعه شود(زنگی آبادی و رخشانی نسب،.(106:1388بر این اساس مطالعه پراکنش و توزیع فضائی و تعیین اولویت های مکانی توسعه پارکها و فضاهای ساحلی شهری به عنوان یکی از معیارهای توسعه پایدار شهری، به ویژه در شهر بابلسر که هیچگونه پژوهشی در این خصوص صورت نگرفته،حایز اهمیت فراوان بوده و می تواند نویدبخش آینده ای بهتر برای این شهر باشد.در این پژوهش تلاش خواهیم کرد تا ضمن ارزیابی وضعیت موجود توزیع و پراکندگی پارکها و فضاهای ساحلی شهری بابلسر،اولویت های مکانی توسعه این فضاها را نیز در سطح نواحی شهر تعیین نمائیم.
3
روش مطالعه : با توجه به مولفه های مورد بررسی،رویکرد حاکم بر این مقاله»قیاسی،توصیفی - تحلیلی« است که نتایج حاصل از آن کاربردی خواهد بود.جامعه آماری پژوهش،نواحی پنجگانه شهر بابلسر است که از نظر توزیع و پراکندگی شاخص های فضای سبز و فضاهای ساحلی مورد بررسی قرار گرفته و اولویت های مکانی توسعه پارک ها و فضاهای ساحلی شهری بر اساس هشت معیار مکان یابی با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی((AHP مشخص می شود.جهت گردآوری داده های اولیه از ترکیب مطالعات اسنادی و میدانی (مشاهده)استفاده شده است و به منظور تحلیل های آماری،ریاضی و همچنین نمایش تصویری نتایج حاصل از مطالعه کمک گرفته شده است.روند تعیین اولویت مکانی توسعه فضای سبز و ساحلی شهر به روش (AHP) به صورت دستی انجام گرفته است.
پیشینه مطالعه : با توجه به اهمیت پارک ها و فضاهای ساحلی شهری در توسعه پایدار شهری و کیفیت زندگی ساکنان شهرها این موضوع از جنبه های مختلف مورد بررسی قرار گرفته است.
چیسورا((2004 در مقاله»نقش پارک های شهری در شهر پایدار« ضمن اشاره به اهمیت فضاهای سبز درون شهری و کمبود مطالعات بین المللی در این زمین،تلاش کرده است که اهمیت طبیعت شهر را برای رفاه شهروندان و پایداری شهری نشان دهد.نتایج مطالعات وی تصدیق می کند که تجربه طبیعت(دریا) در محیط شهری منشا احساسات مثبت و خدمات مفیدی است که نیازهای انسانی غیر مادی و روحی با اهمیتی را برآورده می سازد(.(Chiesura,2004:129میلوارد و سبیر((2011 در مقاله »مزایای یک پارک جنگلی شهری« بیان می دارند که پارک های جنگلی شهری خدمات اجتماعی،محیطی و اقتصادی متععد با ارزش قابل اندازه گیری را برای شهرها فراهم می کنند(.(Millward and sabir,2011:177
سعیدنیا((1382 در کتاب »فضای سبز شهری« از جنبه های مختلف فضاهای سبز شهری بحث می کند.معاونت آموزشی جهاد دانشگاهی((1386کتابی را با عنوان »قوانین و اصول برنامه ریزی فضای سبز شهری« منتشر کرده است.این کتاب به بررسی نقش و اهمیت فضاهای سبز شهری در زندگی شهروندان پرداخته و در نتایج این کتاب به نقش این فضاها در آسایش روانی و کاهش اضطراب و استرس شهروندان که ناشی از زندگی در شهرهای شلوغ و آپارتمان نشینی است،اشاره شده و در نهایت شرایط احداث فضاهای سبز مناسب در شهرها بیان شده است.
محمدی وپرهیزگار((1388 نیز به تحلیل توزیع فضائی و نحوه مکان گزینی پارکهای شهری پرداخته اند.حاتمی نژاد((1389 به بررسی الگوی توزیع مکانی فضاهای سبز شهری در کلانشهر مشهد و نیاز شهروندان به فضای سبز پرداخته اند.
لازم به ذکر است که در شهر بابلسر هیچگونه مطالعه ای در مورد فضاهای سبز و پارکهای ساحلی از سوی اشخاص یا سازمان ها و نهادهای مربوطه صورت نگرفته و این مطالعه در نوع خود اولین مطالعه در شهر مذکور در این زمینه است.لذا با توجه به توان ادغامپارکها ساحلی و فضای سبز شهری،می توان برنامه ریزی بهتر و پایداری را در این زمینه انجام داده و شاهد رشد در این زمینه باشیم.
