بخشی از مقاله
چکیده:
طی چند سال اخیر دولت سعی کرده است با سرمایهگذاری در مراتع از روند رو به تخریب آنها جلوگیری کند. به همین دلیل مالکیت مراتع در قالب طرحهای مرتعداری 30 ساله به بخش خصوصی واگذار شده است. در این پروژه به بررسی تأثیر اقتصادی اجتماعی طرحهای آبخیزداری و مرتعداری بر معیشت بهرهبرداران پرداخته شده است که اکثر آنها عشایر و مردم روستایی هستند. هدف اصلی این تحقیق، تعیین فاکتورهای موثر در مشارکت مردم در طرحهای آبخیزداری و تعیین میزان همبستگی بین اجرای طرحها و بهبود وضعیت معیشتی مردم می باشد. احداث سدها و طرحهای مرتع داری بر اقتصاد و معیشت مردم بخش کوهرنگ - شهرکرد - موثر بوده است. جمعآوری اطلاعات با استفاده از توزیع پرسشنامه بین بهرهبرداران مرتع صورت گرفته است. انتخاب بهرهبرداران به صورت تصادفی صورت گرفت. اطلاعات استخراجشده با استفاده از روش آلفای کرون باخ تعیین روایی شد که ضریب مربوطه 0/7 بود؛ که از این جهت پرسشنامه قابلاعتماد هست. تجزیه و تحلیلهای آماری با استفاده از نرمافزار spss نسخه 16 انجام گرفته است. آزمون آماری به صورت رگرسیون و همبستگی میان داده ها می باشد که اقتصاد و معیشت، میزان رضایت و میزان مشارکت به عنوان متغیرهای وابسته هستند. پس از انجام محاسبات، واگذاری طرحها به دامداران به صورت خصوصی و افزایش تولید علوفه و تولیدات دامی از طریق طرحهای مرتعداری و احداث سدهای آبخیز بیشترین تأثیر را در اقتصاد و معیشت مرتعداران داشت.
واژههای کلیدی: آبخیزداری، اجتماعی، اقتصادی، طرح مرتعداری، کوهرنگ.
مقدمه
تقریباً هر کشوری در حال توسعه یک برنامه اصلی ملی با جزئیات کامل برای توسعه اقتصادی و رسیدن به اهداف اجتماعی خود دارد برای اجرای برنامههای توسعه، طرحهای مناسبی لازم است و در این راستا وجود اطلاعات دقیق و به هنگام و در نهایت پردازش کارشناسانه آن پدیده هواییاند در اجرای مطلوب آنها نقش بسزایی ایفا نماید که حاصل آن پیشرفت و توسعه اجتماعی خواهد بود. رفاه اقتصادی و اجتماعی در هر جامعهای با روش آزمایش و خطا حاصل نمی گردد. چه همچون کلاف سردرگمی که کشیدن بدون تعمیق و عجولانه یک سر نخ موجب گره خوردن بیشتر آن میشود. با تغییر خوشبینانه یک عامل در جامعه، روابط و نظم موجود بین عوامل دیگر بههمریخته و آشفته خواهد شد.
لذا برنامه ریزیهای مدیترانه و عمیق بر اساس شرایط و موقعیت خاص جامعه و نیازهای واقعی آن لازم است یکی از برنامهریزیها که در برنامه توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی وجود دارد، طرح آبخیزداری است. طرحهای آبخیزداری و مرتعداری سعی در حفظ منابع آب و خاک و به طور کلی حفظ منابع زیست محیطی دارد و بر این اساس در مطالعات تفضیلی، اجرایی حوزه آبخیز کوهرنگ سعی می شود تا حفظ منابع طبیعی از به وجود آمدن سیمای زشت و نامطلوب محیطزیست جلوگیری شود در مطالعات حاضر که بخش اقتصادی و اجتماعی طرح آبخیزداری کوهرنگ است، سعی بر این است تا جوامع تشکیلدهنده که شامل جوامع روستایی و عشایری است، بشناسد و از طریق این شناخت زمینه برنامهریزی اقتصادی، اجتماعی، عمرانی و اجرای طرحهای مختلف را در این منطقه فراهم آورد.
