بخشی از مقاله
انتخاب شاخصهای بهینه برای پایش بیابانزایی و تخریب سرزمین در اثر فرآیند آتشسوزی (مطالعه موردی: اسفندقه- جیرفت)
چکیده
تخریب سرزمین و به ویژه مراتع نه تنها تهدیدی برای سلامت اکولوژیک مراتع است. بلکه میتواند کاهش کمیت یا کیفیت خاک این اکوسیستم و پوشش گیاهی در دسترس دام را نیز در پی داشته باشد. هدف از این مطالعه انتخاب شاخصهای بهینه برای پایش بیابانزایی و تخریب سرزمین برای فرآیند آتشسوزی در منطقه اسفندقه جیرفت میباشد. به منظور بررسی اینکه کدام شاخصها در ارزیابی سطح خطر بیابانزایی مؤثر هستند در مجموع 27 شاخص برای ارائه اطلاعاتی در مورد وضعیت موجود بیابانزایی در منطقه مطالعاتی انتخاب شد. سپس کلاسهای بیابانزایی برای هر شاخص تعیین و نمره حساسیت به بیابانزایی برای هر کلاس تعیین گردید. سپس با استفاده از نرم افزار Desireخطر بیابانزایی برای فرآیند آتشسوزی محاسبه گردید. در نهایت از طریق نرم افزار آماری STATISTICA و اجرا فرمان رگرسیون گام به گام شاخصهای بهینه فرآیند آتشسوزی مشخص شدند. نتایج نشان داد که مهمترین شاخص مؤثر بر خطر بیابانزایی و تخریب سرزمین، دمای هوا شناسایی شد و شاخص ریسک بیابانزایی (DRI) برای فرآیند آتشسوزی با استفاده از شاخصهای بهینه بدست آمد.
کلمات کلیدی: بیابانزایی، پایش، شاخص، تخریب سرزمین، اسفندقه
.1 مقدمه
بیابان به عنوان یک اکوسیستم در زمره بیومهای کلان زمین محسوب میشود. توسعه شرایط بیابـانی نگرانـیهـای بشـر در خصوص آینده را دو چندان کرده است. بیابانزایی به مفهوم تخریب سرزمین یا کاهش توان بیولوژیـک در منـاطق خشـک و نیمهخشک و خشک نیمهمرطوب تحت تأثیر دو دسته عوامل طبیعی و انسانی است(عبدینـژاد، .(1386 بیابـانزایـی عبـارت است از تخریب سرزمین در مناطق خشک، نیمهخشک و خشک نیمـه مرطـوب، تحـت تـأثیر فاکتورهـای گونـاگونی شـامل تغییرات اقلیمی و فعالیت های انسانی و موضوعی است محیطی و اکولوژیکی خطرناک که بیش از 250 میلیون نفر در تحت تأثیر مستقیم آن در سراسر جهان قرار گرفته است(حبیبی و همکاران، .(1393 انصاری و همکاران((1387، در بررسـی عوامـل مؤثر بر تخریب جنگلها و مراتع با تأکید بر منطقه زاگرس، مهمترین علل تخریب منابع طبیعی منطقـه را افـزایش جمعیـت، افزیش نیازها، نظامهای مدیریتی و سازمانی، قطع بیرویه درختان، تبدیل به کاربریهای زراعی، چرای بـیرویـه و زودرس و نامنظم و اقدامات توسعهای و عمرانی و صنعتی میدانند. کایریس و همکاران((2013 در پژوهشی با هدف ارزیـابی و انتخـاب شاخص برای پایش بیابانزایی و تخریب اراضـی در 17 سـایت مطالعـاتی در نقـاط مختلـف جهـان بـا اسـتفاده از مجموعـه گستردهای از شاخصهای بیوفیزیکی و اقتصادی و اجتماعی مورد بررسی قرار دادند و در نهایت شاخصهـای بـارش فصـلی موثر بر فرسایش آبی، تنش آبی و آتشسوزی جنگل (ب) شیب مؤثر بر فرسایش آبی، فرسایش خاکورزی و تنش آبی، و (ج)
1
