بخشی از مقاله
بررسی مهمترین اثرات زیست محیطی بهره برداری از سد مخزنی ماملو با استفاده از روش AHP
چکیده
سد ماملو با حجم مفیـد 200 میلیـون مترمکعـب از نـوع سـد خـاکی بـا هسـته رسـی در 45 کیلـومتری جنـوب شـرق اسـتان تهــران در طــول جغرافیــایی 51 و عــرض جغرافیــایی 35 بــر روی رودخانــه جــاجرود احــداث شــده اســت. ســد مــاملو در در فــاز بهرهبرداری قرار گرفته و هدف از ارائـه ایـن مقالـه ارزیـابی اثـرات مثبـت و منفـی زیسـتمحیطـی ناشـی از فعالیـت سـد مـیباشـد. بـه این منظـور بـا مراجعـه بـه سـازمان هـای مربوطـه و جمـعآوری اطلاعـات پایـه و تخصصـی وضـعیت سـد مـاملو، بـه تهیـه نقشـههـای زیســتمحیطــی محــدود مطالعــاتی اقــدام گردیــد. روش تحلیــل سلســله مراتبــی AHP بــرای ارزیــابی پــروژه حاضــر انتخــاب گردیــد. جهــت تعیــین پارامترهــای زیســتمحیطــی و اثــرات مثبــت و منفــی ســد در تحلیــل سلســله مراتبــی، از طریــق جســتجوی اینترنتــی و مطالعــه فعالیــت ســایر کشــورها در زمینــه ارزیــابی اثــرات زیســتمحیطــی، از روش لئوپولــد بــه منظــور پــیشبینــی اثــرات زیســت محیطــی ســد اســتفاده شــده اســت، لیســتی از پارامترهــای مشــترک جهــانی تهیــه و از طریــق پرسشــنامه دلفــی ویژگــیهــای ســد و منطقه مورد مطالعه بررسی، معیارها، زیرمعیارها و گزینهها انتخاب گردیده است.
به منظور وزندهی به معیارها، زیرمعیارها و گزینهها، پس از وارد کردن نتایج قضاوت کارشناسی در ماتریس، مقایسه زوجـی و دو به دو هر یک از عوامل مذکور به صورت رنج اعداد 9-1 پیش فرض در روش AHP، دادهها وارد نرمافزار EXPERT CHOICE گردیده و وزنهای نسبی و نهایی محاسبه میگردد. محیط فیزیکوشیمیایی، بیولوژیکی، اجتماعی- اقتصادی و فرهنگـی بـه ترتیـب وزنهـای 0/540، 0/297، 0/163 اولویت را دریافت میکنند. در نهایت پیشنهاداتی در زمینه حذف و کاهش اثرات منفی در فاز بهرهبرداری از ماملو پرداخته شد.
کلمات کلیدی
اثرات زیستمحیطی، سد ماملو، لئوپولد، روش سلسه مراتبی، شهرستان پاکدشت
مقدمه
سد مـاملو بـا حجـم مفیـد 200 میلیـون مترمکعـب از نـوع سـدهای خـاکی بـا هسـته رسـی در 45 کیلـومتری جنـوب شـرق اســتان تهــران در طــول جغرافیــاییَ51 - 47 و عــرض جغرافیــاییَ35 - 34 بــر روی رودخانــه جــاجرود احــداث شــده اســت. وقتــی صــحبت از تغییــرات بــه میــان مــیآیــد بایــد گفــت کــه همــواره ایــن تغییــرات بــه ضــرر بشــر نیســت، در برخــی مــوارد تغییــرات زیســتمحیطــی ناشــی از احــداث یــک ســد، اثــرات جنبــی از جملــه مســائل اقتصــادی، اجتمــاعی، سیاســی، بهداشــتی، اکولــوژیکی، تخریب جنگلها، مراتع، خاک، آبهـای سـطحی و زیرزمینـی در بـر خواهـد داشـت. کـه پـیشبینـی و شـناخت و بررسـی اثـرات مثبـت و منفی زست محیطی، راهحلهای منطقی و عاقلانهای را در اختیار مجریان طرحها و پروژهها قرار خواهد داد. در جهـان و ایـران نیـز از روش فرآینـد سلسـله مراتبـی بـرای ارزیـابی زیسـت محیطـی اسـتفاده هـای بسـیاری جهـت تحلیـل بررســی و ارزیــابی اثــرات نمــوده انــد. از جملــه : ارزیــابی ریســک محــیط زیســت چشــم انــداز اســترالیا بــه روش AHP توســط zilkowski در ســال 1995 و ارزیــابی اثــرات اقتصــادی- اجتمــاعی کارخانــه بازیافــت LPG در هنــد بــه روش سلســله مراتبــی کــه در سال 2001 توسط Ramanatha ، در ایران نیـز ارزیـابی ریسـکهـای ناشـی از سـد شـفارود در فـاز بهـرهبـرداری کـه توسـط ثـوره اسـمعیلی در سـال 1387 و بررسـی اثـرات اثـرات اجتمـاعی، اقتصـادی و فرهنگـی سـدها بـر روی محـیطزیست،توسـط رضـا پارســا در سال 1386 از جمله این مقالات می باشند.
