بخشی از مقاله
چکیده:
اصلاح نظام قیمت گذاری مبتنی بر ارزش اقتصادی آب در بخش کشاورزی، یکی از کارآمدترین ابزارهای مدیریت تقاضا است که به تنظیم الگوی مصرف آب در این بخش میانجامد. در این راستا در داخل کشور تحقیقات فراوانی صورت گرفته که به روش تابع تولید به ارزش گذاری منابع آب برای محصول گندم پرداختهاند. در این تحقیق سعی شده تا با مرور این تحقیقات و جمع بندی نتایج آنها تأثیر انتخاب فرم تابعی بر ارزش گذاری آب بررسی شده و بهترین فرم تابعی برای تعیین قیمت سایهای نهاده آب در تولید محصول گندم مشخص گردد.
واژههای کلیدی: قیمت سایهای آب، روش تابع تولید، فرم تابعی، محصول گندم، ایران
-1 مقدمه:
آب گرانبهاترین ثروتی است که در اختیار بشر قرار گرفته است، به خصوص در مناطق خشک که سطح وسیعی از کشور ما را در برگرفته است. با توجه به اقلیم خشک و شکننده کشور و با در نظر گرفتن خشکسالیهای اخیر اهمیت آب به عنوان یک نهاده حیاتی بیش از پیش مشخص میشود و در صورتی که بر اساس توسعه پایدار برای منابع آب برنامه ریزی نکنیم در آینده کشور با معضلات غیر قابل حلی مواجه خواهد شد. از طرف دیگر نظر به اینکه بیش از 94 درصد منابع آب کشور در بخش کشاورزی مصرف میشود، یکی از اساسی ترین نیازهای تحقیقاتی کشور مسائل مربوط به آب و آبیاری در این بخش میباشد. تعیین مقدار بهینه نهاده آب میباید به صورت منطقهای انجام گیرد چرا که مناطق مختلف به دلیل شرایط آب و هوایی متفاوت، نوع خاک و سایر عوامل به مقادیر متفاوتی از نهاده آب برای تولید محصولات کشاورزی نیاز دارند - خلیل آبادی و چیذری، . - 1383
ارزش اقتصادی آب و موضوع چگونگی قیمت گذاری آن در طول دههها در سطح بین المللی مورد بحث قرار گرفته و با افزایش محدودیت و کمیابی آب در بعضی از نقاط دنیا از جمله ایران بحث قیمت گذاری و روشهای آن در سالهای اخیر شدت گرفته است. اصولاً قیمت گذاری آب قسمت مهمی از سیاست گذاری و برنامه ریزی منابع آب و مدیریت تقاضای آب است. طرفداران قیمت گذاری معتقدند که سیاست قیمت گذاری آب بهطور معنیداری وضعیت عملیات مدیریت آب را بهبود میبخشند و اساساً بهطور جزئی یا کلی هزینههای خدمات آب را میپوشاند و از طریق تأثیر در رفتار مصرف کنندگان، امکان استفاده منطقی از آب را فراهم میکند و از طریق تأمین سرمایه لازم نیز زمینه سرمایه گذاری در منابع پایدار به ویژه در کشاورزی آبی را مهیا میسازد - شجری، باریکانی و امجدی، . - 1388
بحران آب از چالشهای مهم زیست محیطی منطقهی خاورمیانه و از جمله ایران است. بخش کشاورزی در ایران مانند بیشتر کشورها، بزرگترین مصرف کننده آب است. با گسترش کشاورزی آبی در بسیاری از مناطق و بروز خشک سالی در سالهای اخیر، اقتصاد بخش کشاورزی با محدودیتهای جدی روبرو شده است. راهکار سالهای گذشته برای چیره شدن بر این محدودیتها، بیشتر تمرکز بر افزایش عرضهی آب بوده که خود سبب تخلیه و گاه تخریب آبخوانها و سفرههای آب زیرزمینی شده است - جوان و فال سلیمان، . - 1387 با وجود شرایط آب و هوایی خشک و نیمه خشک حاکم بر کشور و بارشهای جوی کم، باید میزان مصرف آب با سیاستهای مختلف کنترل شود، به شکلی که مصرف، بیش از مقدار ذخایر آبی و نرخ تجدید ذخایر زیر زمینی نباشد. از آنجا که ایران به لحاظ بارشهای جوی در رتبه 84 دنیا قرار دارد و میانگین بارندگی در ایران کمتر از میانگین بارندگی در جهان است - 240 میلیمتر در برابر 860 میلیمتر - و میزان کل بارندگی سالانه آن حدود 427 میلیارد متر مکعب است که تنها 130 میلیارد متر مکعب آب تجدید میشود بنابراین میتوان گفت آب در کشاورزی ایران اهمیت ویژهای پیدا کرده است - کهنسال و همکاران، 1388، خواجه روشنایی و همکاران، . - 1389 کارشناسان بیان میکنند که در صورت محدود نبودن آب، 30-50 میلیون هکتار از زمینهای کشور قابل کشت است - معادل %10-18 از زمینهای زیر کشت جهان - . مقدار آبی که هم اکنون در کشور استحصال میشود در حدود 90 میلیون متر مکعب است - معادل %3 کل آب استحصالی جهان - ، ولی بیش از %65 این آب به دلیل بازده پایین آبیاری در کشور به هدر میرود - امیر تیموری، . - 1387 از کل میزان آب مصرف شده، %90 به بخش کشاورزی اختصاص دارد.
