بخشی از مقاله
چکیده:
پژوهش حاضر به بررسی آثار برجای مانده از فعالیتهای تجاری صنعتی منطقه آزاد بر روند رشد و توسعه کالبدی شهر بندر انزلی و همچنین تغییرات جمعیتی آن در سالهای پس از شروع فعالیت اقتصادی منطقه آزاد - 1384 -92 - پرداخته است. لیکن محقّق در ابتدا با بهرهگیری از روش تحقیق توصیفی تحلیلی و مطالعه اسناد مکتوب و بازدیدهای میدانی به ردیابی تغییرات احتمالی پرداخته است؛ سپس با تدوین پرسشنامهای بر اساس طیف پنج گزینهای لیکرت و توزیع تصادفی آن در میان ساکنان بومی، کارشناسان و متخصصان امور شهری، نظرات آنها را پیرامون اثرگذاری فعالیتهای منطقه آزاد بر رشد و توسعه کالبدی شهر بندر انزلی، جویا شد.
یافتهها نشان میدهد که در حال حاضر، مهمترین آثار کالبدی برجای مانده از فعالیتهای منطقه آزاد بر کالبد شهر بندر انزلی، طرح تجهیز و توسعه محدوده گمرکات بندر انزلی میباشد؛ همچنین مشخص شد که در زمینه امکانات روبنایی شهر، تغییرات افزایشی چشمگیری که ناشی از اثراتِ کارکردی منطقه آزاد باشد، مشاهده نمیشود؛ اما در بخش مسکن، رشد عمودی شهر و توسعه ساختوسازها در بخش شرقی شهر قابل توجه است و جهتگیری رشد و توسعه آتی شهر در جهت شرقی خواهد بود و این به دلیل کشش و جاذبههای اقتصادی موجود در منطقه آزاد بهعنوان یک قطب رشد و همچنین آماده بودن بسترهای اولیهای نظیر نزدیکی به مرکز استان، نزدیکی به فرودگاه
و فراهم بودن ارتباطات جادهای مطلوبتر میباشد.
مقدمه
کشورهای در حال توسعه برای دستیابی به توسعه اقتصادی، با کمبودها و محدودیتهای متعددی مواجهاند و در عین حال بهواسطه وجود مواهب طبیعی، از برتریها و امکانات بالقوهای نیز برخوردارند. برای مثال ممالکی که از سواحل دریایی بهرهمند هستند و علاوه بر راه ارتباطی زمینی و هوایی، از طریق آب های آزاد با سایر ممالک در ارتباطند و با ایجاد سایتهای بندرگاهی در نواحی مناسب به مبادله کالا و خدمات اقدام میکنند، می توانند با تکیه بر ابزارهای قانونی و فراهم کردن زیرساختهای اولیه در جهت تحوّل اقتصادی، فرایند رشد و توسعه را هموارتر کنند.
در این میان منطقه آزاد ابزاری است که بهطور نسبی میتواند کمبودها را جبران و امکانات و برتریهای بالقوه را در سطح ملی به توانایی بالفعل تبدیل کند و یک پل ارتباطی بین اقتصاد داخلی و اقتصاد خارجی شود. کشورهای در حال توسعه در راه نیل به توسعه اقتصادی در چارچوب هدفهای کلی فوق، هدفهای تفصیلیتری را نیز برای مناطق آزاد دنبال میکنند و امید دارند با اعمال مطلوب آنها در منطقه آزاد به برآورد خواستههای درونی اقتصاد ملی دست یابند
در اقصی نقاط دنیا تأسیس مناطق آزاد تجاری - صنعتی یکی از راهکارهای جذب سرمایه با فراهم نمودن فرآیند صادرات و واردات و جذب سرمایهگذاری خارجی و انتقال فنآوری به سرزمین اصلی و اشتغال مولد است که رسیدن به قلههای ترقی - توسعه همه جانبه و پیوستن به اقتصاد جهانی - را هموار مینماید. از دیگر اهداف اساسی تأسیس مناطق آزاد، خارج شدن از اقتصاد تک محصولی و دستیابی به اقتصاد بدون نفت میباشد. از اینرو توسعه ناحیه ای و محرومیتزدائی آن در سطح منطقه و حتی کشور، استفاده از مشاغل جنبی ایجاد شده توسط آن می تواند شکوفایی اقتصادی را با خود به همراه داشته باشد
اما در زمینه بررسی آثار و پیامدهای مناطق آزاد، عموماً به بُعد اقتصادی و تجاری موضوع نگریسته شده و ابعاد دیگری از آن از قبیل تغییرات کالبدی حادث شده بر محیط پیرامون که یکی از زمینههای مطالعاتی جغرافیای شهری میباشد، کمتر پرداخته شده است. آیا تفکر مسئولان و برنامهریزان منطقه ای و ناحیهای از تأسیس چنین مراکزی که باید آنها را بهعنوان مراکز رشد ناحیهای و منطقه ای به حساب آورد، فقط اهداف اقتصادی بوده و یا اینکه در مورد سکونتگاههای روستایی و شهری مستقر در محیط پیرامون این مناطق، برنامه هایی از قبیل خارج کردن آنها از بنبست توسعه و ایجاد زمینه های توسعه همه جانبه نیز تدارک دیده شده است؟ لذا بررسی تغییرات کالبدی شهرها و روستاهایی که در شعاع عملکرد مستقیم این مراکز اقتصادی قرار دارند، میتواند از ادامه بسیاری از تغییرات بی برنامه و افسارگسیخته جلوگیری نماید و رشد و توسعه متوازن را فراهم نماید.
