بخشی از مقاله
چکیده
در هزارة سوم ق.م، منطقه جنوب شرقی ایران، کرمان، شاهد شکوفایی فرهنگهایی بود که مصنوعات هنري، آیینی و کاربردي خود را با کیفیتی استادانه تولید کرده و به مناطق همجوار و دوردست صادر میکردند. ظروف و پیکرههاي ساخته شده از سنگ نرم - کلوریتی / استیتایتی - از برجستهترین و با اهمیتترین مجموعه دستساخته هاي شهرهاي بزرگ - جیرفت، یحیی و شهداد - این منطقه در عصر مفرغ به شمار میروند که به عنوان اشیاي مجلل و شأنزا داراي ماهیتی آیینی و اشرافی بودند و بیشتر در معابد میانرودان و قبور جنوب شرقی ایران و کشورهاي عربی حواشی خلیج پارس، متعلق به عصر مزبور یافت شدهاند.
پیکرهها و نقشمایههاي به کار رفته بر روي این مواد فرهنگی، هم به صورت طبیعتگرایانه و واقعی و هم به صورت نمادین و اسطورهاي دیده میشوند. نقشمایههاي جانوري عمدتاً شامل عقاب، عقرب، گاو، پلنگ، بز و مار هستند. با مطالعه و بررسی وضعیت زیستبومشناختی جنوب شرقی ایران، میتوان اذعان داشت که جانوران نامبرده، همگی بومی این منطقه بودهاند و بنابراین، تأثیرات مستقیم زیستبوم بر خلاقیت هنري صنعتکاران و هنرمندان عصر مفرغِ کرمان، در تولیدات سنگ نرم این منطقه به خوبی مشهود است و احتمال میرود حتی خاستگاه برخی از نقوش داستانی حکاکیشده بر مواد فرهنگی مزبور به تأثیر از اسطورهها و افسانههاي قدیمی مردمان همین منطقه بوده باشد.
مقدمه
باستان جانورشناسی و باستان زیست بوم شناسی، دانشهاي میانرشتهاي بااهمیتی هستند که میتوانند علیرغم شناسایی شیوة زندگی و نوع تغذیه مردمان ارض قدیم، دربارة دلایل خلق هنري نقشمایهها و یا پیکرههاي جانوري توسط ساکنین یک محوطه باستانی در منطقه یا ناحیهاي خاص توضیح دهند. زیستبوم یک منطقه، میتواند در گذر زمان، به دلایل مختلفی نظیر دگرگونیّهاي اقلیمی شدید و ناگهانی و فعالیتهاي مخرب و بیبرنامه انسانی تغییر کند. پژوهش دربارة شرایط محیطی گذشته، اهداف گوناگونی را دنبال میکند که یکی از آنها، بازسازي محیطهاي باستانی با نشان دادن ایستایی یا تغییر آن محیط در مقایسه با شرایط کنونی است
اقلیم و زیستبوم منطقه جنوب شرقی فلات ایران، در هزارة سوم قبل از میلاد نسبت به امروز احتمالا تا اندازهاي تفاوت داشته است که نتوان به راحتی و به طور یقین تحلیلهاي مربوط به وضعیت حال را به آن زمان تعمیم داد؛ چنانچه باستانگیاهشناسی منطقه مرزي هند و ایران در هزارههاي چهارم و سوم ق.م نشان میدهد که تراکم پوشش گیاهی منطقه مزبور بیشتر از حال بوده ولی در اثر عوامل طبیعی و انسانی سیري قهقرایی را پیموده است - تنبرگ، . - 172- 171 :1387 تحقیقات باستانجانورشناختی بر روي محوطههاي باستانی منطقه فرهنگی جنوب شرق فلات ایران، نظیر کنارصندل شمالی و جنوبی جیرفت، علیرغم این که تمایلات غذایی ساکنین این شهرهاي عصر مفرغی را مشخص مینماید،
همچنین، از بقایاي ماهیان در جیرفت که صرفاً مربوط به آبهاي شور هستند، مستفاد میشود که احتمالا در دورة مورد نظر، رودخانه آب شیرین مهمی در این ناحیه وجود نداشته است و این خود میتواند گواهی بر یک زیست بومvخشک باشد - دسه-برسه و دسه، . - 271 : 1387 البته با وجود آبهاي زیرزمینی دایمی و چشمه هاي طبیعی آرتزین فراوانی که درة نیمهخشک جیرفت را به محیط مناسبی براي کاشت نخل خرما تبدیل کردهاند، نمیتوان مشکلی درخصوص دستیابی به آب شرب و کشاورزي براي ساکنین این محوطه باستانی متصور شد
بازتاب وضعیت زیستبومشناختی منطقه جنوب شرق ایران، خاصه کرمان در هزارة سوم ق.م را میتوان با بررسی نقشمایههاي طبیعی جانوري و گیاهی حکاکیشده بر روي ظروف و اشیاي سنگ نرم یا سنگ صابونی - کلوریتی / استیتایتی - سري قدیم - de - Miroschedji, 1973 یا سبک میانفرهنگی - Kohl, 1974 - تا اندازة زیادي شناسایی کرد. با وجود این که بیشترین تصاویر، برآمده از اسطورهها و داستانهاي بومی و منطقهاي هستند و تصاویر طبیعتگرایانه به نسبت از فراوانی کمتري برخوردار میباشند، اما، در نظر گرفتن این واقعیت، کم اهمیت نیست که هنرمندان و سازندگان این کالاي شأنزا و ارزشمند آیینی / تجملی باید در محیط پیرامون خود شاهد چنین جانورانی بوده باشند. بنابراین، با چنین فرضی، این پژوهش پیش خواهد رفت.
