بخشی از مقاله
*** این فایل شامل تعدادی فرمول می باشد و در سایت قابل نمایش نیست ***
بررسی و تهیه نقشه بیابان زایی بر اساس مدل IMDPA با تأکید بر معیار پوشش گیاهی
(مطالعه موردي: فاریاب-استان کرمان)
چکیده
امروزه بیابانی شدن اراضی پدیدهاي است که مناطق مختلف جهان به ویژه مناطق خشک، نیمه خشک و نیمه مرطوب را به علل مختلفی از جمله عوامل طبیعی و عوامل انسانی تهدید میکند. در این اراضی پدیده بیابانزایی افزون بر هدر رفت خاك، بستر ناپایداري را براي تمامی فعالیتهاي اقتصادي و اجتماعی و بویژه کشاورزي و آبیاري به وجود آورده است. تخریب اراضی بیشترین نمود عینی خود را در خاك، آب و پوشش گیاهی بر جاي می گذارد که به دلیل اهمیت این موضوع، در این تحقیق معیار پوششگیاهی بهاي بیشتري داده شده و مورد بررسی قرار گرفته شد. به منظور بررسی وضعیت بیابانزایی در حوزه فاریاب (جنوب استان کرمان) از مدل بیابانزایی IMDPA استفاده شدهاست. در این مدل براي معیار پوششگیاهی از شاخصهاي وضعیت پوشش گیاهی، بهرهبرداري از پوشش گیاهی و تجدید پوششگیاهی استفاده شد. نتایج نشان میدهد از سطح زمینهاي کل منطقه به ترتیب 14/52 درصد در کلاس کم، 73/14 درصد در کلاس شدید و 12/34 درصد در کلاس خیلی شدید بیابانزایی میباشند.
کلمات کلیدي: بیابانزایی، IMDPA ، پوشش گیاهی و فاریاب
مقدمه
در حال حاضر بیابانزایی به عنوان یک معضل گریبانگیر بسیاري از کشورهاي جهان از جمله کشورهاي در حال توسعه میباشد که نتیجه آن از بین رفتن منابع تجدید شونده در هر یک از این کشورهاست.[1] طبق برآورد کنفرانس جهانی بیابان زایی و بیابانزدایی، پدیده بیابانزایی در آینده بیش از 785 میلیون نفر انسان در مناطق خشک را که معادل 17/7 درصد جمعیت کل جهان میباشند، تهدید میکند .[17] از این تعداد، 60 تا 100 میلیون نفر به طور مستقیم به علت کاهش حاصلخیزي اراضی و دیگر فرآیندهاي بیابانزایی، تحت تأثیر قرار میگیرند .[19] این فرآیند همواره با تخریب خاك و منابع آب، پوشش گیاهی و دیگر منابع همراه است .[17] فیضنیا و همکاران [13] پیامدهاي چشمگیر پدیده بیابانزایی را هجوم ماسههاي روان، افت کمی و کیفی آبهاي زیرزمینی، کاهش حاصلخیزي خاك و افزایش حساسیت اراضی به فرسایش، نشست زمین، شور شدن اراضی، افزایش سیلخیزي و سرانجام برهنگی زمین، قحطی، محو آبادي و عقبنشینی آثار حیات، میدانند. بیابان زایی مشتمل بر فرآیندهایی است که نتیجه عوامل طبیعی و عملکرد نادرست انسان ایجاد میباشد [21] و طبق تعریف عبارت است از کاهش استعداد اراضی در اثر یک یا ترکیبی از فرآیندها، از قبیل تخریب منابع آب، ماندابی شدن، شور شدن، قلیایی شدن خاك، تخریب پوشش گیاهی، فرسایش آب و غیره که توسط عوامل محیطی یا انسانی شدت مییابد.[18] تاکنون مبارزه با بیابانزایی و تخریب سرزمین در کشورهاي توسعه یافته و همچنین کشورهاي در حال توسعه به عنوان اولویت محلی، ملی، منطقه اي و جهانی خصوصاً در سطح ملی در نظر گرفته نشده است.[20]
میتوان با ارائه راهکارها و روش هاي مدیریتی مناسب از شدت پدیده بیابانزایی کاسته و نیز از گسترش و پیشروي آن جلوگیري به عمل آورد. شناخت فرآیندهاي بیابانزایی و عوامل بوجود آورنده و تشدید کننده آن و همچنین آگاهی از شدت و ضعف این
1
فرآیندها و عوامل آن امري مهم و ضروري است که باید مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد. شناخت معیارها و شاخصها به منظور ارائه یک مدل براي نشان دادن شدت بیابانزایی و تعیین مهمترین عوامل مؤثر بر آن جهت جلوگیري از گسترش فاکتورهاي بیابانزایی ضرورت دارد. در هر منطقه بسته به شرایط خاكشناسی، اقلیمی، ژئومرفولوژي و غیره ، فاکتورهاي مختلفی در بیابانزایی نقش دارند.[2]
امروزه براي بررسی عوامل مؤثر در بیابانزایی، تخریب اراضی و راههاي مبارزه با آن مدلها، شاخصها و معیارهاي زیادي ابداع شده است که بطور گسترده در جهان و کشورمان از آن ها استفاده می شود. هر کدام از این مدلها داراي مزایا و معایبی نسبت به همدیگر هستند و بسته به منطقه اي که این مدلها در آنجا مورد استفاده قرار می گیرد عوامل و پارامترهاي خاصی دخالت داده میشود. این مدلها با توجه به شرایط منطقه باید واسنجی شوند. از جملهي این مدلها میتوان به فائو- یونپ1، گلاسود2، لادا3، مدالوس4 و مدل ایرانی ارزیابی پتانسیل بیابان زایی در ایران (IMDPA5) اشاره کرد که در اکثر کشورها براي تهیه نقشه بیابانزایی از یکی از مدلهاي فوق استفاده میشود.