هــدف از تحقیــق حاضــر نیــز پــیشبینــی و شناســایی اثــرات فیزیکوشــیمیایی، بیولــوژیکی و اجتمــاعی- اقتصــادی و فرهنگــی سد ماملو در فاز بهره برداری، طبقهبنـدی و اولویـت بنـدی اقـدامات مـوثر، جهـت کـاهش اثـرات منفـی فعالیـت سـد مـاملو، بررسـی و تجزیه و تحلیل اثـرات مثبـت و منفـی زیسـت محیطـی سـد مـاملو بـه روش فرآینـد سلسـله مراتبـی و ارائـه آن بـه اداره آب منطقـهای منابع طبیعی و شرکت آب و فاضـلاب شهرسـتان پاکدشـت و بـا افـزایش کیفیـت محـیطزیسـت، حصـول بـه اصـل توسـعه پایـدار در مدیریت منابع آبی منطقه گامی بلند در جهت محیطزیست برداشته شود.
بررسی وضعیت موجود منطقه
مجموعه مطالعات مربوط به وضعیت محیطزیست منطقه در چهار زیر مجموعه شامل محیطزیست فیزیکوشـیمیایی، بیولـوژیکی، اقتصادی- اجتماعی و آلودگیها تهیه گردیده است. بررسیهای مربوط به وضعیت اقتصـادی- اجتمـاعی و فرهنگـی محـیطزیسـت انسـان ساخت از طریق ناحیهبندی حوضه مطالعاتی به سه حوضه زیر مشخص گردید:
الف- حوضه فعال جمعیتی (محدوده محل استقرار سد، مخزن سد و نواحی بلافصل پیرامون آن).
ب- حوضه اثر پذیر (شامل مجموعه دهستانهای سیاهرود، تارود، بهنام پازوکی شمالی و نقاط شهری واقع در آنها).
ج- حوضه وسیعتر منطقهای شامل مجموعه شهرستانهای تهران، شـمیرانات، ورامـین، دماونـد و گرمسـار فهرسـت شـهرها و روسـتاهای محدوده فعال و اثرپذیر حوضه سد.