کم آبی، شوری خاک، تنش آبی و آتشسوزی جنگل به عنوان مهمترین شاخصهای مؤثر بر بیابانزایی و تخریـب سـرزمین معرفی شدند. در پژوهشی که مزرعه((1391 با هدف بررسی تأثیر کوتاه مدت آتشسوزی جنگل بـر پتانسـیل ترسـیب کـربن انجام داده است، بیان میکند که تغییرات اقلیمی منجر به ایجاد شرایطی گردیده که امروزه آتشسـوزی یـک تهدیـد عمـده برای بسیاری از اکوسیستمهای طبیعی محسوب میشود. آتشسوزی یک عامل طبیعی در مرتع به شمار میرود کـه طـی آن اکثر پوششهای طبیعی دارای رشد طبیعی هستند. آتشسوزی با سوزاندن پوشـشگیـاهی سـطح خـاک، از مقـدار علوفـه در دسترس میکاهد و میتواند موجب اثرات منفی و یا مثبت بر خصوصیات خاک و پوششگیاهی شود(جوادی و مأمون، .(1390 در مطالعه ای که قاسمی((1391 با هدف تأثیر آتش بر تولیدمثل، مقدار زیتوده و خوشخوراکی گیاهان در مناطق نیمهاسـتپی چهارمحال و بختیاری انجام داد عنوان کرد که یکی از مهمترین عوامـل تخریـب در مقیـاس بـزرگ در علفزارهـای منـاطق خشک و نیمهخشک جهان و شاید مهمترین عامل شکلگیری جوامع مرتعی این مناطق آتشسوزی مـیباشـد. بـا توجـه بـه توسعه روز افزون بیابان در ایران، لازم است قبل از اجرای اقدامات کاهش دهنده بیابانزایی و کنتـرل آنهـا منـاطق مسـتعد بیابانزایی شناسایی شود(بحرینی و پهلوانروی، .(2013 هدف از این مطالعه انتخاب شاخصهای بهینه برای پایش بیابانزایی و تخریب سرزمین در اثر فرآیند آتشسوزی در منطقه اسفندقه شهرستان جیرفت میباشد.
-2 مواد و روشها
-1-2 منطقه مورد مطالعه
منطقه مورد مطالعه با مساحت حدود 12000 هکتار و ارتفاع متوسط 2203 متر از سطح دریا، از توابع بخش مرکزی شهرستان جیرفت، با مختصات جغرافیایی 28 درجه و30 دقیقه تا 28 درجه 33 دقیقه عرض شمالی و 57 درجه و 0 دقیقه تا 57 درجه و 10 دقیقه طول شرقی در 100 کیلومتری شمال غربی شهر جیرفت قرار دارد. متوسط بارندگی منطقه مورد مطالعه حدود 300 میلیمتر و متوسط دمای منطقه 13/15 درجه سلسیوس است. آب و هوای این منطقه معتدل و نیمهخشک و در برخی فصول سرد میباشد. منطقه مورد مطالعه در انتهای جنوب شرقی زون سنندج- سیرجان قرار گرفته است(شکل.(1
برای انجام این پروژه در منطقه مورد مطالعه تعداد 5 سایت جهت انجام مطالعات در نظر گرفته شد.
جدول .1 مساحت سایتهای مطالعاتی
-3 روش تحقیق
برای انجام این تحقیق مراحل زیر انجام گردیده است. ابتدا به کمک نقشه توپوگرافی1/25000 ایران و تصاویر ماهوارهای محدوده منطقه مطالعاتی مشخص و نقشه آن تهیه شد. در ابتدا لیستی از شاخصهای بیابانزایی و تخریب سرزمین از طریق مشاوره با ذینفعان و صاحبنظران و استفاده از پژوهشهای قبلی در زمینه تخریب اراضی و بیابانزایی(نمونهای از لیست شاخصها در جدول 2 ارائه شده است) تهیه گردید. در مرحله ی بعد فرآیندهای فرسایشی در منطقه مطالعاتی شناسایی شد و سپس به جمعآوری دادههای مورد نیاز برای هر شاخص انتخابی اقدام گردید. در مرحله بعد مقادیر کمی وکیفی هر کدام از شاخصها از روشهای مختلف محاسبه گردید. سپس نمره حساسیت به بیابانزایی برای هر شاخص تعیین شد و از طریق نرم افزار Desire خطر بیابانزایی برای فرآیند آتشسوزی محاسبه شد. خطر بیابانزایی به 5 دسته: بسیار بالا، بالا، متوسط، کم و بدون خطر تقسیم شد. در مرحلهی بعد آنالیز دادهها از طریق نرم افزار STATISTICA انجام گرفت و خطر بیابانزایی
3