مدل ایرانی ارزیابی پتانسیل بیابان زایی در ایران (IMDPA) یکی از جدیدترین مدلهاي ارزیابی بیابانزایی است که توسط سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداري کشور در پروژهاي تحت عنوان تدوین شرح خدمات و متدولوژي تعیین معیارها و شاخصهاي بیابانزایی با کمک گروهی از اساتید و محققین کشور در سال 1384 ارائه شده است .[12] با عنایت به تجربیات و نظرات کارشناسی نه معیار: آب، خاك، پوشش گیاهی، ژئومرفولوژي، زمینشناسی، اقلیم،کشاورزي، توسعه تکنولوژي و اقتصادي-اجتماعی به عنوان معیارهاي بیابانزایی شناخته شدهاند که به جهت کمی نمودن آنها از شاخصهاي مربوط به هر معیار کمک گرفته میشود .[3] لذا میتوان گفت شناخت معیارها و شاخصهاي بیابانزایی و امتیازدهی آن ها و بررسی یک مدل منطقهاي و تعیین مهمترین عوامل مؤثر جهت جلوگیري از گسترش فاکتورهاي مؤثر بر بیابانزایی ضرورت دارد .[10] براي شناخت وضعیت و شدت پدیده بیابانزایی و تفکیک عرصههاي آسیبپذیر در برابر عوامل تخریب بایستی معیارها و شاخصهاي مؤثر در بیابانزایی را شناسایی و مورد ارزیابی قرار داد تا بتوان طرحهاي بیابانزایی را با موفقیت اجرا و از طریق استفاده مطلوب اراضی و در نظر گرفتن معیارها و شاخصهاي مؤثر در بیابانزایی از ایجاد این پدیده جلوگیري نمود.
دولتشاهی [8] به منظور بررسی شدت بیابانزایی جنوب گرمسار از مدل ایرانی IMDPA با تأکید بر معیارهاي آب، خاك و پوشش گیاهی استفاده نموده است که نتایج آن حاکی از این بود که شاخص هدایت الکتریکی آب بیشترین تأثیر را در بیابانزایی منطقه داشته است و معیار آب بیشترین تاثیر را از بین معیارها را به خود اختصاص داده است و متوسط ارزش کمی شدت بالفعل بیابانزایی براي کل منطقه 1/94 و در کلاس متوسط بدست آورده است. ناطقی [15] به بررسی شدت بیابانزایی دشت سگزي با استفاده از مدل IMDPA و با تکیه بر مسائل آب، زمین و پوشش گیاهی پرداخته است که با تلفیق لایههاي هر شاخص، نقشه معیارهاي مورد نظر را تهیه نمود و در نهایت با تلفیق معیارها، نقشه شدت بیابانزایی را با شدتهاي، شدید و بسیار شدید بدست آورده است. در ضمن معیار آب با متوسط وزنی 3/97 در کلاس خیلی شدید، معیار زمین با متوسط وزنی 3/26 و معیار پوشش با متوسط وزنی 3/12 هر دو در کلاس شدید بیابان زایی قرار گرفتند.
