بخشی از مقاله
بررسی و مطالعه تجارت الکترونیکی از دیدگاه اسلام
خلاصه:
در حالیکه ، تجارت الکترونیک در سرتاسر دنیا در حال افزایش است ، بسیاری از مسلمانان در این فکرند که ایا این شکل از تجارت از نقطه نظر سیره ( قانون اسلامی ) قابل قبول می باشد یا نه ؟ این تحقیق به مطالعه دیدگاههای اسلامی در تجارت الکترونیک ، مخصوصا در دادو ستد ها و نیز حقوق تولید کننده ها و مصرف کننده ها ، می پردازد .موضوعاتی درباره قانونی بودن تجارت الکترونیک در اسلام بررسی می شود که مسلمانان در سرتاسر جهان با آن مواجه هستند ، بنابراین انها می توانند از این تکنولوﮊی جدید بهره ببرند . اگر قانونی بودن و قابل پذیرش بودن این تکنولوزی در اسلام ثابت شود ، درباره دادو ستد ها ومعاملات درباره پرداخت از طریق کارت اعتباری برای روشن کردن شک و شبهه مسلمانان درباره نقطه نظر اسلامی تجارت الکترونیک ، می توان مطالعه کرد . بهر حال در این مطالعه درباره تجارت الکترونیک و معاملات ، معاملات در اسلام و نقطه نظر اسلام درباره تجارت الکترونیک ( موجه بودن آن ) ، اخلاقیات در آن ، قانونی بودن قراردادها در تجارت الکترونیک ، انواع قراردادها در اسلام ، ویزگی های تولید کننده ها و حقوق تولید کننده ها و مصرف کننده ها بحث شده است . در پایان تمام موارد بالا بر اساس مثالهایی از کتاب قران و تعالیم پیامبر مکرم اسلام نتیجه گیری می شود.
کلمات کلیدی : تجارت الکترونیکی ، دیدگاه اسلام، سیره ، مسلمانان
مقدمه:
در دو دهه اخیر فناوری اطلاعات چگونگی دریافت و فرستادن اطلاعات را تغییر داده است. شواهدی ازاین دست ، علاقه برخی از مسلمانان در پذیرفتن این فناوری و بوجود آمدن روز افزون سایت های اسلامی اینترنتی بود که بعضی از آنها به آموزش و اشاعه فرهنگ اسلامی اختصاص دارند و و بقیه ماهیتی سرگرم کننده و تجاری دارند. قبل از اینکه مطلب را بازتر کنیم این سؤال مطرح می شود که چه رابطه ای
بین اسلام و فن آوری اطلاعات وجود دارد؟ قرآن یک کتاب راهنماست که در برگیرنده اصول کلی است که برای همه اعصار و زمانها و مکانها کاربرد دارد. قرآن در بردارنده، اصول و راهنمائیهایی است که تمام حوضه های زندگی را در بر می گیرد و در برگیرنده فناوری اطلاعات نیز هستند. بطور ضمنی رابطه مستقیمی بین فناوری اطلاعات و اکتساب دانش وجود دارد. اهمیت جستجو در دو نوع آن ‐ هم دانش روحانی وهم دانش دنیوی‐ در اسلام از همان ابتدای نزول وحی تأکید شده است. همانطور که در قرآن عنوان شده است: " به نام خدا و آفریننده ات بخوان، که انسان را با خاک و خون سرشت " ( ۱و۲ ) .
از همین رو فناوری اطلاعات از جمله دانش هایی است که باید توسط مسلمانان کشف گردد و از توانائیهای بالقوه آن برای اهداف خوب استفاده شود.توسعه فناوری اطلاعات، انقلابی لازم را در زندگی افراد خلق کرده است که خود، تحولی در جامعه متکی به اینترنت را باعث شده است. یکی از عرصه های اصلی که به طور چشمگیری تحت تأثیر این مسئله قرار گرفته است، شیوه ای است که افراد به انجام داد و ستد و تعامل و تجارت ،در این روش جدید و محیطی رقابتی می پردازد(۱و۲ ) .