وضعیت جغرافیایی و زیستمحیطی جنوب شرقی ایران
منطقه جنوب شرقی ایران شامل سه استان کرمان، سیستان و بلوچستان و هرمزگان است که اگر کوههاي زاگرس و ناهمواريهاي کمارتفاعتر شرق ایران وجود نداشتند، با وجود بیابان وسیع و کاملا خشک لوت، اسکان در این منطقه کاملا غیر منطقی بوده و اساساً میسر نبود. این برجستگیهاي نه چندان مرتفع، دشتّهاي مساعد، رودخانهها و آبگیرهاي دایمی و فصلی، و سفرههاي زیرزمینی پر آبی را به وجود آوردهاند که حیات را براي انسانها و طیف گستردهاي از جانوران و گیاهان امکانپذیر کرده است - تصویر . - 1
تصویر -1 منطقه جنوب شرقی فلات ایران و محوطههاي باستانی عصر مفرغ - شیخ بیکلو - .
سه حوضه آبریز ایران مرکزي، خلیج فارس و دریاي عمان و شرق ایران در منطقه جنوب شرق ایران قرار دارند. هر کدام از این حوضهها داراي زیرحوضههاي جداگانه هستند که با توجه به شرایط جغرافیایی هر منطقه شکل گرفتهاند. براساس پدیدههاي طبیعی همچون رودها، ارتفاعات و دشتها، منطقه جنوب شرق به 9 زیرحوضه آبریز تقسیم میشود. این زیرحوضهها عبارتند از: - 1 -
زیرحوضه کویر سیرجان با مساحت 53750 کیلومتر مربع، داراي رودخانههاي مهم اعظم، مروست و بوانات، حسین آباد سوچ، دره ملکی، کمرود، بصیران و پاریز و قلههاي مهمی چون یال خري 3307 - متر - ، پرون 3288 - متر - و قله قوچی 3132 - متر - است
- فرهنگ جغرافیایی رودهاي کشور، - 70 :1383؛ - 2 - زیرحوضه دره انجیر با مساحت 48938 کیلومتر مربع، داراي رودخانههاي شور، کبوترخان، شوراب، شاهزاده عباس، چهاري، چاورچی، آب سیده و سفیدان و ارتفاعات مهمی همچون شاه 4351 - متر - ،
هشونی 3166 - متر - ، سرخ 3135 - متر - و پمجخوره 3126 - متر - است - همان: - 35؛ - 3 - زیرحوضه هامون – جازموریان با مساحت 58563 کیلومتر مربع، شامل رودخانههاي مهم هلیل رود، بمپور، استارم، گیرشک، اسپیدز، سرجنگل و شور و ارتفاعات منانی 3350 - متر - ، سرمشک 3294 - متر - ، تیدران 3241 - متر - ، کوشا 3182 - متر - و میخ سفید 3037 - متر - است
زیرحوضه کویر لوت با مساحت 202000 کیلومتر مربع، داراي رودخانههاي دهک، شورهگز، شور، حمار، سربند، قوریچاي، پشترود، آبشور، کلی، میانرود، نمکی، شورو، گزانیتر، تهرود، شندقبالا و بیرجند و ارتفاعات طبقسر 3789 - متر - ، جبال بارز 3518 - متر - ، سدو 3365 - متر - و سیاه رشگون 2930 - متر - است
زیرحوضه هامون – هیرمند با مساحت 34437 کیلومتر مربع، شامل رودخانههاي مهمی چون هیرمند 64 - کیلومتر در خاك ایران - ، فخرود، حسین آباد، و لار و قلل نسبتاً کم ارتفاعی چون شهسواران 2875 - متر - و گزیک 2645 - متر - است - فرهنگ جغرافیایی رودهاي کشور، - 37 :1384؛ - 6 - زیرحوضه هامون – ماشکیل با مساحت 36875 کیلومتر مربع، داراي رودخانههاي مهمی چون ماشکیل، نهنگ، تلخاب، روتک، سیمیش، شري کور و جالق و قله مرتفع تفتان 4042 - متر - است - همان: - 55؛ - 7 - زیرحوضه رابچ – باهو کلات با مساحت 48367 کیلومتر مربع، داراي رودخانههاي مهم سرباز، کاجه، رابچ، نیک شهر و گدیچ و قلل کم ارتفاع گرگان 2036 - متر - ، پدومی 2035 - متر - ، سیانک 2024 - متر - و جکان 2000 - متر - است - همان: - 253؛ - 8 - زیرحوضه سدیج با مساحت 45264 کیلومتر مربع، شامل رودخانههاي مهم جگین، سیکوران، گابریگ، سدیچ و حسن لنگی و قلل خرسین 3127 - متر - ، باز 3042 - متر - و شاهانی 2804 - متر - است - همان: - 214؛ - 9 - زیرحوضه کل – مهران با مساحت 42240 کیلومتر مربع، داراي رودخانههاي مهم مهران، آبشور، شور - گوده - ، شور، خبر، تنگ سوخته و چاه انجیر و قلل مرو 3060 - متر - ، یورد غفوري 2850 - متر - و گوران 2812 - متر - است - همان: - 198 - تصویر . - 2
تصویر -2 نقشه حوضههاي آبریز ایران. منطقه جنوب شرق ایران شامل سه حوضه است