مبانی نظری : تعاریف و مفاهیم
فضای سبز شهری به مجموعه فضاهای باز و سبزی گفته می شود که در داخل محیط های شهری با اهداف مشخص،برنامه ریزی و عملکردهای معینی بر عهده آنها نهاده شده است(مطلبی،(31:1383در تعریفی دیگر آمده است»فضاهای سبز شهری
4
بخشی از فضاهای وسیع یا محدود موجود در محدوده عملکردی شهر است که به منظور ایجاد تنوع و زیبائی،افزایش کیفیت زیستی،تامین رفاه انسانی و ارائه خدمات ویژه به شهروندان انتخاب شده و با انواع پوشش های گیاهی بومی و غیربومی،تحت نظارت و مدیریت انسان شهری قرار دارد)«ضرابی و تبریزی،(16:1385 از دیدگاه شهرسازی،فضای سبز شهری عبارت از بخشی از استخوان بندی و مورفولوژی شهر است.به دیگر بیان،فضای سبز
در کنار اسکلت فیزیکی شهر،تعیین کننده اندام و بطور کلی سیمای شهر می باشد.ازاین رو هرگاه طراحی شهر به درستی انجام گیرد،و نیز به دقت به مورد اجرا گذاشته شود،منطق طراحی حکم می کند که میان این دو عامل یعنی بخش بی جان و جاندار مورفولوژی شهری به گونه ای تعادل برقرار گردد(حسین زاده دلیر،(5:1372
پارک منطقه فراخ و بازی برای استفاده های تفرجگاهی عامه در کنار شهرها(مجنونیان،(34:1374فضای عمومی و خدماتی است که از ترکیب میان عملکرد و بیان تصویری شکل می گیرد و در زیبا سازی منظر شهری نقشی مهم ایفا می کند و به عنوان رابطی میان زیباسازی و فضاهای عملکردی مطرح می گردد(حسین زاده دلیر،همان منبع:(11اصولا طبیعت و ماهیت این فضاها به گونه ای است که تمام طبقات مردم می توانند از آن استفاده کنند.درپارک های عمومی سعی می شود که تمام وسایل سرگرمی و رفاهی،تقریبا برای هرگونه سلیقه،فکر و سن وجود داشته باشد(حکمتی،(324:1369
مفاهیم پایه :
ساحل:
سواحل،به عنوان نقاط اتصال دهنده ی اکوسیستم های خشکی و دریا،مکان هائی با جذابیت ها و ویژه گی های خاص جغرافیائی هستند.محدوده نوار ساحلی،مناطقی منحصر به فرد از لحاظ تنوع اکوسیستمی می باشند که زیستگاه مناسبی را برای گونه های مختلف دریائی فراهم می آورد.از طرفی،با توجه به منابع و پتانسیل های موجود در سواحل،این مناطق نقش غیرقابل جانشینی در اقتصاد و توسعه ایفاء می کنند.این مکان ها دارای قابلیت های متنوعی جهت جذب گردشگران می باشند.همگرائی منافع چندگانه ای هم چون قابلیت های کشاورزی،ماهیگیری،گردشگری،بندرگاهی و دیگر فعالیت های صنعتی و هم چنین در برداشتن چشم اندازهای طبیعی و ... امروزه سواحل را به یکی از جذاب ترین نقا جمعیتی،بدل نموده است.در کنار چنین پتانسیل هائی و شاید مهم تر از همه ی آنها،سواحل منزلگاه بیش از نیمی از جمعیت جهان هستند(حسین نیا،.(1388
شهر ساحلی:
شهر ساحلی،شهری است که در مجاورت و ارتباط مستقیم با آب(دریا،رودخانه و ...) شکل گرفته باشد.دلیل وجودی شهر ساحلی،خطی سراسری است.خطی که محل تلاقی خشکی و آب بوده و شریان های اصلی آن،دارای یک ارتباط روشن با شریان های مرزی،در مفهوم جغرافیائی هستند.موجودیت و هویت شهر ساحلی با عناصر طبیعی و روابط بین آنها تعریف می شود(حسین نیا،(1388
الگوی فضاهای سبز و پارک های ساحلی در شهر ساحلی وابسته به فرم زمین و ویژگی های طبیعی است که آن را احاطه کرده اند.در این شهر به دلیل رابطه مستقیم آب با فضاهای شهری و اماکن عمومی می تواند دامنه وسیعی از موقعیت های لبه ای،نظیر پارک های ساحلی و تفرجگاه ها ایجاد کند.این شهر،به دلیل دستیابی به خدمات،اشتغال و ... دارای فرصت های
5
زیادی برای توسعه است(.(1997,NSWشهر ساحلی به دلیل دسترسی آسان به منابع آبی،دامنه وسیعی از خدمات و تسهیلات را اراده می دهد و با ایجاد فرصت های جدید شغل،رشد اقتصادی شهر را امکان پذیر می سازد.
محیط زیست و ظرفیت زیست محیطی:
افزایش دانش بشری در حوزه شهری راهی است برای جلوگیری از نابودی شهر و محتوای غنی آن،شهری که بیان کنندهخاموش سرگذشت و تاریخ نسل های انسانی است؛شهری که برآورنده تمامی نیازهای انسان حاضر و آتی است که برای استفاده از آن موظف هستیم که ظرفیت ها و آسیب پذیری هایش را بشناسیم و قوانین تداوم زندگی انسان را به همراه تمامی گونه های حیات و پوشش گیاهی آن،درک کنیم(ماتلاک،.(1388استفاده از منابع محیطی(ساحل دریا) تا آنجائی مجاز است که زمین قابلت تجدید و بازسازی منابع را داشته باشد و حق استفاده از آن را برای نسل های آتی محفوظ بدارد.
فضای سبز و نقش آن در پایداری شهر:
محیط زیست انسانی،مفهوم جامعی است از مجموع تاثیرات عوامل بیرونی و روابط متقابل آن ها که تعادل بیولوژیک را سبب می شوند.بنابراین چگونگی روابط انسان ها با محیط،نحوه برقاری ارتباط و تاثیر پذیری خصوصیات اکوسیستم ها در کیفیت احساسی و روانی انسان ها تاثیر مهم و قابل انکار دارد.لوکوربوزیه برای وجود فضاهای سبز شهری،اهمیت زیادی قائل شده و اعتقاد دارد که از هر ده واحد فضای شهری برای سکونت باید نه واحد آن فضای سبز باشد