.
دسترسی جهانی به اینترنت به منظور انجام تبادلات بین خریدار و فروشنده، رشد و توسعه مبحثی را که به عنوان تجارت الکترونیکی شناخته می شود تسریع کرده است. تجارت الکترونیکی فرآیند خرید و فروش کالاها و خدمات به صورت الکترونیکی است که با تبادلات تجاری کامپیوتری و با استفاده از اینترنت، شبکه ها و دیگر فناوری های دیجیتالی انجام می شود(٣) .
با این وجود که تجارت الکترونیکی در جهان در حال گسترش است، بیشتر مسلمانان، با توجه به نگرش دیدگاه اسلام واخلاق تجاری اسلامی، از جایگاه تبادلات تجاری خود آگاهی ندارند. بنابراین، این مقاله تحقیقی ، به بررسی دیدگاه اسلام در مورد تجارت الکترونیکی بویژه در بخش تبادلات آن و حقوق تولید کننده و مصرف کننده می پردازد و نیز مسایلی در مورد قانونی بودن تجارت الکترونیکی در اسلام بررسی شده است تا در اختیار مسلمانان سرتاسر جهان قرار بگیرد تا آنها بتوانند، در صورت قانونی بودن آن دراسلام، از این فناوری بهره برند(۳و۴ ).
١‐ تجارت الکترونیکی و داد و ستد:
توسعه تجارت الکترونیکی در سالهای اخیر، در ساختار و محتوای خود شاهد پیچیدگی ها و تنوع قابل توجهی بوده است. تجارت الکترونیکی به استفاده از فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی در ایجاد شبکه فعالیتها و فرآیندهای اقتصادی، به منظور کاستن از اطلاعات مرتبط با هزینه های داد و ستد است که به منظور بدست آوردن مزیت اطلاعاتی راهبردی، ایجاد شده است.
از دیدگاه اسلام تجارت الکترونیکی تعریفی مشابه با تجارت کنونی دارد ، اما باید قوانین و مقرراتی با توجه به نیاز اصول اسلامی و جایز دانستن آن از طریق اسلام تنظیم گردد. همانگونه که در قرآن عنوان شده است." و زمانی که عباداتتان به پایان رسید در سرتاسر زمین پراکنده شوید، و نعمت های خدا را جستجو کنید و خدا را بسیار به خاطر آورید که باعث سعادتتان خواهد شد " . این آیه به صراحت نشان می دهد که خداوند دست بنده اش را برانجام فعالیتهای دائمی ، که با اصول اسلامی تناقضی نداشته باشد باز گذاشته است. در اسلام حقوق تعابیر و معانی زیادی را به خود گرفته است (۴ ).
ابن نوجیم حقوق دان اسلامی( عصر کلاسیک ) حقوق را بصورت زیر تعبیر می کند. "منتسب کردن شخصی به چیزی با حق واگذاری انحصاری" که عنصری سازنده در ایده کلی حقوق ، برای شخص حامل آن است. دانش پژوهان کنونی پیشرفتهایی در تعاریف متعدد خود در مورد ایده حقوق از دیدگاه های متفاوت ، ارائه کرده اند. بعضی از تعاریف حقوق را بر طبق قوانین اسلامی مورد توجه قرار می دهند ، در حالیکه دیگران ایده سود را مطرح می کنند. به منظور ممانعت از تقابل این دو در مطالب، نویسندگان این مقاله به نتیجه گیری در مورد تعریف حقوق رسیده است. "تخصیص یا قدرت انحصاری برچیزی یا تقاضا به طرف دیگر که قوانین اسلامی به منظور برآورد مزیتی مشخص قانونی کرده است ( ٥و٦).