حدود 7/3 میلیون هکتار از زمینهای کشاورزی به کشت آبی اختصاص دارد. نتایج تحقیقات مختلف نشان میدهد که آب به شکلهای مختلف به هدر میرود، به نحوی که بازده کل آبیاری در کشور بین 33 تا%37 است - امیر تیموری، . - 1387
بخش عمدهای از عدم تعادل موجود منابع آبی، چه در بعد محلی و چه در بعد جهانی، ناشی از محدودیت طبیعی آن و بخش دیگر، متأثر از اقدامات و فعالیتهای اقتصادی بشر است، که در قالب استفاده غیر اقتصادی این منبع ارزشمند ظاهر میشود. علاوه بر این عدم توزیع مناسب بارندگی و عدم تطابق نیاز مصرف با زمان نزولات جوی و نیاز شدید به سرمایه گذاری در بخشهای ذخیره، پایش و حفاظت از منابع آب، ابعاد چالش منابع آب را سنگینتر و وخیمتر میکند.
در شرایطی که جوامع با بحران افزایش جمعیت روبرو بوده و منابع آب نیز برای تأمین نیازهای غذایی این جمعیت رو به رشد با نرخ فزاینده، کافی نیست، راهکارهای مختلفی در راستای استفاده بهینه از این منابع ارزشمند پیشنهاد میشود که دو روش آن به شرح زیر هستند:
• افزایش میزان منابع در دسترس
• افزایش بهرهوری استفاده از منابع آبی
به دلیل محدود بودن منابع آبی، روش اول چندان قابل توجه نیست، اما روش دوم از لحاظ منطقی صحیحتر به نظر میرسد و این احتمال وجود دارد که با بکارگیری شیوههای مختلف، بتوان بهرهوری استفاده از منابع را بالا برد و با استفاده از منابع موجود، حداکثر منفعت را حاصل کرد - چیذری، شرزهای و کرامت زاده، . - 1384
تنها راه حل این بحران نیز، به علت محدود بودن منابع آب قابل دسترس، استفاده بهینه و افزایش بهرهوری منابع آب در بخشهای مختلف بویژه بخش کشاورزی است. در این باره مهمترین نقش قیمت آب را میتوان توزیع مناسب آب بین متقاضیان و مصارف مختلف ذکر کرد، لذا تعیین قیمت آب باعث میشود که آب بین متقاضیان متناسب با فایده یا ارزش تولید نهایی توزیع گردد. نقش دیگر قیمت آب، ایجاد انگیزه برای صرفه جویی در مصرف آب و جلوگیری از اسراف با اتلاف آن است - سلطانی و زیبایی، . - 1375 در واقع یکی از بهترین سیاستها و روشها جهت حفظ منابع آبی، سیاست قیمت گذاری صحیح آب در بخشهای مختلف است تا بتوان از یک الگوی بهینه در مصرف آن بهره برد. بنابراین اگر به آب، به عنوان یک کالای اقتصادی نگاه شود، باید برای آن مثل کالاهای دیگر، قیمت گذاری صحیح صورت گیرد - صنوبر، . - 1375
ارزش گذاری آب در ایران:
در ایران تصمیمات راجع به قیمت گذاری منابع آبی، به طور معمول، بر مبنای ملاکهای قانونی، اداری و مالی بوده است تا ملاحظات اقتصادی. آب به عنوان یک نهاده تولیدی، همانند سایر نهادههای تولیدی دارای تقاضا میباشد. در نتیجه دارای ارزشی است که با توجه به نوع مصرف آن و ارزش محصول تولیدی، از طرف تقاضا کنندگان جهت خرید ابراز تمایل میگردد. اگر بازار کاملی برای این نهاده وجود داشته باشد، قیمت شکل گرفته در آن همان بهایی است که خریداران - مصرف کنندگان - تمایل به پرداخت برای هر واحد این نهاده، و عرضهکنندگان نیز مایل به فروش آن هستند. لیکن زمانی که چنین بازاری وجود ندارد و دولت عرضه کننده عمده و اصلی آن است، معمولاً مبنای قیمت گذاری خود را همان ارزشی قرار میدهد که مصرف کندگان آن حاضرند بر اساس شرط حداکثر سازی سود بپردازند.
بر اساس این سیاستها، آب ارزش واقعی خود را در قیمت گذاری و اقتصادی کشور ندارد، لذا باید بین ارزش اقتصادی آب و قیمت آب تفاوت قائل شد. عدم تعیین قیمت واقعی برای آب موجب شده است از این نهاده استفادهی مناسب نشود و تخصیص اقتصادی