در این میان، شهر بندرگاهی انزلی که در پژوهش حاضر بهعنوان محدوده مورد مطالعه انتخاب شده با دارا بودن قدمتی دیرینه و منحصر بهفرد، یکی از بنادر فعال در بین کشورهای حاشیه دریای خزر و بزرگترین بندر نواحی شمالی کشور ایران - واقع در استان گیلان - میباشد که علاوه بر داشتن جاذبههای گردشگری، به دلیل واقع شدن در مسیر ارتباطی آسیا اروپا از اهمّیت استراتژیک فوقالعادهای در مبادله کالا برخوردار است.
از اینرو به دلیل فراهم بودن زمینه جهت ایجاد و تأسیس منطقه آزاد تجاری صنعتی در این شهر بندری، سرانجام سازمان نوپای منطقه آزاد تجاری صنعتی انزلی از اواخر سال 1384 فعالیتهای خود را در این بندر شروع کرده است. این منطقه تجاری که هماکنون به عنوان یکی از شش منطقه آزاد تجاری ایران محسوب میشود، اهدافی همچون، عمران و آبادانی و ارایه خدمات عمومی، رشد و توسعه اقتصادی، جذب سرمایهگذاری خارجی و داخلی، ایجاد اشتغال سالم و مولد، تنظیم بازار کار و کالا، تشویق تولید و صادرات کالا، ورود و حضور فعال در بازارهای منطقهای و جهانی، جذب فناوریهای جدید و انتقال علم و دانش فنی به عوامل تولید داخلی همسو با توسعه علمی و فناوری جهان را دنبال میکند.
از آنجاییکه فعالیتهای اقتصادی در مناطق آزاد معمولاً با رشد و توسعه زیرساختهای وضع موجود و همچنین شتاب رشد کالبدی در مناطق شهری همراه است، لذا در پژوهش حاضر محقّق در پی شناسایی آثار برجای مانده از فعالیتهای منطقه آزاد بر کالبد شهر انزلی از بدو تأسیس تاکنون است؛ لیکن به این سوال اساسی پاسخ خواهد داد که با شروع فعالیت های اقتصادی منطقه آزاد در طی چند سال اخیر، روند رشد و توسعه کالبدی شهر بندر انزلی چگونه بوده است؟ و چه مسیری را برای توسعه آتی شهر بندر انزلی در نظر گرفته است؟
مروری بر مبانی نظری تحقیق
سوابق - پیشینه - تحقیق
در زیر به برخی از پژوهشهایی که تا حدودی با موضوع پژوهش حاضر مرتبط بودند اشاره شده است: زیاری و همکاران - 1393 - در پژوهشی تحت عنوان »ارزیابی منطقه آزاد تجاری و صنعتی ارس در توسعه فیزیکی و تغییر کاربریهای شهر جلفا« به این نتیجه رسیدند که شهر جلفا و حوضههای روستایی خود با تصویب منطقه تجاری و صنعتی دچار تغییرات زیادی در کاربریها و استفاده از زمین گردیده و رشد گسترده و بی قواره داشته است بهطوری که همگام با افزایش روزافزون بورسبازی زمین، سطوح ساخته شده گسترش یافته بهطوری که شکل شهر از شعاعی به صورت خطی در جهت شریان های ارتباطی گسترش یافته است.
مینائی - 1391 - در پایان نامه کارشناسی ارشد خود تحت عنوان »نقش منطقه آزاد تجاری- صنعتی انزلی در تحولات فضایی- مکانیِ دهستان حسن رود- لیجارکی« به این نتیجه دست یافته که فعالیتهای منطقه آزاد از بدو تأسیس سبب شده تا چشم اندازهای جغرافیایی ناحیه، به خصوص دهستان حسن رود- لیجارکی که بخش اعظمی از محدوده منطقه آزاد را تشکیل میدهد، نسبت به دیگر نقاط روستایی شهرستان تفاوتهای چشمگیری داشته باشد. بهطوریکه کاهش چشمگیر سطوح کاربری اراضی کشاورزی تحت تأثیر فعالیت های منطقه آزاد در 10 سال اخیر مشهود است.
مرادیفر - 1391 - در مقاله خود تحت عنوان »تحلیلی بر نقش منطقه آزاد تجاری صنعتی بندرانزلی در ایجاد هویتی جدید برای شهرستان بندر انزلی و منطقه« به این موضوع اشاره داشته است که با تحقّق اهدافی همچون، عمران و آبادانی و ارایه خدمات عمومی، رشد و توسعه اقتصادی، جذب سرمایهگذاری خارجی و داخلی، ایجاد اشتغال سالم و مولد، تنظیم بازار کار و کالا، تشویق تولید و صادرات کالا، ورود و حضور فعال در بازارهای منطقهای و جهانی، جذب فناوریهای جدید و انتقال علم و دانش فنی به عوامل تولید داخلی همسو با توسعه علمی و فناوری جهانی، ایجاد هویتی جدید در شهرستان بندر انزلی و در سطح منطقه دور از انتظار نخواهد بود
