بخشی از مقاله
چکیده:
کهنهتپهسی تپهای در استان آذربایجان شرقی در حاشیه رودخانه ارس است که در با شروع فعالیت های نجاتبخشی حوزه سد خداآفرین در سال 1386 مورد کاوش قرار گرفته است. کاوش های صورت گرفته در این محوطه شواهدی از وجود استقرار در دورههای عصر مفرغ قدیم، اشکانی و اسلامی را نمایان کرد. در این مقاله مجموعه دستساختههای سنگی بهدستآمده از کاوش در دوره عصر مفرغ قدیم از دیدگاه اقتصاد تولید مورد مطالعه قرار گرفته اند. ویژگی این مجموعه تنوع و تعداد کم ابزارهای رسمی و چندکاربردی و فراوانی تراشهها است. مطالعه دستساختههای سنگی کهنهتپهسی نشان میدهد که برخلاف سایر دورههای پیش از تاریخ در دیگر مناطق ایران، ابسیدین به عنوان ماده خام مورد استفاده در تولید دستساختههای شاخص مثل تیغههای داس در عصر مفرغ قدیم در این محوطه از اهمیت چندانی برخوردار نمیباشد.
صنایع سنگی این محوطه صنعتی دوگانه را نشان میدهند که یک وجه آن تولید غیرتخصصی و غیراستاندارد تراشهها از ابسیدین و وجه دیگر آن تولید تخصصی تیغههای داس دووجهی از چرت است. ویژگی عناصر داس رتوش سراسری و آثار جلا در یک لبه آنهاست و به نظر می رسد شیوه تولید آنها به گونهای شکل گرفته که بتواند محصولاتی با ضخامت استاندارد ارائه دهد، زیرا ضخامت استاندارد تعبیه این عناصر در دسته را سهلتر مینموده است.
از هزاره چهارم و با روی آوردن بشر به استفاده پیشرفته از فلزات، نقش ابسیدین در بسیاری از محوطههای دیگر نیز به عنوان ماده مناسب برای ایجاد تیغه کمرنگ شد، اما در کهنه تپهسی آنچه جایگزین ابسیدین برای تولید تیغههای داس شده است، سنگ چرت است. به نظر میرسد چنین الگویی در استفاده از ماده خام بیش از آنکه ویژگی محلی محوطه باشد یکی از ویژگی های فنآوری و اقتصاد عصر مفرغ قدیم در منطقه محسوب میشود.
مقدمه
اکثر کاوشهای باستانشناختی مربوط به دوره مفرغ در شمال غرب ایران محدود به کاوشهایی است که در حوزه دریاچه ارومیه انجام گرفته است.1 این مسئله باعث شده است تا از یک سو درک جامعی از این دوره در شمال غرب ایران وجود نداشته باشد و از سوی دیگر پیشفرضها و فرضیههایی مبتنی بر دادههای محدود در باب تحولات اجتماعی و فرهنگی این دوره ارائه شود. احداث سد خداآفرین بر روی رودخانه ارس منجر به شروع فعالیتهای باستانشناسی در یکی از این مناطقی شد که اطلاعات باستانشناختی از آن در دسترس نبود. این فعالیتها منجر به شناسایی چندین محوطه مهم مربوط به فرهنگ کورا-ارس در حاشیه جنوبی رودخانه ارس شد.
کهنه تپهسی یکی از تپههای مهم این حوزه است که طی 2 فصل در تابستان 2 1386 و زمستان 1387 کاوش گردید. با توجه به تعداد کم کاوشهای صورت گرفته در حاشیه رود ارس در شمال غرب ایران انجام این کاوش نتایج بسیار مهمی را در شناخت فرهنگ کورا-ارس به دنبال داشت که یکی از آنها مطالعه مجموعه دستساختههای سنگی به دست آمده از این محوطه است که در این مقاله تلاش میکنیم ویژگیهای آن را معرفی نماییم.