در تجارت الکترونیکی ، نمونه حقوق که در اینجا مورد توجه است عبارتند از: حقوق پنهان داری، حفاظت اطلاعات مشتریان، حقوق امنیتی در انجام معاملات، حقوق اطلاع کامل از محصول، حقوق تولید کنندگان نسبت به کسب اطلاعات در مورد مشتریان، حقوق دریافت هزینه در زمان تحویل کالا.
٢‐ تجارت در اسلام
درسهای اساسی اسلام از چهار منبع اصلی قرآن، سنت، عقل و اجماع اسلامی سرچشمه می گیرد. قرآن زندگی بشر را مانند یک طیف پیوسته در نظر گرفته است. بشر باید برای موفقیت کار کند، و نه تنها به آسایش دنیوی بلکه به آرامش ابدی برسد. بنابراین قرآن نه تنها فرد را به مشارکت و درگیر شدن در تمام فعالیت های سودمند ، ترغیب می کند ، بلکه آنرا وظیفه ای برای مسلمانان انگاشته است.
مسلمانان در ایده تجارت اسلامی باید در انجام هر معامله ای بسیار با ایمان و خداترس باشند. همانطور که در قرآن آمده است. خداوند معامله را جایز دانسته ولی ربا خواری را نهی فرموده است. با این وجود قرآن تجارت را به عنوان امری قانونی، خوب و پرمنفعت برای فرد و جامعه قلمداد می کند. قرآن معامله مطلوب و تجارت درست را می ستاید و شدیداﹰ برآن تأکید و افراد را بدان ترغیب می کند ( ٦و٧).
٣‐ تجارت الکترونیکی از دیدگاه اسلام
تا آنجائیکه رفاه مسلمانان مورد توجه است، اسلام اهمیت ویژه ای را در مورد بخشهای تجاری به عنوان منابع اصلی ثروت در نظر گرفته است و از آن به عنوان چرخهای تند باد اقتصاد نام برده است. قرآن کریم در مورد فعالیتهای تجاری و معامله ای از منابع بسیاری برخوردار است. برجسته بودن مسئله ای بعنوان قدرت نبوی، که به چهارده قرن قبل بر می گردد ، اینست که دروس اسلامی از چیزی که امروزه به عنوان مدیریت اطلاعات بازرگانی شناخته می شود، با خبر بوده اند.این مسئله با این حقیقت توجیه می شود که مذهب اسلام به چهاربخش قانونگذاری تقسیم شده است که در بین آنها بازرگانی تجارتی اسلامی( فقه المعاملات ) قرار داردونیازی نیست که بخواهیم در مورد تدبیر بهینه در مورد سرمایه صحبت کنیم و در این تحقیق بر شیوه های در حال اجرای روان معاملات تجاری و فعالیتهای بازرگانی از دیدگاه
اسلام اشاره می شود با توجه به این مسئله پیامبرفرمودند: " خداوند باران رحمت خویش را برکسی نازل خواهد کرد که صبر پیشه کند چه در خرید و چه در فروش." با این وجود شمار زیادی از اشکالات قانونی وجود دارد که احتمالاﹰ در تجارت الکترونیکی رخ می دهد. بویژه فروش کوتاه مدت و غیاب تحویل عینی، عدم اطمینان( قرار )، مشکلات قانونی کردن حقوقی ( ٧و٨).
براساس تحقیقاتی که توسط هاسین انجام شده است، وی دریافت که اسلام انجام تجارت الکترونیکی را به عنوان یک شیوه جدید برای تسریع در انجام تبادلات تجاری نپذیرفته است. این مسئله به ارزشهای قانونی گنجانده شده در سیره با عناوین واجب، مندوب، مباه، مکروه و حرام عنوان شده است. در مصاحبه ای با استاذ مصطفی عمر ، وی عنوان کرد که اسلام علیه تجارت الکترونیکی نیست بلکه در عوض اسلام تجارت الکترونیکی را به عنوان شیوه ای جدید در امر تبادلات تجاری ترغیب می کند. او بیشتر توضیح داد که داد و ستد به شکل سنتی آن با حضور شخص به صورت چهره به چهره( عینی ) انجام می شد اما امروزه آنرا از طریق کامپیوتر انجام می دهند.اما هاسین اضافه کرد چیزی که در انجام تجارت الکترونیکی مورد قبول است دیدگاه اخلاقی است که به بازرگانی مسئول و جوابگو می انجامد (
٥و٦و٧و٨و٩).