تقریباً هر کشوری در حال توسعه یک برنامه اصلی ملی با جزئیات کامل برای توسعه اقتصادی و رسیدن به اهداف اجتماعی خود دارد برای اجرای برنامههای توسعه، طرحهای مناسبی لازم است و در این راستا وجود اطلاعات دقیق و به هنگام و در نهایت پردازش کارشناسانه آن میتواند در اجرای مطلوب آنها نقش بسزایی ایفا نماید که حاصل آن پیشرفت و توسعه اجتماعی خواهد بود. رفاه اقتصادی و اجتماعی در هر جامعه ای با روش آزمایش و خطا حاصل نمی گردد. چه همچون کلاف سردرگمی که کشیدن بدون تعمیق و عجولانه یک سر نخ موجب گره خوردن بیشتر آن می شود. با تغییر خوشبینانه یک عامل در جامعه، روابط و نظم موجود بین عوامل دیگر بههمریخته و آشفته خواهد شد لذا برنامهریزیهای مدیترانه و عمیق بر اساس شرایط و موقعیت خاص جامعه و نیازهای واقعی آن لازم است یکی از برنامهریزیها که در برنامه توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی وجود دارد، طرح آبخیزداری است. طرحهای آبخیزداری و مرتعداری سعی در حفظ منابع آب و خاک و به طور کلی حفظ منابع زیستمحیطی دارد و بر این اساس در مطالعات تفضیلی، اجرایی حوزه آبخیز کوهرنگ سعی می شود تا حفظ منابع طبیعی از به وجود آمدن سیمای زشت و نامطلوب محیطزیست جلوگیری شود .تخریب منابع طبیعی یکی از معضلات قرن بیست و یکم به شمار آینه و بدون شک آبخیزداری راه یافتی اساسی برای مقابله با روند تخریب منابع طبیعی هست که به مدیریت جامع منابع آب و خاک و پوشش گیاهی، بهرهبرداری بهینه از این منابع و حفظ سرمایه اصلی میپردازد. فعالیتهای آبخیزداری و حفاظت از آب و خاک در ایران از سال 1347 شروع و تاکنون ادامه دارد. ارزیابی نتایج اقدامات انجامشده به منظور تجزیه و تحلیل عملکرد اقدامات انجامشده و تدوین راهکارهای اصولی یکی از نیازهای اساسی در این زمینه است .در مطالعات حاضر که بخش اقتصادی و اجتماعی طرح آبخیزداری کوهرنگ است، سعی بر این است تا جوامع تشکیلدهنده که شامل جوامع روستایی و عشایری است، بشناسد و از طریق این شناخت زمینه برنامه ریزی اقتصادی، اجتماعی، عمرانی و اجرای طرح های مختلف را در این منطقه فراهم آورد.
مروری بر منابع:
مطالعات انجامشده در داخل کشور
طرحها و پروژه های آبخیزداری متعددی در چند ساله اخیر در کشور ایران به مرحله اجرا گذارده شده اند . با توجه به گسترده بودن عملیات آبخیزداری و نقش کلیدی آن در حفظ و توسعه منابع آب و خاک و دستیابی به توسعه پایدار، زمینه های تحقیقاتی فراوانی در این خصوص بوجود آمده است.
منابع علمی متعددی در زمینه ارزیابی طرحهای آبخیزداری و مطالعات اجتماعی و اقتصادی حوزه های آبخیز مورد استفاده قرار گرفته و با مجریان و دست اندرکاران طرح های مزبور ارتباط برقرار شد تا این امر به اجرای هر چه بهتر و پربارتر طرح کمک نماید.