اسفندیاري و حکیمزاده اردکانی [4] به منظور بررسی شدت تخریب منابع خاك در اراضی کشاورزي مناطقه آباده طشک از مدل بیابانزایی IMDPA استفاده کردند. که نتایج بدست آمده از تحقیق آنها نشان داد که 48 درصد از 2212) هکتار) از کل مساحت منطقه در کلاس کم بیایانزایی، 43 درصد 2019) هکتار) از کل مساحت منطقه در کلاس متوسط و 10 درصد 467) هکتار) از مساحت منطقه در کلاس شدید بیابانزایی قرار گرفته است. خانامانی و همکاران [5] با استفاده ازسیستم اطلاعات جغرافیاي (GIS) جهت ارزیابی بیابانزایی منطقه سرگزي اصفهان معیار پوشش گیاهی و مدیریت اراضی را مورد بررسی قرار
2
دادند که نتایج آنها نشان داد که شاخصهاي درصد پوشش گیاهی و مدیریت اراضی مرتعی به عنوان مهمترین شاخصهاي تأثیرگذار در پدیدة بیابانزایی منطقه سگزي اصفهان میباشند. خانامانی و همکاران [6] به ارزیابی کمی وضعیت فعلی بیابانزایی دشت سگزي با استفاده از مدل مدالوس پرداخته اند که نتایج آن ها نشان داد که معیارهاي اقلیم و پوشش گیاهی مهمترین معیارهاي موثر در بیابانزایی منطقه مورد مطالعه می باشد. ذوالفقاري و همکاران [9] به ارزیابی تأثیر پوشش گیاهی بر روند تخریب سرزمین بر اساس مدل IMDPA در منطقه دشت سیستان پرداختهاند که نتایج آن ها نشان داد 53/06 درصد منطقه از نظر تخریب سرزمین در کلاس متوسط و 46/94 درصد آن در کلاس شدید قرار دارد. ژو و همکاران [23]، ساکسالی و همکاران [23] و ان و همکاران [16] تأثیر شاخص هاي پوشش گیاهی در پدیده بیابانزایی را مورد بررسی قرار دادند و به این نتیجه رسیدند که وضعیت پوشش گیاهی بعد از وضعیت خاك، بیشترین تأثیر را در پدیدة بیابانزایی دارد و با کاهش پوشش گیاهی، شدت بیابانزایی بسیار افزایش مییابد.
به منظور ارزیابی بیابانزایی،تحقیقات مختلفی در داخل و خارج از کشور انجام شده که به ارائه مدلهاي منطقه اي فراوانی منجر شده که معمولاً خاص همان مناطق هستند. براي استفاده از این مدلها در مناطق دیگر باید شاخصها و معیارهاي آن ها مورد ارزیابی و بررسی مجدد قرار گرفته و در صورت نیاز به اصلاح و کالیبراسیون، مورد استفاده قرار گیرند.
هدف از انجام این تحقیق ارزیابی شاخص معیارهاي پوشش گیاهی موثر در بیابان زایی با توجه به تجزیه و تحلیل مدل IMDPA و تهیه نقشه بالفعل بیابانزایی منطقه بر اساس مدل ایرانی است.
مواد و روشها
موقعیت منطقه مطالعاتی
منطقه مورد مطالعه در360 کیلومتري جنوب شهرستان کرمان و 65 کیلومتري شمال شهرستان کهنوج واقع شده و از دو حوزه آبخیز چکچک و گلاشکرد تشکیل شده است. حوزه چکچک با مساحت 3879/2 هکتار و حوزه گلاشکرد با مساحت 7996/86 هکتار مجموعاً به مساحت 11876/06 هکتار حوزه فاریاب را تشکیل میدهند. این منطقه بین عرض هاي شمالی́ 28˚ 3 ́تا 28˚ 11 و طولهاي شرقی́56˚ 56́تا57˚ 12 قرار دارد. حداکثر ارتفاع حوزه در بخش شمال غربی و در حوزه چکچک با 2470 متر ارتفاع و پایینترین نقطه با 750 متر ارتفاع از سطح دریا در نقطه خروجی آن و در نزدیکی شهرستان فاریاب قرار دارد (شکل.(1
3
شکل .1 موقعیت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه در استان و کشور
روش تحقیق
با بررسی گزارشهاي مختلف و بازدید از منطقه اطلاعات پایه از نقشههاي موضوعی، عکسهاي هوایی، تصاویر ماهواره اي و سایر اطلاعات مورد نیاز گردآوري و محدوده منطقه مورد مطالعه مشخص گردید. بر اساس مطالعات صورت گرفته اراضی کاربري واحد مطالعات تعیین گردید. به منظور تهیه نقشه شدت بیابانزایی منطقه مورد مطالعه معیار پوشش گیاهی با توجه به اینکه از معیارهاي کلیدي بیابانزایی در هر منطقه میباشد بر اساس مدل بیابان زایی (IMDPA) انتخاب گردید. براي رسیدن به این معیارها مطالعات نسبتاً کاملی در زمینه پوشش گیاهی در منطقه صورت گرفت. سپس با توجه به شرایط منطقه و آمارهاي موجود براي معیار پوشش گیاهی چندین شاخص در نظر گرفته شد.که معیار پوشش گیاهی از میانگین هندسی شاخصهاي خود طبق فرمول زیر بدست آمد:
که در آن :
در بررسی وضعیت پوشش گیاهی اقدام به جمع آوري اطلاعات و پس از آن اقدام به امتیازدهی به شاخصهاي وضعیت پوشش گیاهی بر اساس اطلاعات جمعآوري شده گردید. جدول((1 شاخص هایی را که جهت ارزیابی معیار پوشش گیاهی در منطقه انتخاب شدهاند را نشان میدهد و در نهایت نقشه کیفیت معیار پوشش از میانگین هندسی شاخصهاي ذکر شده بدست آمد:
)1/3تجدید پوشش گیاهی × بهره برداري از پوشش × وضعیت پوشش)= معیار پوشش گیاهی