٤‐ قانونی بودن تجارت الکترونیکی:
براساس بحث های پیشین مشخص است که قرآن نه تنها به مسلمانان اجازه می دهد ، بلکه آنها را در دست بکار شدن در امر تجارت صادقانه که به سود دو طرف باشد ترغیب می کند. قرآن با توجه به تجارت بازرگانی، دو اصل لازم را برای رسمیت دادن و قانونی بودن هر معامله ای لازم می دهد که عبارتند از مجاز بودن و بی ضرری.
مجاز بودن به این معناست که محصول و خدمات مورد سؤال ، باید با توجه به سیره مجاز باشند، در حالی که بی ضرری به آن معناست که محصول و یا خدمات برای دو طرف درگیر در قرار داد یا عموم ، ضرری را بوجود نیاورد. از اینرو بدون در نظر گرفتن این مسئله که چه نوع تبادلی در زمینه تجارت صنعتی و یا الکترونیکی انجام می گیرد، پیش نیازها و ملزومات گفته شده باید توسط تاجرین مسلمان اجرا شود. از آنجایی که تجارت الکترونیکی از طریق شبکه و کامپیوتر انجام می پذیرد، شرایط ویژه ای وجود دارد که باید بوجود آید، تا قانونی بودن تجارت الکترونیکی در اسلام، تأمین شود( ١و٢و٩).
درابتدا، در ارتباط ،باید شفافیت وجود داشته باشد و محصول ارائه شده باید مشخصاﹰ تعریف شده باشد. به عنوان مثال تصویر محصول باید کاملاﹰ نشان داده شود و ویژگیهای تشریح شده آن باید بیان شود. قیمت، شیوه ارسال و تحویل و طریقه پرداخت نیز باید کاملاﹰ مشخص باشد. دوم اینکه هر دو طرف متعهد( شرکت کننده در قرار داد ) بایست پیامی را به منظور انطباق در قرار داد( علارغم قرار داد ) دریافت کنند. سومین مسئله اینست که باید پیوستگی ای درارتباط ، خواه در زمان تبادل پیام و یا مشاوره از طریق نامه الکترونیکی وجود داشته باشد.
٤‐١‐ اخلاق تجاری اسلامی در تجارت الکترونیکی:
صداقت، بی ریایی و درستکاری، ارزشهای اخلاقی اساسی در اسلام هستند. یک تاجر باید درستکار، صادق و در تمام فعالیتهای تجاری درست و بی پرده باشد. حیطه تقلب، دروغگویی و قسم بیش از حد خوردن و تبلیغ دروغ و جعلی در چهارچوب تجاری اسلام وجود ندارد.
حتی در حدیثی پیامبر فرمود:کسی که حقیقتی از زبانش جاری شود، پاداش تا روز جزاﺀ ‐ جایی که خدواند پاداش را کامل به وی عطا خواهد کرد ‐ خواهد یافت.
در حالیکه آگهی دهندگان سعی می کنند تا افراد را به خرید محصولاتشان ترغیب کنند، این احتمال در آنها وجود دارد که از دوپهلوگویی استفاده کنند و حقایق را کتمان کنند و به غلوگویی و استفاده از شیوه های روانشناسی که نه دلیل بلکه احساس مخاطبان را مورد توجه قرار می دهد، استفاده کنند. این حیله ها در تجارت الکترونیکی بسیار مؤثرترند و مشتری را در شرایط آسیب پذیری بیشتری قرار می دهند، به خاطر اینکه مشتریان تنها به اطلاعات شبکه ای و اینترنتی می توانند تکیه کنند و تصمیم به خریداری کالا کنند. بنابراین اطمینان مشتریان نقش مهمی را در پیشرفت هر واحد تجاری ایفا می کند( ٨و٩).