- خوبفکر، حبیباله - 1378 - در تحقیق خود تحت عنوان، ارزیابی اقتصادی اجتماعی و فنی فعالیتهای آبخیزداری در استان سیستان بلوچستان در بحث اجتماعی،رضایت مردم از فعالیتهای آبخیزداری انجام شده را بعنوان یکی از فاکتورهای مهم مورد توجه قرار داده که در این طرح، بطور کلی %100 مردم رضایت خویش را از این فعالیتها - آبخیزداری - اعلام داشتهاند. از این میان %68/9 به رضایت خیلی زیاد، %20 به رضایت زیاد، %7 به رضایت متوسط و تنها %1/1 رضایت کم خویش را اظهار نمودهاند. در خصوص مشارکت مردم در فعالیتهای آبخیزداری %99 افراد آنرا لازم دانسته و دلیل آنرا منفعت مردم از این فعالیت بر شمردهاند. در رابطه با نوع همکاری %83/3 کارگری ساده و %10 پذیرائی از فعالین این امر را ذکر کردهاند. در بحث اقتصادی، انجام این فعالیتها سبب افزایش سطح زیر کشت به میزان 582 هکتار در سطح 30 روستای پایین دست و همجوار فعالیتهای آبخیزداری گردیده که ضریب تغییراتی معادل 172/2 در زراعت آبی و 141 را در باغداری طی سالهای 70 تا 77 نشان می دهد. این ضرایب در دامداری برای گوسفندان 122/4، بز 125/4 و کندوی زنبور عسل 5875 حاصل شده است. در بحث فنی، از فعالیتهای مختلفی که انجام شده پشته های خاکی و بندهای سنگ و سیمان بهترین وضعیت را دارا بوده و کمترین تخریبی نداشتهاند. سایر سازهها همچون بند گابیونی %23 و خشکه چینها با %29 تخریب روبرو بودهاند که علت آن را بیشتر ناشی از کم تجربه گی و عدم رعایت اصول فنی در اوایل کار بوده است. بندهای خاکی نسبتاً از وضعیت خوبی برخوردار بودهاند. در مجموع این فعالیتها، حرکتی زیربنایی و لازم تشخیص داده شده که از نظر اقتصادی کاملا به صرفه بوده و از دیدگاه اجتماعی زمینهساز تولید واشتغال وحفظ جمعیت میباشند، از بعد فنی نیز مردم کاملاً به این نوع عملیات آشنائی و تبحر پیدا کرده و با توجه به کوهستانی بودن منطقه مورد مطالعه تاکید بر انجام بندهای
سنگ و سیمانی گردیده است.
- کوثر، آهنگ - 1372 - در طرح خود تحت عنوان بیابانزدایی با گسترش سیلاب کوششی هماهنگ، بیان داشتهاند که با اجرای این طرح زمینه بهتری برای رشد و نمو گیاهان بومی فراهم شده 38/1 میلیون متر مکعب سیلابی که طی سال های 1361-66 به شبکه بازگردانده شده سیمای دشت گریبایگان و زندگی ساکنان آن را دگرگون ساخته است. آبهای مستخرجه از 42 حلقه چاههای نیمه عمیقی که در این مدت حفر گردیدهاند و 16 حلقه چاههایی که از پیش وجود داشتهاند حدود 100 هکتار را آبیاری میکنند. در آمد کشتزارها افزایش یافته است ظرفیت چرای دام 10 برابر شده است. توان تولید گونههای درختی سریعالرشد در این شبکهها تا 10 تن در هکتار در سال رسیده است. فراهم گشتن امکانات آبیاری از یک سو و افزایش چشمگیر بهای فرآوردههای کشاورزی از سوی دیگر، گروهی از روستائیان شهرنشین را تشویق به بازگشت به گریبایگان نموده است.افزون بر آن کارگران فصلی کارهایی پردرآمدی چون آبیاری، رانندگی وسایل کشاورزی، مکانیکی ماشین آلات و همانند آن را یافتهاند. روستاییان تمایل به همکاری دارند و مشارکت خوبی از خود نشان میدهند. تولید جوزارهای سیلابی 600-800 کیلوگرم دانه و 900 -1200 کیلوگرم کاه درهکتار بیش از مزارع مجاور دیم شده است، بدین ترتیب نه تنها چاهداران، بلکه دیم کاران سیلابی نیز از گسترش آب در دشت بهرهمند گردیدهاند. این طرح از نظر اقتصادی توجیهپذیر، از جنبه زیستمحیطی درست و از نظر اجتماعی پذیرفته شده میباشد.