کهنه تپهسی در بین زمینهای مزروعی حاشیه رود ارس و در فاصله حدود 250 متری محوطه دیگری به نام تپه کهنهپاسگاه قرار گرفته است - بنگرید به .3 - Maziar 2010 این تپه به طول 77 متر و عرض 44 متر در بین دو روستای مفروضلو در غرب و روستای شجاعیلو در شرق قرار گرفته است. ارتفاع آن از سطح زمینهای اطراف 7 متر و از سطح دریا 301 متر می-باشد. رودخانه ارس از بخش شمالی این تپه و با فاصله کمی از آن عبور میکند و در بخش غربی این تپه رودخانه فصلی کلیبرچای در جریان است. این دو رودخانه بهخصوص رودخانه ارس باعث رسوبگذاری شدیدی در این منطقه شده که منجر به بهوجود آمدن تراسهای آبرفتی و تغییر مسیر رودخانه ارس در طی سالیان دراز شده است. در مجموع 3 تراس اصلی وجود دارد که بیشترین استقرارهای شناسایی شده در این منطقه بر روی تراس شماره 3 که در واقع بالاترین تراس است، قرار گرفتهاند.
کاوشهای صورت گرفته در کهنه تپهسی نشان میدهد که این استقرار در ابتدا بصورت یک تپه طبیعی و رسوبی بوده است که در بخشهایی از آن ساختارهایی مربوط به دوره مفرغ و اشکانی ایجاد گردیده است. همچنین تدفینهای زیادی مربوط به دوره اسلامی بر روی سطح تپه مورد کاوش قرار گرفته است اما بخش بزرگی از تپه در دوره مفرغ قدیم مسکونی بوده است. قدیمترین دوره شناختهشده در کهنه تپهسی مربوط به دوره مفرغ قدیم - فرهنگ کورا-ارس - است که از این دوره پنج فاز معماری بدست آمده است. فضای معماری مسکونی در این تپه بیشتر با پی سنگی و دیوارهای خشتی است و این ساختارهای استقراری معمولاً در درون رسوبات یا به عبارت دیگر در بستر طبیعی زمین ایجاد گردیده است. علاوه بر این دو مقبره نیز مربوط به این دوره بهدست آمده است. مقابر بهدست آمده و حجم لایههای استقراری، نشاندهنده اهمیت این تپه در نیمه نخست هزاره سوم ق.م است.
1 برای جمعبندی در مورد کاوشهای صورت گرفته در محوطههای منتسب به دوره مفرغ قدیم در شمال غرب ایران رجوع شود به .Maziar 2015 2 فصل اول کاوش بصورت مشترک با همکاری بایرام آقالاری صورت گرفته است که نتایج آن در دهمین کنگره باستان شناسی ایران در بندر عباس 1387 ارائه گردید، رجوع شود به زلقی و آقالاری، زیر چاپ. 3 کهنه تپه سی بر اساس سیستم جغرافیایی UTM در مختصات 38S 661762- 4333377 قرار گرفته است.
تصویر .1 نقشه حوزه کورا-ارس و موقعیت محوطههایی که در متن مقاله به آنها اشاره شده است .1 - کهنه تپهسی، .2 نادرتپه، .3 کول تپه، .4 یانیق، .5 اوچولار تپهسی، .6 شنگاویت، .7 سوس هویوک، .8 تیسلیس سری - با توجه به وسعت کم کهنه تپهسی، علاوه بر سفال دستساختههای سنگی بسیار زیاد و متنوعی در بقایای معماری شناسایی شده از فرهنگ کورا-ارس بدست آمده است، که نشان از اهمیت تولید و استفاده دستساختههای سنگی در ساختار اقتصادی این جامعه دارد. توصیف، طبقهبندی و تحلیل دقیق این مصنوعات میتواند آغازی برای شناخت بهتر روابط اقتصادی و اجتماعی ساکنین منطقه خداآفرین با مناطق دیگر همچون جلفا، دریاچه ارومیه از یک طرف و مناطق شمالی رود ارس از طرف دیگر باشد.