٤‐٢‐ قانونی بودن قرار دادهای تجارت الکترونیکی
اسلام قرار داد را به توافقی میان دو گروه نسبت به اجرای موارد خاصی که از قرار داد ناشی می شود تعریف می کند. همانطوری که در قرآن بیان شده است: " ای اهل ایمان هر عهد که با خدا و خلق بستید، البته به عهد و پیمان خود وفا کنید." طبق نظربیشتر پژوهشگران مسلمان، چهار رکن اساسی در یک قرار داد وجود دارد که باید مورد توجه قرار گیرد و انجام شود که عبارتند از: ایجاب و قبول، دو طرفه معامله، موضوع معامله و طریقه بیان( صیغه ) .
اولین رکن، رکن ایجاب است که از طرف اول قرار داد لحاظ می شود. پس این مسئله آزادی قبول و پذیرفتن را برای طرف دوم تائید می کند. این مرحله( مرحله ایجاب و قبول) باید برای هر دو طرف مشخص باشد و از طرف هر دو گروه مورد تائید واقع شود. و باید پیوستگی در این مرحله وجود داشته باشد. دوم اینکه ظرفیت هر دو گروه برای ثبت یک قرار داد قانونی در اکثریت باشد. بلوغ سنی و سلامت ذهنی نیز حائز اهمیت است.سومین مسئله مورد توافق، موضوع مورد معامله است و باید در اسلام قانونی و سودمند، با ارزش، تحت مالکیت حقیقی و قابل تحویل باشد. چهارمین مسئله طریقه بیان است که هر دو گروه عقایدشان را بیان می کنند و می تواند به صورت شفاهی یا کتبی باشد، و باید برای دو طرف کاملاﹰ مشخص باشد.
قرآن می فرماید:" ای اهل ایمان چون به قرض و نسیه معامله کنید تا زمانی معین سند و نوشته در میان باشد و بایست نویسنده درستکاری معامله میان شما را بنویسد و از نوشتن خودداری نکند که خدا به وی نوشتن آموخته، پس باید بنویسد و مدیون امضاﺀ کند و از خدا بترسد از آنچه مقرر شد، چیزی نکاهد و نیفزاید و اگر مدیون و سفیح و صغیر است و صلاحیت امضاﺀ ندارد ولی او بعدل و درستی امضاﺀ کند( یا نتواند اقرار کند ) دو تن از مردان گواه آرید و اگر دو مرد نیابید یک تن مرد و دو زن هر که را طرفین راضی شوند گواه گیرید که اگر یک نفر آنها فراموش کند دیگری در خاطر باشد و هرگاه شهود را به مجلس و یا محکمه بخوانند امتناع از رفتن نکند و در نوشتن آن تاریخ معین مسامحه نکنید، چه معامله کوچک و چه بزرگ باشد این درست تر است نزد خدا و محکمتر برای شهادت و نزدیک تر به اینکه شک در معامله پیش نیاید که موجب نزاع شود. مگر آنکه معامله نقد حاضر باشد که دست به دست میان شما برود در این صورت باکی نیست که ننویسید و هرگاه معامله کنید در آن گواه گیرید و نبایست به نویسنده و گواه در حال و کارشان ضرری رسد و اگر چنین کنید نافرمانی کرده اید. از خدا بترسید، خداوند به شما تعلیم مصالح امور کند و خدا بهمه چیز آگاه است." براساس سیره قرار دادها در تجارت الکترونیکی قانونی هستند زیرا هر چهار رکن قرار دادهای اسلامی برآورده می شود(٧‐٩).