- بختیار ، اسدا... - 1376 - ، طرح خود را تحت عنوان، ارزیابی اقتصادی اجتماعی طرح پخش سیلاب گربایگان فسا ارائه نمودهاند. این طرح با استفاده از هزینه تجزیه و تحلیل اقتصادی شده و هزینههای سرمایهگذاری متغییر، وابسته و ضمنی طرح همراه با منافع حاصل از اجرای طرح شامل منافع مستقیم, غیرمستقیم و ضمنی طرح تعیین شده است. محاسبات انجام شده، نسبت بالای فایده هزینه B/C=20 را نشان داده است که این امر حاکی از آن است که پخش سیلاب روش کم هزینه و از کارایی زیادی برخوردار است. حجم عملیات در آن کم بوده و زیان محیطی آن بسیار اندک است و میتوان آن را در مدیریت دراز مدت منابع طبیعی، احیای بیابانها و تغذیه آبخوانها به کاربرد. این طرح اثراتی مهم بر زندگی روستائیان داشته است. بعضی از اثرات اجتماعی- اقتصادی این طرح، بر زندگی روستائیان با استفاده از پرسشنامههای روستایی و مصاحبه با بهره برداران و مسئولان ادارات محلی، بررسی شده است. با افزایش آبهای زیر زمینی، سطح زیر کشت محصولات کشاورزی در منطقه افزایش یافته و الگوی کشت از دیم به آبی تغییر کرده است. زندگی روستائیان از یک دامداری سنتی به وضعیت کشاورزی دامداری تغییر کرده و اشتغال افزایش یافته است. مهاجرت به جز تعدادی انگشت شمار مشاهده نشده است. سطح درآمد افزایش یافته و زمین ارزش واقعی خود را بدست آورده است. تمایل روستائیان به مشارکت در گسترش یا بهبود وضعیت طرح بررسی شده و استقبال آنان و تمایل به همیاری و مشارکت بسته به منفعتی که عاید هر خانوار شده است فرق میکند.
- بنیاسدی، محسن - 1374 - ، در تحقیق خود با عنوان بررسی مطالعه تاثیر طرح آبخوانداری آب باریک بم به وضعیت اقتصادی اجتماعی ساکنین منطقه آب باریک بم پرداخته است این طرح از سال 1374 شروع شده است مساحت انجام عملیات در سطحی حدود 500 هکتار بوده است. با توجه به اطلاعات جمعآوری شده این طرح بر وضعیت اقتصادی اجتماعی و فرهنگی منطقه دارای اثرات فراوانی بوده است، ذخیرهسازی آب و تزریق مصنوعی آب از طریق احداث پروژه پخش سیلاب آب باریک بم و افزایش میزان آب تحتالارضی و مهار طوفانهای شن و جلوگیری از سیل طی 3 سال گذشته تحولی عظیم در ساختاراقتصادی و کشاورزی منطقه گذاشته است. کنترل 183 میلیون مترمکعب آب در سیستمهای پخش سیلاب و ذخیره 141/4 میلیون متر مکعب به سفره آب زیرزمینی در منطقه تاثیر بسزائی در افزایش آبدهی قنوات، چاههای پایین دست طرح داشته بطوریکه سطح زیر کشت در روستاهای پایین دست طرح بطور کاملا چشمگیر افزایش یافته است. با اجرای طرح 50 هکتار سطح زیر کشت افزایش یافته است. اجرای طرح در منطقه موجب شده است که بسیاری از اهالی روستاهای منطقه در ایستگاه مشغول بکار شوند. همچنین درمنطقه با اجرای طرح میزان مهاجرت بطور کاملا محسوسی کاهش پیدا کرده است .
- صالحی،اصغر - 1381 - ، ارزشیابی اثرات اقتصادی اجتماعی طرحهای ابخیزداری - پخش سیلاب و تغذیه مصنوعی - ، در استان اصفهان نتایج بدست آمده از این تحقیق نشان میدهد که این پروژه بر متغیرهایی چون مهاجرت، شیوهآبیاری، مالکیت اراضی، میزان