نقشه شماره-1 نقشه GIS حوضه مورد مطالعه
نقشه شماره -2 نقشه حوضه آبریز سد ماملو
روش کار
در این تحقیق با هدف بررسی اثرات زیست محیطی سد ماملو درفاز بهره برداری گامهای ذیل به ترتیب به انجام رسید:
- جمع آوری اطلاعات پاپه و تخصصی
- بررسی مطالعات انجام گرفته در ارتباط با ارزیابی اثرات زیست محیطی بهره برداری از سد
- شناسایی و تعیین ویژگیهای زیست محیطی محدوده تحتتاثیر سد ماملو در قالب محیط های
▪ فیزیکوشیمیایی
▪ بیولوژیکی
▪ اجتماعی- اقتصادی و فرهنگی
- شناسایی پیامدهای مثبت و منفی ناشی از به بهره برداری رسیدن سد ماملو
- ارائه پیشنهادات و راهکارهای تقلیل اثرات سوء
همانطور که اشاره گردید در این مطالعه جهت بررسی اثرات فیزیکوشیمیایی ناشی از سد ماملو از روش AHP استفاده شـد. بـدین منظـور نخست وضعیت موجود محیط زیست منطقه بررسی گردید. جمع آوری اطلاعات لازم از طریق مطالعـات کتابخانـه ای و عملیـات میـدانی شامل بازدید از سد ماملو و نمونه برداری صورت گرفت. جهت تجزیه و تحلیل و محاسبه پارامترهای اقلیمی از ایستگاههای تبخیر سـنجی، بارانسنجی، کلیماتولوژیک بهره گیری شد، که نزدیک ترین ایستگاه به منطقه مورد مطالعه ایستگاه مامازن می باشد، که از سال 1970 تـا کنون دارای آمار بوده و نقش موثری در افزایش دقت برآوردهای پارامترهای اقلیمی دارا می باشد. در ادامه نقشه های مورد نیـاز در قالـب محیط فیزیکوشیمیایی در محدوده های مطالعاتی در محیط GIS تهیه گردید.
سپس میزان ذرات معلق و گردو غبار و آلاینده های موجود در هوا به صورت ماهیانه در ایستگاههای سیار و در مکانهای تعیین شده، نمونه برداری شد. همچنین میزان pH، کدورت، ذرات جامد معلق و مواد جامد غیر محلول، کلیفرم ها پـایش شـد و تمـامی پارامترهـای نمونـه برداری شده با استانداردها، مورد مقایسه قرار گرفتند. به منظور پیش بینی اثرات زیست محیطی سد مـاملو در فـاز بهـره بـرداری از روش ماتریس LEOPOLD ، استفاده شد. در روش AHP محیطهای (فیزیکوشیمیایی، بیولوژیکی، اجتماعی- اقتصادی و فرهنگی وزن دهـی و سپس زیر پارامترها از هر محیط در نظر گرفته شد و بر اساس اثراتی که پروژه بر پارامتر ها می گذارد از 1تا 9 امتیازبنـدی و توسـط نـرم افزار Expert Choise و بر اساس روش تجزیه و تحلیل سلسله مراتبی AHP پارامترها دو به دو مقایسه و بـر اسـاس درجـه اولویـت وزن دهی میشود.
وزندهی به معیارها بر اساس نظر تصمیم گیرنده و بر اساس یک مقیاس از پیش تعیین شده تخمین زده میشود. در گام اول پس از شناخت تمام پارامترهای محیطی تأثیرپذیر و یا تأثیر گذار بر طرح میتوان برآورد و وزن دهی را با توجه به نوع و شدت اثـرات وارده بـه محیط مبادرت ورزید. در گام دوم، پس از شناخت فعالیتهـا، فاکتورهـای زیسـتمحیطـی در هـر یـک از محـیطهـای فیزیکوشـیمیایی، بیولوژیک، اقتصادی- اجتماعی و فرهنگی و مطالعه حساسیتهای اکولوژیکی منطقه، گزینه تایید پروژه و یا رد پـروژه، جهـت شناسـایی و پیشبینی اثرات و در نهایت ارزیابی اثرات زیستمحیطی انتخاب شدهاند. در این مرحله فارغ از وزندهی به گزینهها نمره میدهیم و دامنه نمرات بین 1 تا 9 میباشد که میزان اثرگذاری هر گزینه بر عوامل محیطی را نشان میدهیم هر چه اثرات از نظر ما مفیدتر و بهتـر باشـند نمره داده شده به این گزینهها بیشتر خواهد بود و هر چه به طرف صفر میل کند اثرات بازدارنده خواهد بود.
ویژگی های روش تجزیه و تحلیل سلسله مراتبی: AHP
▪ اهمیت اثرات بر اجراء محیط وزن دهی می شود.
▪ رتبه بندی ارثرات قابل دستیابی خواهد بود
▪ از لحاظ زیست محیطی سه نگرش (اکولوژیکی، اقتصادی- اجتماعی و همه جانبه) را جداگانه بررسی میکنیم.
نمودار شماره -1 نمودار سلسله مراتبی اثرات سد ماملو در فاز بهره برداری
